O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
1.3. Ekonometrik model tushunchasi, turlari va undagi
o„zgaruvchilar 
 
Iqtisodiyotda qonuniyatlar iqtisodiy ko„rsatkichning o„zaro aloqasi sifatida 
nomayon bo„ladi. Yalpi mahsulot 
Y
korxonadagi resurslar
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
sarfiga bog„liq 
bo„ladi va u 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
F
Y
tarzda yoziladi.
Bu nisbiy model deb ataladi va u o„zgaruvchilar bog„liqligini ifodalaydi. 
Umumiy holda 
Y
o„zgaruvchi (natijaviy ko„rsatkich) erkin o„zgaruvchilarga 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
bog„liqligini 
quyidagicha 
yozish 
mumkin 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
F
Y
.Erkino„zgaruvchilar ekonometrikadaomillar, regressorlardebhamataladi. 
Agar berilgan 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
X
to„plamga bevosita 
Y
ning qiymatlari mos kelsa 
bunday bog„liqlik funksional deb ataladi. Funktsional bog„liqlikning xususiyati 
shundan iboratki har bir alohida holda to„la omillar qiymatiga aniq natijaviy 
ko„rsatkich qiymati to„g„ri keladi va bu mexanizm tenglama tarzida yoziladi. 
Ammo iqtisodiyotda ko„pgina hollarda natijaviy ko„rsatkichlarning miqdori 
ko„pgina obyektiv va subyektiv (insonlar maqsadga yo„naltirilgan faoliyat) omillarga, 
ba‟zan tasodifiy omillarga bog„liq bo„ladi. Bundan tashqari iqtisodiy bog„liqliklarni 
o„rganishda to„la axborotga ega bo„lmaganda o„rganilayotgan ko„rsatkichga ta‟sir 

---

23 
etuvchi omillarning to„la ro„yxati bo„lmasligi yoki omillarning ta‟siri turli tuman 
bo„lishi mumkin. 
Agar ta‟sir etuvchi omillar tasodifiy bo„lsa ularning ta‟sirini ehtimollik asosida 
aniqlash mumkin. Bunday bog„liqliklar stoxastik deb ataladi va qo„yidagicha 
ifodalanadi: 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
F
Y
bu yerda
i
x
erkin o„zgaruvchilar (amallar); 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
F
natijaviy ko„rsatkich 
Y
ning inobatga olingan omillar vazni 
belgilanmaydigan qismi
nazorat qilib bo„lmaydigan omillar ta‟sirida natijaviy ko„rsatkichning 
o„zgarishini ifodalovchi miqdor. 
Shunday qilib ekonometrik modellar tuzishda o„rganuvchi miqdorning 
tasodifiy ekanligi ta‟minlanadi. 
Tadqiq qilinayotgan o„zgaruvchilar orasidagi bog„liqlik odatda matematika 
yordamida emas balki sifat tahlili yordamida aniqlanadi va uning mohiyati va ichki 
bog„liqlik sababi aniqlanadi. 
Ekonometrik 
modellashtirishning 
maqsadi 
)
,...,
,
(
2
1
n
x
x
x
F
funksiyaning 
ko„rinishini aniqlash va shunday tenglama topish zarurki, u o„rganilayotgan hodisa 
harakteriga mos kelsin. Buning uchun adekvat bo„lgan tenglamani topish uchun 
dispersion, korrelyatsion va regression tahlillar qo„llanilgan holda bog„liqlikni sonli 
ifodasi va uning barqarorligi aniqlanadi. 
Ekonometrik modellarning turli toifadagi bir biridan modellashtirish obyekti 
mazmuni va matematik ko„rinishi jihatdan farqli qiladigan hillari mavjud. Shularning 
ayrimlarini ko„rsatib o„tamiz