O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov
Innovatsion faoliyatning yangi tashkiliy shakllari
Yüklə 3,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.3.Innovatsion faoliyatning yangi tashkiliy shakllari
Yangi tashkiliy shakllarning o‘ziga xos xususiyatlari faol raqobatni sheriklik asosida va individual ijod qilish munosabatlari bilan uyg‘unlashtirish zarurati bilan belgilanadi. Bunday birgalikdagi o‘zaro harakatning yangi tashkiliy shakllariga qisqa muddatli vaqtinchalik shartnomalardan tortib yirik moliyaviy-sanoat guruhlarigacha bo‘lgan har xil turdagi tadbirkorlik assotsiatsiyalari va firmalararo alyanslar misol bo‘ladi. Bunday korxonalar orasida yuqori natijaga erishishda innovatsion g‘oya katta ahamiyatga ega. Innovatsion g‘oya izlanishlar bosqichida dunyoga keladi, so‘ngra izlanish, amalga oshirish va ishlab chiqarish zanjirini bosib o‘tadi. Yangi mahsulotning innovatsion g‘oyasi birinchi navbatda iste‘molchilar ehtiyojlarini qondirishi lozim. Iste‘molchilar tahlili yangi mahsulot unga qanchalik zarurligini aniqlashga, bu ehtiyoj yangi mahsulot ishlab chiqarilgan vaqtda qanchalik qondirilishini aniqlashga yordam beradi. Bunda vaqt, mahsulot soni, ist‘emolchilarning boshqa ehtiyojlari, servis xizmatlar inobatga olinishi lozim. Shunday qilib innovatsion g‘oya deb yangi mahsulot, ishlab chiqarish yoki eski mahsulotni yangilash uchun berilayotgan imkoniyat deb tushunish mumkin. Har bir tadbirkor yangi mahsulot yaratishga yordam beruvchi ma‘lumotlar 70 manbasini ajratib olishni bilishi lozim. Bunday manbalar bozor va ehtiyojlar haqida, yangi texnologiyalar, mahsulotlar, ishlab chiqarish usullari haqida ma‘lumot beruvchi bilim bo‘lishi mumkin. O‘zlashtirish fazasi innovatsion g‘oyani sanoatda o‘zlashtirishni va bozorga yangi mahsulot olib chiqishni o‘z ichiga qamrab oladi. Ishlab chiqarish menedjmenti birinchi navbatda ishlab chiqarishni texnik jihatdan tayyorlashga mo‘ljallangan: mahsulot ishlab chiqarish uchun hujjatlarni tayyorlash, texnologik tayyorgarchilik, yangi ishlab chiqarishni loyihalashtirish. Mahsulot siklining birinchi fazasi – mahsulot yaratish ya‘ni bu fazada innovatsion g‘oya imkoniyati va sotish masshtabi baholanadi. Bu boradagi boshqaruv yechimlar yangi mahsulot o‘z o‘rnini topish uchun bozorda marketing izlanishlar o‘tkazishga mo‘ljallangan. Marketing izlanishlar jarayonida talabga nisbatan ishlab chiqarish vaqti, mahsulot soni aniqlanadi. Agar g‘oya ijobiy baholansa kerakli izlanishlar va ilmiy ishlar olib borilishi yo‘lga qo‘yiladi. Demak innovatsion faoliyatning asosiy subyektlarini yuridik shaxslar ya‘ni tijorat korxonalari tashkil qiladi, ular innovatsion g‘oyalari orqasidan daromad olishadi. Innovatsion g‘oya paydo bo‘lishi innovatsion loyihaning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Innovatsion g‘oyalar paydo bo‘lganidan so‘ng tashkilot oldida eng daromadli g‘oyani tanlab olish vazifasi turadi. Innovatsion g‘oyani tanlayotganda tadbirkor har tomonlama bu g‘oyani amalga oshirishga mablag‘i, ishchilar imkoniyati, texnologiyasini kuchi yetishini o‘ylab ko‘rishi lozim. P.Druker innovatsion g‘oyaning yettita manbasini ajratadi: - Tashkilot yoki sohadagi kutilmagan yangilik; - Bizning tassavurimiz va real hayot o‘xshamasliga; - Yangiliklar; - Bozor va soha tarkibidagi kutilmagan o‘zgarishlar; - Demografik o‘zgarishlar; - Qabul qilish, avzodagi o‘zgarishlar; 71 - Yangi bilimlar. P.Druker