O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Uch atomli spirtlar,olinishi, xossalari va ishlatilishi

Uch atomli spirtlarning birichi vakili glitserin hisoblanadi. Glitserin sanoatda yog’ va moylardan, propilen yoki atsetilendan foydalanib olinadi.
Yog’ va moylardan glitserin quyidagicha olinadi:

CH₂ – O – C CH – O – C CH₂ – O – C
O _R’ O
_R’’ O
_R’’’


CH₂OH – CHOH – CH₂OH +


+ R^’COOH + R^’’COOH + R^’’’COOH


CH₂OH – CHOH – CH₂OH +


+ R^’COONa + R^’’COONa + R^’’’COONa

Bu yerda R^’, R^’’, R^’’’ = -C₁₅H₃₁; -C₁₆H₃₃; -C₁₇H₃₅.
Yog’lar gidrolizi ishqor ishtirokida olib borilganda yuqori, yog’ kisotalarining natriyli tuzi – sovun hosil bo’lganligi uchun bu jarayonni sovunlanish deb qabul qilingan.
Propilendan glitserin olish quyidagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi:

1. 
   Propilenni yuqori haroratda xlorlash. Bu jarayon radikal almashinish mexanizmi bo’yicha borib, xlor qo’shbog’ning uzulishi hisobiga birikmay, balki propilendagi metil guruhi vodorodi xlor bilan almashinadi:
   

Cl₂
CH₂ = CH – CH_{3 450-5000C} CH₂ = CH – CH₂Cl + HCl

2. 
   Allilxlorid gidrolizi:
   

CH₂

= CH – CH₂Cl
H₂O NaOH

CH₂

= CH – CH₂OH + NaCl

v) Allil spirtiga gidroxlorid kislotaning birikishi va hosil bo’lgan moddaning gidrolizi:

CH₂
= CH – CH₂OH
+HOCl


CH₂OH – CH – CH₂OH

Сl
CH₂Cl – CH – CH₂OH OH

CH₂ – CH – CH₂ ^{OH OH} OH

Glitserinni allil spirtiga vodorodperoksid biriktirib ham olish mumkin:

CH₂ = CH – CH₂OH
H₂O₂
CH₂ – CH – CH₂ ^{OH OH} OH

Fizik va kimyoviy xossalari. Glitserin rangsiz, moysimon suyuqlik, shirin ta’mga ega. 17⁰C da suyuqlanadi. Zichligi 1,26 ga teng, suvda yaxshi eriydi. 290⁰C qisman parchalanish bilan qaynaydi. Uning tuzilishida uchta gidroksil guruhi bo’lganligi tufayli u spirtlarning barcha xossalarini takrorlaydi.

1. 
   Uning kislotalik xossasi glikollarnikiga nisbatan yuqori, shuning uchun u temir, mis, kalsiy kabi metallarning gidroksidlari bilan ham glitseratlarni hosil qiladi.
   
2. 
   Glitserin galoidvodorodlar bilan ta’sir etib mono-, digalogengidrinlarni hosil qiladi:
   

CH₂ – CH – CH₂ ^{OH OH} OH
+ HBr
-H₂O
CH₂ – CH – CH₂ ^{Br OH} OH
+ HBr
-H₂O
CH₂ – CH – CH₂

^{Br OH} Br

Glitserin meniral va organik kislotalar bilan murakkab efirlarni hosil qiladi.

CH₂ – OH
+3HONO
CH₂ – O – NO₂

CH – OH ² H SO
CH – O – NO₂

+ 3H₂O

CH₂ – OH ^{2 4 CH2 – O – NO2}
Nitroglitserin (glitserinni nitrat kislota bilan hosil qilgan murakkab efiri) kuchli portlovchi modda bo’lib, dinamitning tarkibiy qismini tashkil etadi. Glitserin sirka kislota bilan glitserin triatsetatni hosil qiladi:
CH₂OH – CHOH – CH₂OH + 3CH₃COOH CH₃COOCH₂ – CH(OCOCH₃) – CH₂OCOCH₃ + 3H₂O

4. 
   Glitserin suvni tortib oluvchi vositalar (kaliy bisulfat, alyuminiy oksid iva boshqalar) ishtirokida qizdirilganda o’zidan ikki molekula suvni yo’qotib, to’yinmagan aldegid – akroleinni hosil qiladi:
   

CH₂ – OH

• 
  C – H
  

• 
  CH – OH
  

-2H₂O
CH₂ C
CH – OH
CH₂ C
O
C
H

Glitserin texnikada bo’yoqlar tayyorlashda, oziq-ovqat sanoatida likyorlar, konfetlar, ichimliklar tayyorlashda, portlovchi moddalar olishda, tabobatda ko’plab ishlatiladi.

2. 
   Guruh uchun: