1.7-rasm
Gram musbat bakteriyalarni xujayra devori oddiy tuzilgan, lekin
boshkalarga nisbatan kalin va kuchlirok xisoblanadi. Asosan kup kavatli
pentidoglikandan (90%) tarkib topgan, tarkibida suvda eruvchi teyxoy kislota
polimeri uchraydi. Teyxoy kislotasi (yunoncha teichos- devor) xujayra
devorini ba'zida 50% kuruk massasini tashkil kiladi. Ikki xil formasi uchraydi
- ribitolteyxoy va glitsirinteyxoy kislotasi. Xar bir tur bakteriyani xujayra
devorida fakat bir tipdagi teyxoy kislotasi uchradi va gram (Q) bakteriyalarni
yuza antigenini xosil kiladi. Gram (Q) bakteriyalarini xujayra devori
lipopolisaxaridlar tutmaydi, lekin turli oksil strukturalari tutishi mumkin.
Gram usulida buyalganda gram(Q) bakteriyalar gentsion violet teyxoy kislota
bilan Mg ionlari ishtirokida mustaxkam spirtda erimaydigan kompleks xosil
kiladi va uziga fuksinni kabul kilmaydi xujayra siyox (binafsha) rangda
buyaladi.
17
1.8-rasm
Gram maifiy bakteriyalarni xujayra devori, gram (Q) bakteriyalarga
nisbatan yupka buladi, xujayra devorida peptidoglikan 20% oshmaydi,
urtacha 10-12% buladi, peptidoglikan tarkibida teyxoy kislotasi uchramaydi,
peptidoglikan gr (-) bakteriyalarda xujayra devoriga forma beradi (rigidnost).
Asosan gr (-) bakteriyalarni xujayra devori 3 kavatdan iborat, sitoplazmatik
mebranadan keyin peptidoglikan kavat, fosfolipidli oksilli kavat va
lipopolisaxaridli (LPS), tashki kavat. Shuning uchun bu gurux bakteriyalar
gram usulda buyalganda gentsian violet bilan kompleks xosil kilmaydi va
spirtda gentsion violet rangsizlanib ketadi, kayta funksinni kabul kilib kizil
rangga buyaladi.
1.9-rasm
Bakteriyalarni gram usulda buyalishi juda muxim apamiyatga ega bulib
haMMa bakteriyalar gram usulida buyalishiga karab ikki rypyhra gram (-) va
gram(Q) bakteriyalarga bulinadi.
Bakteriyalarni bunday buyalishi ularni tinktorial xususiyati deb aytiladi.
18
Tsitoplazmatik membrana (TsM) tuzilishi boshka xujayralar SMsi
tuzulishidan fark kilmaydi. Asosiy funktsiyasi.
Tsitoplazma. Bakteriyalarni sitoplazmasi bakteriyalarni xayot faoliyati
uchun zarur bulgan kalloid matriksdan (DNK, ribosoma, granulalar) va
kalloid fazadan (eruvchan fermentlar, RNK, t RNK, m RNK) iborat.
Osmatik bosimni bakteriya xujayralarida shakllantiradi.
Bakteriyalarni oziklanishida va nafas olishida katnashadi.
Bakteriyalarni bulinishida va spora xosil kilishida katnashadi.
Bakteriyalarning SM si buralib sitoplazmaga kirib mezasomalarni xosil
kiladi.
Genotin sitoplazmada xalkasimon DNK kurinishida nukleoid deb
ataladi, yoki bakterial xromasoma deb yuritiladi. Bakteriyani kuruk ogirligini
2-3% tashkil kiladi. Ribosomalar - Bakteriyalarda 70 S tipida uchraydi,
sitoplazmada sochilib yotadi. Ularni soni 500 dan 50000 gacha bulishi
mumkin.
Zaxira granulalari. Oralik oshikcha metabolitlar bulishi mumkin,
polisaxarid, (kraxmal, glikogen) yoglar (triglitserinlar, mumlar) polifosoritlar
(volyutin) bulishi mumkin. Ba'zi bakteriyalarda valyutin kiritmalari stabil
bulib identifikatsiyada kullaniladi.
Oksillar: bakteriya kuruk vaznini 50-80% ni tashkil kiladi. Bakteriya
xujayralarida juda kuplab oksillar uchraydi, bu oksillar bir birlaridan
aminokislotalar tarkibi bilan farklanadi.
Yoglar: 1,4% dan 40% bulishi mumkin. Kupchilik xoll ar da yoglar
boshka moddalar bilan birikib murakkab birikmalarni xosil kiladi
(lipoproteinlar, lipopolisaxaridlar).
Uglevodlar: 12%dan 28%gacha bulishi mumkin, uglevodlar kupincha
xujayralarning devorida uchraydi.
Bakteriyalarni mineral tarkibi.
Bakteriyalarni turiga boglik va 1,3%dan 13,8% bulishi mumkin, bularga
kiradi: fosfor, natriy, kaliy, magniy, temir, mis, kobolt va b.
Speroxetalar xemogeterotraf xujayralar bulib, o’zlariga tuzilishi va
xarakatlari bilan tubdan boshka bakteriyalardan fark kiladi. Xujayraning
shakli spiralsimon bulib, uta bukiluvchandir. Spiroxetalarning uzunligi 5-500
mkm bulib, tanasining diametri nixoyatda ingichkadir -0,6-0,1 mkm.
Shuning uchun xam spiroxetalar bakteriyalar ushlanib koladigan
bakterial filtrlardan utib ketadi. Spiroxetalarning tanasining diametri juda
kichik bulganligidan oddiy mikroskoplarda kurish juda kiyin, shuning uchun
fazoli kontrast mikroskopida yoki korongilashtirilgan maydonda kurish
mumkin:
Spiroxetalarning tuzilishida 3 ta asosiy kompanentlari bor:
Protoplazmatik silindr.
O‘ksimon fibrila.
19
Tashki kobik.
Nukleoid-DNK.
Protplazmatik silindrning ustidan uk ip fabrilla aylanib urab turadi. Uk
ipning bir uchi xujayraning bazal membranasiga - blefaro- plastlarga birikkan
bulib, ikkinchi uchi esa erkin xolatda turadi. U k ip fibrillani soni
spiroxetalarning turiga boglikdir.
Spiroxetalar tashki muxitda keng tarkalgan: suvlarda, odam va xayvon
organizmining normal mikroflorasida va boshka joylarda saprfit xolda
uchrashi mumkin. Spiroxetalarning patogen turlari xam uchrab bularga zaxm,
kaytalanma tif, leptospiroz kuzgatuvchilari kiradi. Spiroxetalarning 5ta avlodi
tafavud kilinadi.
Spiroxeta, kristaspira, treponema, Borreliya, Leptospira.
Spiroxetalar oddiy kundalang bulinish yuli bilan kupayadi. Spora va
kapsula xG`kilinmaydi. Spiroxetalar ba'zi ta'sirlar natijasija mutsinsimon
kobik bilan uralib sistalar xG`k kiladi. Sista organizmda uzok yashaydi.
Rikketsiyalar oralik xujayralar bulib, o’zlarining xujayrasining tuzilishi
va kupayishi bilan bakteriyalarga yakin turadi. Yashash muxitlari bilan esa
viruslarga yakin turadi. Rikketsiyalar fakat xujayraning obligat parazita bulib
xayot kechiradi. Rikketsiyalar shakli buyicha xar-xil tuzilishga ega:
tayyoqchasimon, ipsimon, tarmoklangan. Rikketsiyalar xarakatsiz' bulib
sprora xosil kilmaydi. Rikketsiyalarning talaygina turlari odamda rikketsiz
kasalligini chakiradi.
Rikketsiya xujayralar xam DNK, xam RNK uzida tutadi. (1:3,5) xujayra
tashki tomonidan xujayra devori bilan uralgan bulib, uzida muram kislotasini
tutadi va lizotsimga juda sezuvchan xisoblanadi.
Rikketsiyalar tirik xujayra ichida usadi, kupayadi, xayvon tukimasida,
tovuk
embrionida
ustirish
mumkin.
Rikketsiyalar
xususiy
moda
almashinishga ega, lekin ular metobolitlarni kabul kilish (yutish) va
metabolitlarni chikarishni regulyatsiya kilishga ega emas, bu esa xujayra
yuzasining utkazuvchanligining uzgarishi natijasida buladi.
Rikketsiyalar transmissiv infektsiya xisoblanadi, ular bitlar va kanalar
orkali odamgayukadi.
Zdradovsiy ularni kuyidagi shakillarga ajratadi:
Kokksimon (sharsimon) -kattaligi 0,5 mkm gacha
Tayokchasimon, ikki donachali (1-1,5 mkm)
Ipsimo, litseller, kup donachali (10 mkm -40 mkm)
Batsillyar -3-4 donachali (3-4 mkm)
Rikketsiyalar Romanovskiy - Gimze usulida kokksimon shakillari
pushti- kizil ranga, tayokchasimon shakillari esa, yashil rangda buladi.
Asosan rikketsiyalar Zdrodovskiy usulida buladi. Bu usul Sil -Nilsen
usulining ozgina uzgartirilgani bulib bunda NSE (xlorid—tasi) ishlatiladi.
Rikketsiyalar bu usulda kizil ranga, ular yashayotgan xujayralar esa, metil
20
kukida buyaladi. Rikketsiyalarni Morozov usulida xam buyab urganamiz,
bunda ular jigar ranini uziga oladi.
Xlamiydilar obligat xujayra ichidagi organizmlar bulib, xar xil xlamidioz
kasalliklarning kuzatuvchisi xisoblanadi. Bularga troxoma va ornitoz kiradi.
Traxomada kuzda yalliglanish protsesso` ketadi, ornitozda esa pnevmaniya
keltirib chikaradi.
Xlamiydilar dumalok formada (0,30-0,45 mkm) 50-500 nm kattalikda
buladi.
Makrofagda va retikuloendotelial xujayralarda uchratishimiz mumkin.
Xlamiydilar asosan xujaini kushlar xisoblanadi. Xlamiydilar uzida DNK va
RNK tutadi va o’zlaridan murom kislotasi, folievaya kislota, D-alaninlar
ajratib chikaradi. Xlamiydilar fakat tirik xujayrada usadi, ularni tovuk
embrionida , tukima kulturasida ustirish mumkin. Gr (-) buyaladi.
Rivojlanishda 3 ta stadiya tafov. kil.
mayda elementlar tanachalar xosil bulishi 0,2-0,4 mkn. Uzida nukleoid
gepatit materialini va ribosomalar tutadi. 3 kavat kobik bilan uralgan.
Birlamchi tanachalar xosil bulishi va ribosomalar elementlar uzida
tutadi. Bulinish yuli bilan kupayadi.
Z.Oralik stadiya - birlamchi va elementlar tanachalar xosil bulishi
stadiyasi urtasidagi stadiya bulib, bunda birlamchi va elementlar tanachalar
tafavut kiladi.
Birlamchy tanachalar vegetativ funktsiyani bajaradi.
Romanovskiy-Gimza usulida buyab, lyuminestsent va elektron
mikroskoplarda urganish mumkin.
Aktinomitsetalar mitseliyali mikroorganizmlar bulib, asosan tuprokda
uchraydi.
Aerob nafas oluvchi, Gr (Q) buyaladi.
Aktinomitsetlar nomi - nursimon zamburug-Aktinomiyces bovis suzidan
olinib aktinomikoz kasalligini keltirib chikaradi. Oddiy ozik muxitlarda
yaxshi usadi. Aktinomitsetlar mitseliyalar xosil kiladi va spora x-kdi. Bundan
tashkari aktinomitsetlar giflar x-kdi.
Streptomiyces avlodiga kiruvchi streptomitsetlar kiradi, bularni
mitseliyalari xar doim saklanib koladi. Ba'zi avlodga kiruvchi
Aktinomitsetlarni
mitsyoliyalari
parchalanib
tayyoqchasimon
xujayralarga aylanib qoladi.
Streptomitsetlardan antibiotik streptomitsin olinadi. (Streptomiyces
griseus)
mukos - zamburug. actis- nur} 1 - xujayrali mikroorganizmlar.
Aktinomiycetalis katori va oilasiga kiradi. Genetik funktsiyani nukloid
bajaradi. Mitseliya ipchalarida xromatin donachalari buladi. Fak, anaerob.
Oddiy ozik muxitda usadi. Kattik ozik muxitlarda xavoli mitseliylar xG`k di.
21
Tukimada yiringli okma yara xG`kdi. Kontakt yul bilan va ogiz orkali
ovkatlardan yukadi.