aytishicha innovatsion jarayon o‘zgarishlar izlanishidan va shu o‘zgarishlar ijtimoiy va iqtisodiy yangiliklar manbasi sifatida tahlil qilinadi. Innovatsion g‘oyaning birinchi 4 manbasini P.Druker ichki deb hisoblaydi, chunki bu manbalar tashkilot, soha, xizmat ko‘rsatish ichida bo‘ladi. Keyingi uchtasi esa tashqi, chunki ular tashkilotdan va sohadan tashqarida paydo bo‘lishadi. Lekin bu manbalar orasida chegaralar yo‘q shuning uchun ham ular kesishishligi mumkin. Innovatsion g‘oya tanlashda yoki innovatsiya kiritishda bazi bir narsalarga ahamiyat berish lozim: -Agar bu innovatsion mahsulot bo‘lsa - bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘la oladimi; - Agar innovatsion loyiha bo‘lsa – real daromad olish va riskni baholash; -Shunday qilib tashkilot innovatsion faoliyatidan katta daromad olishni xohlasa belgilangan talablarga javob berishi lozim; - Yangilikga bozordagi talabni bilish lozim; - Tashkilotda innovatsiyalar rivojlanishi uchun hodimlar ham belgilangan talablarga javob berishi lozim; -Moliyaviy resurslar chegaralanganda va bozordagi noaniqlik bo‘lganda tashkilotdagi boshqaruv salohiyati katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Yuqorida ta‘kidlangandan kelib chiqqan holda aytish mumkin kichik innovatsion tashkilotlar samaraliroq hisoblanadi, chunki ularda jiddiy nazorat o‘rnatilmagan va qaror qabul qilish tez va egiluvchan bo‘ladi. 44 Bozor iqtisodiyoti kuchli davlat ta‘siriga ega bo‘lgan mamlakatlarda assotsiatsiyalar uzoq muddatli iqtisodiy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday assotsiatsiyalar ko‘p hollarda kasaba uyushmalari va davlat bilan kelishgan holda faoliyat yuritishi tufayli katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Ilmiy-tadqiqot markazlari bunday assotsiatsiyalar doirasida yangi texnologik ukladlarni shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan mutlaqo yangi innovatsion rivojlanish muammolarini hal qiladilar. 44 F. Kottler «Marketing. Managemet», 816, 2010 –p. 325. 72 Yangi tashkiliy shakllarni o‘ziga xosligi faol raqobatni sheriklik va shaxsiy ijodiyot bilan birlashtirish zarurligi bilan belgilanadi. Vaqtincha qisqa muddatli bitimlardan tortib yirik moliya – sanoat guruhlarigacha bo‘lgan tadbirkorlik assotsiatsiyalari va firmalararo alyanslar (birlashmalar) bunday o‘zaro hamkorlikning yangi tashkiliy shakllari bo‘lganlar. Kuchli davlat ta‘siriga ega bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda assotsiyatsiyalar uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlarini belgilashda muhim rol o‘ynaydilar. Bunday assotsiyatsiyalar ko‘pincha kasaba uyushmalari va davlat bilan kelishuvlarga egalar, bu ularning muvaffaqiyatini belgilab beradi. Bunday assotsiatsiyalarning ilmiy – texnik markazlari yangi texnologik tartibni shakllantirish bilan bog‘liq asosan yangi innovatsion rivojlanishning muammolarini hal qiladilar. Sanoat innovatsiyalarini tatbiq etish, o‘zlashtirish va tarqatilishi jarayonlarida sohaviy assotsiatsiyalar alohida rol o‘ynaydilar, ular Yaponiyada tashqi savdo va sanoat vazirligi homiyligi ostida ko‘proq tarqalganlar. Rossiyaning sohaviy assotsiatsiyalari ham ko‘p ilm talab qiluvchi ishlab chiqarishlar, asbobsozlik, mashinasozlik va h.k. rivojlanishida katta rol o‘ynaganlar. Agar sanoat kompaniyalarining milliy assotsiatsiyalari deb ataluvchilar (masalan, AQShda) mamlakatning ilmiy – texnik rivojlanishining milliy ko‘rinishini belgilab bersalar, ko‘pgina mintaqalarda sanoat firmalari sohaviy assotsiatsiyalarining asosiy vazifasi ilmiy – texnik va texnologik yangiliklarni tatbiq etish asosida korxona xo‘jalik faoliyatini samaradorligini oshirishga ko‘maklashishdir. Assotsiatsiyalarning bir qismi standartlashtirish va sertifikatlashtirish jarayonlarida faol ishtirok etadilar, xodimlarni ilmiy texnik rivojlanishning yangi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘qitish va qayta tayyorlash bilan shug‘ullanadilar. Firmalar tadbirkorlik assotsiatsiyalari faoliyatining muhim maqsadlaridan biri ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda yordam ko‘rsatishdan iboratdir. Ishlab chiqarishni g‘oyatda jamlanishi va ―tarkibiy yaxshi bo‘lmagan‖ sohalarni modernizatsiyalashga yo‘l qo‘ymaslik Yaponiyadagi bir qator assotsiatsiyalarning xizmatidir. 73 O‘zining tarkibida muammoli - izlanish xarakteriga ega fundamental tadqiqotlar bo‘yicha bo‘linmalar, hamda tatbiq etish, tahliliy, iqtisodiy guruhlarga ega tadqiqot assotsiatsiyalari innovatsion davrning boshlang‘ich bosqichini faollashtirishda muhim rol o‘ynaydilar. Tadqiqot assotsiatsiyalari akademik OO‘Yu sektori va sanoat ishlab chiqarishi o‘rtasidagi yaqindan o‘zaro hamkorlikni o‘rnatish uchun mo‘ljallanganlar. Tadqiqot assotsiatsiyalar yapon tajribasining tahlili innovatsiyalarni taqdim etish mexanizmidagi muhim xususiyat: kooperatsiya tamoyillarini birlashtirish, ilmiy tadqiqotlarni rejali tashkil qilish, yangi mahsulotni bozorga tatbiq etish bosqichida ishtirokchilar o‘rtasidagi keskin raqobatga ega. bir markazdan innovatsiyalarni tatbiq etish va o‘zlashtirishning murakkab ko‘p bosqichli jarayonini muvofiqlashtirishni ajratadi. Tadqiqot assotsiatsiyalarini kattaroq innovatsion va ijodiy salohiyatga ega firmalar va mustaqil bo‘linmalar orasida tanlov bo‘yicha shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Tadqiqot assotsiatsiyalarini takshil qilishning xuddi shunday shaklida raqobat va kooperatsiyalashishning birlashishiga asoslangan va 90 yillarning o‘rtalarida rivojlanish olgan ―manfaatdor guruhlar konsepsiyasi‖ning birinchi nihollari o‘sib chiqa boshlaganlar. Assotsiatsiyalar iqtisodiyotdagi ziddiyatli boshlanishlarni chatishib ketishlar va o‘zaro kirib borishlar uslublaridan foydalanishda katta tajriba to‘plaganlar. Texnik takomillashish va texnologik yangilanishning uzoq muddatli maqsadlarini amalga oshirishda ular ko‘pgina ishtirokchilarning birlashgan harakatlaridan foydalanish, ko‘pgina ishtirokchilarning hamkorlikdagi harkatlarining muvofiqlashuvini amalga oshirish, bunda kattaroq daromad olish maqsadida firmaning bozordagi xulqi raqobatli undovchi sabablarini yo‘qotmaslikni uddasidan chiqqanlar. Assotsiatsiyani rejali iqtisodiyot va bozor raqobat birligi g‘alabasining yaqqol misoli ko‘rinishida tasavvur qilish kerak emas. Bunday tashkilotlarning yuqori moslashuvchan va janjalsiz xarakteriga qaramasdan tovar ishlab chiqaruvchilarni yangiliklarni tatbiq etishga va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga 74 undovchi usullar va sabablarning qat‘iy iyerarxiyasi ko‘zga tashlanadi. Masalan, assotsiatsiyaning markazida, qoidagi ko‘ra, yetkazib beruvchilar, subyetkazib beruvchilar, pudratchilar va subpudratchilar shoxlanib ketgan tizimiga ega, ko‘proq darajada bitta buyurtmachiga ishlovchi yirik firma turadi. Radikal yangiliklarni ―syuzeren‖ (hokim) firmadagi ishlab chiqarishga faol tatbiq etishning boshqa u bilan bog‘liq subpudratchiga to‘ldiruvchi, birga bo‘luvchi, qo‘llab – quvvatlovchi yangiliklarni tatbiq etishdan boshqa chora qolmaydi. Ularsiz u nafaqat ushbu assotsiatsiya ichidagi sheriklik munosabatlardan darhol ―tushib qoladi‖, balki bozorda raqobat mag‘lubiyatga uchraydi. Kooperatsiya va raqobatni bunday chatishib ketishi keyingi o‘n yilliklarda strategik alyanslar va koalitsiyalar doirasidagi firmalararo hamkorlikni tashkil qilishda paydo bo‘lgan. Tadbirkorlik assotsiatsiyalari, strategik alyanslar va koalitsiyalar iqtisodiyotidagi o‘ziga ko‘proq jalb qiluvchi ―yumshoq‖ assotsiatsiyalanuvchi (birlashuvchi) ―metatuzilma‖dan iborat. Ular nafaqat hamkorlikdagi harakatlarni birlashtirishning eng arzon va samarali usuli sifatida ko‘rib chiqiladi. ―Yumshoq metatuzilmalar‖ni tashkil qilishda ularni ishlab chiqarishdagi bazisli tamoyillar va fundamental g‘oyalarni takomilashtirish va rivojlantirishga qaratish muhimdir. ―Yumshoq guruhlar‖ning raqobatlashuvi ishtirokchilari yangiliklarni har tomondan sinovdan o‘tkazganday bo‘ladilar, sheriklik harakatlari esa resurslarni muhim yo‘nalishda jamlashga yordam beradilar. ―Yumshoq metatuzilmalar‖ innovatsion jarayonni davrda amalga oshirilishi tufayli, innovatsion o‘zgarishlarning samaradorligini ko‘p marta oshiradilar. Bunday tuzilmalarda: -yangilikni ishlab chiqarish bosqichidagi innovatsion xatar ko‘p marta kamayadi; -tor ixtisoslashishning samarasidan to‘liqroq foydalaniladi; -har bir firma o‘z omilkorligi sohasini mustahkamlaydi va rivojlantiradi; -ishtirokchilar uchun xususiy maqsadlarga erishishning haqiqiy imkoniyatlari yaratiladi; 75 -innovatsion davrning barcha bosqichlaridan xarajatlarni kamaytirishning haqiqiy imkoniyati amalga oshiriladi;yangiliklarni diffuziya va tarqatilishi jarayoni ancha jadallashadi; -yangilikni bozorga muqobil chiqishi xatari pasayadi; -innovatsion davrning yakuniy bosqichidagi faol raqobat innovatsion samaradorligini oshiradi va yangilanish strategiyasini faollashtiradi. ―Yumshoq shakllar‖ni o‘ziga jalb qilishligi nafaqat ichki shartnoma munosabatlarining samaradorligi bilan, balki turdosh mahsulotni ishlab chiqaruvchilar tomonidan birlashish va bozorni rag‘batlantirishga motivatsiyalar (undovchi sabablari) bilan bog‘liqdir. Metatuzilmalar asosidagi innovatsion jarayonning samarasi ham innovatsion jarayonning ―maydoni‖, innovatsiyalar bozorlarini kengayishi va ham mehnatni taqsimlanishining samaradorligini o‘sishi va ilmiy – texnik va innovatsion salohiyatlarni oshishidan iboratdir. Metatuzilmalarni har tomonlama kattaroq rivojlanishi qo‘shma innovatsion jarayonning orbitasiga nafaqat juda yirik firmalarni, balki har xil ko‘lamdagi innovatsion biznes, kredit – moliya tashkilotlari va moliya institutlarini jalb qiladi. Strategik alyanslar ―yumshoq tuzilmalar‖ning eng muhim shakllaridan biri bo‘ladilar. Ularning maqsadi yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va uzatishni takomillashtirish kanallarini faollashtirish, hamda ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazish va ularning natijalarini tatbiq etishda o‘zaro bir-birlarini to‘ldiruvchi vazifalarni amalga oshirishdir. Ko‘p ilm talab qiladigan sohalar (robotlar, avtomatlashtirilgan oqimli liniyalarni ishlab chiqarish, mikroelektronika)dagi startegik alyanslar ITTKI takror ishlab chiqarish davrsining bir necha yoki barcha bosqichlarini