O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.6-rasm. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bosqichlari tavsifi
|
1.4. Modellashtirish bosqichlari Iqtisodiy hodisalar va ko„rsatkichlarni matematik modellashtirish murakkab jarayon hisoblanadi. Matematik modellashtirish jarayonini amalga oshirish uchun avvalo obyekt to„g„risida (firma, korxona, tarmoq, milliy iqtisodiyot) etarli va ishonchli ma‟lumotlarga ega bo„lish lozim. Ushbu ma‟lumotlarning ishonchliligi va etarli darajada bo„lishi tuzilayotgan yoki yaratilayotgan modelning sifatiga va hayotiyligiga ko„p jihatdan bog„liq bo„ladi. Iqtisodiy-matematik modellarni tuzish bosqichlari 1.6-rasmda tasvirlangan. Birinchi bosqich - iqtisodiy muammoning qo„yilishi va uning nazariy sifat jihatdan tahlili. 1.6-rasm. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bosqichlari tavsifi I-bosqich II-bosqich III-bosqich IV-bosqich V-bosqich VI-bosqich Iqtisodiy muammoning qo‟yilishi va uning nazariy sifat jihatdan tahlili Iqtisodiy-matematik modelni tuzish Tuzilgan iqtisodiy- matematik modelning matematik tahlili Modellashtirilayotgan ob‟ekt bo‟yicha iqtisodiy ma‟lumotlarni tayyorlash Masalani yechish algoritmini tuzish, komp‟yuter dasturlarini tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish Masala yechimining miqdoriy tahlili va uning amalda qo‟llanilishi 24 Bu bosqichda iqtisodiy jarayon har tomonlama o„rganiladi, uning ichki va tashqi axborot aloqalar, ishlab chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi asosiy parametrlari aniqlanadi. Bu bosqichda asosan muammoni asl ma‟nosi ifodalanadi. Qanday masalalarga javob topilishi kerakligini aniqlash kerak bo„ladi. Izlanayotgan noma‟lum o„zgaruvchilar nima, qanday maqsadni ko„zda tutadi, natija nimalarga olib keladi, kabi savollar aniqlanadi. Modellashtiriladigan iqtisodiy jarayonning optimallik mezoni aniqlanadi. Mezon - maqsad funksiyasi shaklida ifodalanadi. Ikkinchi bosqich - matematik modelni tuzish. Modellashtirayotgan jarayonning iqtisodiy matematik modeli tenglamalar, tengsizliklar tizimi, funksiyalar shaklida ifodalanadi. Oldindan modelni turi, keyin uning o„zgaruvchilari, parametrlari, aloqa shakllari aniqlanadi. Demak, matematik modelni qurilishini o„zi bir necha bosqichlardan iborat. Uchinchi bosqich - modelning matematik tahlili. Bu bosqichning maqsadi - modelning umumiy xususiyatlarini aniqlash. Bunda model matematik usullar bilan tekshiriladi. Eng asosiysi, modelning yechimi borligini isbotlash zarur. Agar modelning matematik yechimi bo„lmasa, unda keyingi bosqichlarni bajarish mumkin bo„lmay qoladi. Shuning uchun yoki masalaning iqtisodiy qo„yilishini o„zgartirish kerak yoki matematik ifodalashning yanada aniqroq qo„yilishi zarur bo„lib koladi. To„rtinchi bosqich - iqtisodiy ma‟lumotlarni tayyorlash. Modellashtirishda bu bosqichning ahamiyati juda muhim. Ma‟lumotning real olinishi modellarning ishlatilishini cheklashtiradi. Shunda ma‟lumotni tayyorlashga ketadigan harajatni e‟tiborga olish kerak. Bu harajatlar modellashtirish bergan samaradan kam bo„lishi zarur. Masalani yechish uchun kerak bo„lgan barcha iqtisodiy ma‟lumotlar to„planadi va zarur bo„lsa statistik usullar bilan qayta ishlanadi. Modelda qatnashadigan koeffitsientlar aniqlanadi. Masalani yechish uchun uning dastlabki matritsasi tuziladi. Beshinchi bosqich - algoritmlarni tuzish, dasturlarni tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish. 25 Bu bosqichning murakkabligi, masalaning katta o„lchamligi va juda katta ma‟lumotlar massivlarini qayta ishlashdan iborat. Masalaning matritsasini iqtisodiy axborotlar bilan to„ldirilib, kompyuterdagi maxsus dasturga kiritiladi. Oltinchi bosqich - yechimning miqdoriy tahlili va uning qo„llanishi. Masalaning yechimi miqdor va sifat jihatidan tahlil qilinadi. Bu yerda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning yo„llari, resurslardan optimal foydalanish variantlari, izlanayotgan noma‟lumlarning miqdoriy qiymatlari topiladi. Yuqorida sanab o„tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog„liq va biri ikkinchisini to„ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Modellashtirishning 5-bosqichida model o„rganilayotgan mustaqil obyekt sifatida maydonga chiqadi. Bunday tekshiruvlarning shakllaridan biri “modelli” tajribalar o„tkazish hisoblanadi. Ularda modelning ishlash shartlari ongli ravishda o„zgartiriladi va uning “xulqi” haqidagi ma‟lumotlar tartibga solinadi. Bu bosqichning yakuniy natijasi R model haqida olingan jami bilimlar hisoblanadi. 6-bosqichda bilimlarni modeldan original obyektga ko„chirish amalga oshiriladi. S-obyekt haqida jami bilimlar to„planadi. Bu bosqich aniq qoidalar asosida o„tkaziladi. Model haqidagi bilimlar shunday tizimlashtirilishi kerakki, unda original obyektning modelni qurishda o„zgartiriladigan yoki o„z aksini topmagan xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Biz original obyekt va modelning o„xshashlik belgilarini o„zida aks ettira olgan har qanday natijani to„la asos bilan modeldan originalga ko„chira olamiz. Agar bu modelni tekshirishning ma‟lum natijasi modelning original obyektdan farqi bilan bog„liq bo„lsa, bu natijani ko„chirish asosida hisoblanadi. 6-bosqich model yordamida olinadigan bilimlarning amaliy tekshiruvi va obyekt haqidagi umumlashtiruvchi nazariyani yaratish, obyektni o„zgartirish yoki boshqarishda olingan bilimlarni qo„llashdan iboratdir. Modellashtirishning mohiyatini tushunishda shuni esda tutish lozimki, modellashtirish - obyekt haqidagi bilimlarning yagona manbai emas. Modellashtirish jarayoni juda keng bo„lgan umumiy o„rganish jarayonini o„z ichiga oladi. Bu hol faqatgina modellashtirish jarayonida emas, balki o„rganishning turli-tuman vositalari asosida olinadigan 26 tekshiruvlar natijasini umumlashtirish va birlashtirishni o„z ichiga oluvchi yakuniy bosqichda ham hisobga olinishi zarur. Modellashtirish - takrorlanuvchi (tsiklik) jarayondir. Bu shuni bildiradiki, birinchi olti bosqichli tsikldan so„ng ikkinchisi, uchinchisi va hokazo keladi. Bunda tekshirilayotgan obyekt haqidagi bilimlar kengayadi va tobora aniqroq bo„ladi, boshlang„ich model esa takomillasha boradi. Obyektni ham o„rganish natijasida paydo bo„lgan kamchilik va model qurishdagi xatolar birinchi tsikldan so„ng aniqlanib, keyingi tsikllarda tuzatilishi mumkin. Demak, modellashtirish uslubiyotida o„z-o„zini rivojlantirish asoslari mavjud. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|