Mikoplazmalar Mollicutes (yumshok teri) sinfiga, Micoplasmaceae
oilasi kiradi. Juda mayda 100-200 nm polimorgf mikr-zmlardir. Bular o’zlari
mustakil kupayish xususiyatiga ega. Ularda xujayra devori bulmaydi. Fakt 3
kavatli sitoplazmatik mebranasi buladi va tashki tomondan kapsulaga uxshab
urab turadi. Bularning genomi bakteriyalarning genomidan m: E. coli
genomidan 4- marotaba kichik, lekin mustakil kupayish xususiyatiga ega.
Sitoplazmada kiritmalar, ribosomalar, DNK va RNK buladi.
Mikoplazmalar birinchi marotaba yirik shoxli koramollarda plevro-
pnevmoniya keltirib chikarganligi aniklangan.
Morfologiyasi: Juda mayda kokksimon xujayralar bulib, membranali
filtrdan utib ketadi, oddiy bulinishi yuli bilan kupayadi.
Bakteriyalardan farki:
xujayra devorining yukligi
ular fakat izotonik eritmalarda va gipertonik muxitlarda usadi. Usish
faktorlari - purin, pirimidin, lipedli ozik muxitlarni talab kiladi. Xayvonlarda
yukori nafas yullarining shillik kavatida uchraydi.
Parozitlari upkani yalliglaydi. Spora xosil kilmaydi, xarakatsiz, Gr (- )
buyaladi. Birinchi marotaba L.Paster aniklangan. Tuprokda, suvlarda
uchrashni mumkin. Patogen va patogen bulmagan turlari mavjud. Fakultativ
anaerob. Konli agarda gemoliz xosil kiladi. Gemolizin ajratib chikaradi.
Mikoplazmalarning bu xususiyatini konli agarda aniklash mumkin.
Zamburuglar bakteriyalarga nisbatan murakkabrok tuzilishga ega va
kupayish usullari takomillashganrokdir.
Zamburuglar xar xil shakillarga (dumalok, tuxumsimon, noksimon,
tugnogichsimon, amebasimon) ega. Ulchamlari bir nechr mkm dan (achitki
zamburuglari) un va yo’zlab mkm gacha buladi. (mukor mogorlari)
Xuj. devori xar xil kalinlikda, yuzasi xar xil: tulkinsimon, gadir- budir,
ayrimlarida nozik tuklar bilan koplangan buladi. Yosh xujayralarning
sitoplazmasi
gomogen,
etuk
xujayralarda
esa
donadar
buladi.
Sitoplazmalarda kiritmalar, mitoxondriyalar, takomillashmagan uzok bitta
yoki bir nechta joylashgan. Goldoji apparata, yog kiritmalari, valyutin,
glikogen, organik kislotalarning kristaplari va pigmentlar xam bor.
Zamburuglarning vegetativ tanasi shoxlangan, rangsiz iplardan
(giflardan) tashkil toptan. Ularning uzunligi 50-70 mkm va undan xam
ortik bulishi mumkin.
Zamburug’lar aerob sharoitda, uglerodli muxitlarda usadi. Spora xG`k
yuli bilan va jinsiy yul bilan kupayadi. Morfologiyasini urganish uchun
«ezilgan tomchi» usulida preparat tayyorlab, anilin buyoklar, Gram usullari
kullaniladi.
22
Bakteriya- (-lar)( gr. Bakterion- tayoqcha) – 1. Tanasida nukleood,
sitoplazmotik membrana , tig’iz hujayraviy devor bo‘lishi bilan ajralib
turadigan va ko‘ndalang bo‘lishi bilan ko‘payadigan bir hujayrali
mikroorganizm .
Bakteriologiya- ( gr. Bakterion- tayoqcha,Qgr. Logos- talimot )-
bakteriyalar tuzilishi, fiziologiyasi, biologik qiyofasi, sistematikasi va
genetikasini o‘rganadigan , ularning tabiatda tutgan o‘rni va tarqalishini
tatqid qiladigan fan , mikrobiologiya faniga asos solgan , endilikda esa uning
bir bo‘limi hisoblanadi.
Bakterioskopiya - ( gr. Bakterion- tayoqcha,Qgr. Logos- talimot )-
skoreo-ko‘zdan kechirmoq, tekshirmoq)- bakteriyalarni mikroskop ostida
ko‘zdan kechirish ,tekshirish , tathid qilish.
Diagnoz – ( yunon diognosis – bilish aniqlash ) – kasallikning harakteri
moqiyati va bemorning ahvoli haqida shifokor bergan qisqacha tarifiga eti
Dostları ilə paylaş: |