qamrab oladilar. Bu alohida yashash davri doirasidagi qo‘shma ilmiy faoliyat haqidagi kooperatsion bilimlar turlarining keng turli tumanligiga xalaqit bermaydi. Strategik alyanslarning yana bir xususiyati yangiliklarni ishlab chiqarish va o‘zlashtirishni texnologik tayyorlashgan qaratilayotgan alohida e‘tibordan iboratdir. Gap shundaki, yirik kompaniyalar ko‘pincha mavjud ishlab chiqarish apparatining yangiliklarini qabul qilishga kamroq uquvga egaligiga duch keladilar. Bu yerda 76 tatbiq etish va birinchi sanoat namunasini ishlab chiqarish bosqichi eng tor joy bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan sabablarga ko‘ra yirik kompaniyalar kichik ixtisoslashgan tatbiq etuvchi biznes bilan alyans shaklidan bajonidil foydalanadilar. Strategik alyanslar oldida ilmiy tadqiqotlar majmuasini o‘tkazish, tegishli mutaxassislarni qidirib topish va tayyorlash, moliyaviy resurslarni izlab topish, laboratoriyalar, tatbiq etish markazlari, mahsulotni sinovlardan o‘tkazish va sifatini nazorat qilish bo‘linmalarni tashkil qilish vazifalari turibdi. Bozor talablarini qat‘iylashgani va talabni turli tumanlashgani sari alyans faoliyatining maydoni qo‘shni va turdosh ishlab chiqarishlarga ham tarqaladi. Har tomonlama rivojlangan alyanslar boshqa moliya – sanoat guruhlari oldida katta afzallikka egalar, bir tomondan bozordagi raqobat afzalligini tanlab olgan holda ushlab qolish imkoniyati, boshqa tomondan sarmoyalar kiritishlarning istiqbolli sohalarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga asoslanganlar. Konsorsiumlar firmalararo integratsiyalashishning istiqbolli turi bo‘ladi. Innovatsion davrning barcha bosqichlarini integratsiyalash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular, qoidaga ko‘ra, faol ilmiy-tadqiqot, sanoat va tashqi iqtisodiy faoliyatni olib borish uchun tashkil qilinganlar. Rossiya aviatsiya konsorsiumi misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Jahon bozoridagi innovatsion sohada ikki turdagi konsorsiumlar keng tarqalganlar. Birinchi turdagi konsorsiumlar fundamental va amaliy haraktyerdagi shaxsiy uzoq muddatli ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘tkazishga mo‘ljallanganlar. Ular bashoratlanadigan uzoq muddatli muvaffaqiyatga yuqori texnologik sohalarda ko‘rinishdagi ustuvor ilmiy tadqiqotlarga qaratilgan. Bu yerda bo‘lg‘usi bozor muvaffaqiyati hali ko‘zga tashlanmaydi, ammo ilmiy-tadqiqotlar korporatsiyalar va davlatlarning asosiy ilmiy-texnik siyosatiga kiradilar. Masalan, AQSh da bundan konsorsiumlar qattiq jism fizikasi, juda yuqori o‘tkazuvchanlik hodisasi, sun‘iy aqlning tadqiqotini o‘rganish uchun tashkil qilinadilar. Ular ―tashqarida‖gi, universitetlar va ilmiy markazlarning yirikroq laboratoriyalari bazasidagi ITTKIni rag‘batlantirish uchun tashkil qilinganlar. 77 AQSh va Yaponiyada o‘nlab yirik korporatsiyalar bundan konsorsiumlar natijalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlari va nazorat qilishni amalga oshiradilar. Innovatsion faoliyatni kuchaytirish uchun firmalararo kooperatsiyaning boshqa turlari, har xil ilmiy-sanoat majmualari, hamda moliya-sanoat guruhlarining ko‘pgina turlaridan ham foydalaniladi. Bu tuzilmalarning eng muhim vazifalari xo‘jalik aloqalarini barqarorlashtirish va ichki raqobat muhitini shakllantirish asosida ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solinishi, ishlab chiqarishni pasayishiga qarshilik qilishlarini kuchaytirishdan iboratdir. Iqtisodiyotni rivojlanishida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning miqdoriy va sifatiy tarkibi, ularning integratsiyalangan sarmoyalari tizimi elementlari bilan munosabatdoshligi birinchi o‘ringa chiqaruvchi guruhlar eng katta ahamiyatga egalar.Ko‘p ilm talab qiladigan sohalarda faoliyat yurituvchi moliya-sanoat guruhida aqliy bo‘g‘in yYetakchi rol o‘ynaydi. Ma‘lumki, Rossiyada sanoat korxonalari bazasida vujudga kelgan moliya- sanoat guruhlari katta ahamiyatga ega, ular uchun texnologik alomat va ishlab chiqarish aloqalarining xarakteri birlashishlarning o‘ziga xosroq turi bo‘lib xizmat qiladi. Moliya-bank tuzilmalarining sarmoyalarni ko‘paytirilishi va tez qaytarilishiga qaratilgan qisqa muddatlari banklarga yuqori texnologik va ko‘p ilm talab qiladigan sohalarda metatuzilmalarni shakllantirishda faol ishtirok etishga imkon bermaydi. Bank biznesining o‘ziga xosligi ayniqsa qattiq metatuzilmalar deb ataluvchilarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ular texnologik zanjircha bo‘yicha birlashgan, har xil sohalarga tegishli bo‘lgan har xil bozorlarga xizmat ko‘rsatuvchi firmalarni birlashtiradilar deb hisoblash qabul qilingan. Bu yerda innovatsion davr g‘oyatda qiyinlashtirilgan, asosiy harakatlarni korxonaning texnologik darajasini oshirish va to‘ldiruvchi, bir birlarini o‘rnini bosuvchi, imitatsion (taqlid qiluvchi) yangiliklarni tatbiq etishga qaratish kerak. Rossiya tuzilmasidagi eng keng tarqalgan vertikal turdagi xoldinglar amalda innovatsion faoliyatda ishtirok etmaganlar. Ma‘lumki, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini yangilash va har tomonlama rivojlantirishning harakat qilishlarida ko‘mir, gaz, neft, metallurgiya, avtomobil va 78 boshqalar kabi ko‘p sarmoya talab qiladigan sohalar kompaniyalari katta qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. To‘qimachilik va sellyuloza-qog‘oz sanoatining eng yirik firmalari ko‘pincha innovatsion turdagi qarorlarni qabul qilishga moyilliklarini yo‘qligini namoyon qilganlar. Rossiya iqtisodiyotida bir qator subyektiv va obyektiv sabablar oqibatida amalga raqobat kuchlari ta‘siridan to‘liq himoyalangan konglomerat (iqtisodiyotning har xil sohalariga tegishli bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlab chiqarish kooperatsiyasi bilan bog‘lanmagan korxonalar birlashmasi) turidagi makrotuzilmalar eng yuqori rivojlanishga erishganlar. Sarmoyalarning yopiq bozori va tartiblarning ishlab chiqarish tizimlarining majmuasidan iborat bo‘lgan holda, konglomerat radikal texnologik rivojlanish uchun deyarli imkoniyat qoldirmaydi. Rossiyada talabni toraytiruvchi va yashab qolish murakkabliklarining o‘tish iqtisodiyoti sharoitlarida konglomeratli tuzilmalarni vujudga kelishi zaruriyat bo‘lgan. Shunga qaramasdan sarmoyalarni birlashtirishning konglomeratli turi jamlashning jadallashtirilgan jarayoniga ega sohalar (neft-gaz sanoati, metallurgiya)dagi to‘ldiruvchi integratsiyalashish hisobiga ziyon kelturvchi ishlab chiqarishlarni qutqaruvchisi bo‘ladi. Vujudga kelayotgan moliya-sanoat guruhlari firmalararo kooperatsiyasining gorizontal tamoyili kichik yoki o‘rta innovatsion davr va tez yangilanadigan mahsulotlarga ega korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun ayniqsa samaralidir. Bu tuzilmalar sohaviy ishlab chiqarish birlashmalari bazasida vujudga kelishlari mumkin. Bunday birlashmalar sotish bozori uchun raqobatlashish, ishlab chiqarishni har tomonlama rivojlantirish, ilmiy-texnik axborotlarni e‘tibor bilan jamlash va yangiliklarni tatbiq etishni jadallashtirishga ko‘maklashishga moyillar. Integratsiyalashishning gorizontal turi yana murakkab innovatsion davrga ega bir turdagi korxonlarga (masalan, aviatsiya sanoatidagi) ham tarqaladilar. Bu yerda innovatsion davr markaziy o‘rinni egallaydi, unda murakkab ko‘p ilm talab qiladigan buyumlarning yuqori sifatli parametrlari va mamlakat va jahon bozorlaridagi raqobatli o‘rinlari ayniqsa muhimdir. 79 Xo‘jalik faoliyatini har tomonlama rivojlantirish tashkil qilishning qat‘iy iyerarxik shallari salbiy tendensiyalarini betakrorlashtirish va innovatsion faollikni asta sekin o‘sishining muhim vositalaridan biri bo‘ladi. Amalda vertikal integratsiyalashgan kompaniyalar har tomonlama rivojlanishning har xil usullariga murojaat qiladilar. Ammo hatto qayta ishlovchi sohalarda ham innovatsion jarayonlar ishlab chiqarishni modernitsaziyalash va navlarni yangilashdan iborat bo‘ladilar. Vertikal intergatsiyalashgan firmalarni har tomonlama rivojlantirishga harakat qilishda vujudga keladigan murakkab muammolar nafaqat Rossiya iqtisodiyoti uchun xosdir. Vertikal integratsiyalashgan korxonalarni ustuvorlik qilishi jahon iqtisodiyotida murakkab innovatsion jarayonlar va yuqori texnologik mahsulotni tatbiq etish uchun to‘siqlarni yaratadi. Ammo vertikal integratsiyalashish imitatsion yangiliklar bilan bog‘liq kompaniyalarning samaradorligini oshirish va egiluvchanligini kuchaytirishga to‘siq bo‘la olmaydi. Yirik amerikalik olim M. Porterning fikriga ko‘ra, konglomerat turidagi har tomonlama rivojlanish ko‘pgina amerika sohalarining raqobatbardoshligiga zarar yetkazadi. Innovatsion faoliyatni rivojlanishi va bozor rag‘batlarini kuchayishida tor ixtisoslashish asosidagi har tomonlama rivojlanish alohida rol o‘ynaydi. Bu firma ichidagi ilmiy tadqiqotlar va ishlamalarning rolini kuchayishi va operatsiyalarning butun majmusini amalga oshirilishi bilan yaqindan bog‘liqdir. Innovatsion faoliyatni iqtisodiyotni rivojlanishining muhim tendensiyasi sifatida ko‘rib chiqishda innovatsion jarayonlarning yangi tashkiliy shakllarini ularni davlat, ilmiy, bozor va ijtimoiy institutlar tizimiga kiritilishi asosida integratsiyalash muammosi birinchi o‘ringa chiqadi. Innovatsion biznesni institutsional tuzilmalarga kiritilishi darajasini oshishi nafaqat innovatsion faollikni pasaytiradi, balki, aksincha, innovatsion jarayonlarning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi tuzilmalarni takomillashtirish va vujudga keltirish qobiliyatini oshiradi. AQShda paydo bo‘lgan innovatsion jarayonning institutsional tuzilmalari bu ikki tendensiyalarni birlashishiga yaqqol misol bo‘lsa oladi. Innovatsion jarayonning ham yirik sanoat kompaniyalari doirasida va ham ilmiy-texnik va innovatsion loyihalar asosida amalga oshirilayotgan an‘anaviy tashkiliy modellari 80 ―bo‘linma-inkubatorlar‖ning yopiq ilmiy texnik muhitga ularni kichik aptreprener (ega, ijrachi) guruhlar bilan tijoratlashtirish bosqichiga ―yetkazish‖ bilan suyanadi. Yuqori kasbiy innovatsion bo‘linmalarning ixchamligi va tor ixtisoslashishiga qaramasdan innovatsion loyiha moliyaviy muvaffaqiyat va foydani tez olish bilan qat‘iy bog‘langan. Bunda ishga doir davr 5 yildan oshmasligi kerak. Yüklə 3,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|