O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 3,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Turkiston milliy-hududiy muxtoriyati
- Totalitarizm
- Zardushtiylik
- «Temur tuzuklari»
- Ma’ruza va referatlar uchun mavzular
- 17. Demokratik xuquqiy davlat,fuqorolik jamiyati
Asosiy tushunchalar
berish yotadi. Uning V.Lenin tomonidan to‘ldirilib targ‘ib qilingan varianti Sovet davlati va ko‘pchilik sotsialistik mamlakatlaridagi tuzumning halokatga uchraganidan so‘ng inqirozga tushib qoldi.
9. Zardushtiylik — ko‘p xudolikdan yakka xudolikka o‘tishdagi bosqichni ifodalaydigan din bo‘lib, Markaziy Osiyoda (Xorazmda) kelib chiqqan va so‘ngra tevarak-atrof yurtlarga tarqalgan, musulmon dini bilan raqobatda barham topgan. 10. Turon sivilizatsiyasi — Jahon-Sharq sivilizatsiyasining tarkibiy qismi, bundan 2,5—3 ming yil ilgari qaror topgan sug‘orma dehqonchilik madaniyati, chorvachilik va shahar madaniyatining uzviy birligini anglatadi. 11. Fath — mamlakat yoki hududni ixtiyoriy yoki kelishuv orqali qo‘shib olish. 12. Zabt — harbiy kuch ishlatib zo‘ravonlik bilan bosib olish. 13. Islomiy lokal sivilizatsiya — islom dini tarqalishi natijasida Movarounnahr-Turkistonda IX—XII asrlardagi sivilizatsiya hamda Temur va temuriylar davrini ham o‘z ichiga oladigan tushuncha. 14. «Temur tuzuklari» — Amir Temurning asari. Unda mamlakat hayoti turli sohalarini boshqarish tamoyillarining sivilizatsiyaviy maqom talablariga muvofiq kelganligi ko‘rsatilgan. 15. Sivilizatsiyaviy rol — bu tushunchada Sohibqiron Temur, Ulug‘bek, Navoiy va Boburlar faoliyatining tarixiy tavsifi ifodasini topgan.
2. Turon tarixidagi kishilik jamiyatlarining an’anaviyligi nimalarda ko‘rinadi? 3. Avesto ta’limoti asosida qadimgi Turon jamiyatining boshqaruvini tushuntirib bering. 4. Turkiston hududida qaror topgan an’anaviylik va jamoaviylikning salbiy-ijobiy tomonlariga baho bering. 5. Turkistondagi o‘troq va ko‘chmanchi xalqlar madaniyatining e’tiborga molik jihatlari nimalardan iborat bo‘lgan? 6. Turkiston sivilizatsiyasida siyosiy-jamiyat almashinuvi qay tarzda kechgan? 7. Lokal islomiy sivilizatsiyaning xos jihatlari nimada ko‘rinadi? 8. Islom dini tarqalishiga qadar sivilizatsiya yuz berganligining sababi nimada? 9.. Turkiy-islomiy sivilizatsiyaning diniy-ma’naviy va dunyoviy tamoyillari qanday nisbatda? 10 . Yurtimiz allomalarining fanga qo‘shgan hissalari haqida fikrlaringiz? 11. Islomda dunyoviy ilm haqidagi fikrlar? 12. Movarounnahr markazi bo‘lgan lokal sivilizatsiyaning ikkinchi bosqichi Amir Temur shaxsi va faoliyati bilan bog‘liqmi? 13. Alisher Navoiy ijodiyotining sivilizatsiyaviy maqomi nimalarda ko‘rinadi? 14. Zahiriddin Bobur shaxsi va ijodining sivilizatsiya maqomi nimalarda ko‘rinadi? 15. Mustamlakachilikning birinchi davri oqibatl Ma’ruza va referatlar uchun mavzular 1. «Avesto» — yurtimiz qadimgi davri sivilizatsiyasi yodgorligi. 2. O‘zbekistonda qadimgi davlatchilik. 3. Vatanimiz tarixida amalda bo‘lgan dinlar. 4. Turkistonda o‘troqlik va ko‘chmanchilik sivilizatsiyalari. 5. Islom sivilizatsiyasining Movarounnahrda boshlanishi. 6. Islom sivilizatsiyasi va turkiy sulolalar. 7. Turkiy sivilizatsiyaning ma’naviy-axloqiy tizimi. 8. Amir Temur shaxsi va o‘rnining jahoniy maqomi. 9. Ulug‘bek ilmiy faoliyatining jahoniy maqomi. 10. Navoiy shaxsi va faoliyatining jahoniy maqomi. 11. Bobur shaxsi va faoliyatining jahoniy maqomi. 12. Ma’rifatparvarlikning sivilizatsiyaviy maqomi. 13. Milliy davlatchilikni tiklash — sivilizatsiyaviy vazifa. 14. Mustamlakachilikning antitsivilizatorlik oqibatlari. 15. Markscha-lenincha dunyoqarashning sivilizatsiyaviy yaroqsizligi.
1.Huquqiy demokratik davlat qurilishi va siyosiy jarayonlar 2.Saylov va partiyaviy tizimlar 3.Davlat va fuqorolik jamiyati Mustaqil O‘zbekiston va umumsayyoraviy jarayon O‘zbekiston umumplanetar o‘zgarishlar jarayonlari oqimida o‘zining betakror ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy yangilanishlari dasturiga ega bo‘lgan mamlakat sifatida o‘ziga xos va o‘ziga mos mavqe egalladi. Yangi sivilizatsiya va insoniyat taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazishga qodir bo‘lgan davlat sifatida o‘zining keng imkoniyatlarini namoyon eta boshladi. O‘zbekistonda amalga oshirilgan favqulodda keng ko‘lamdagi ishlar hozirgi zamon jahon sivilizatsiyasi bilan mushtarak ekanligi alohida qayd etilishi lozim. Davlat tuzumi, jamiyat qurilishi va shaxs ma’naviy dunyosini tubdan isloh qilish yangilangan davlat, o‘zgargan jamiyat va komil shaxsni yaratish imkonini berdi. Davlat, jamiyat va shaxsni yangilash jarayonlari, bu jarayonlarni maqsadli boshqarish nechog‘li aqliy shijoat, dono siyosat hamda matonatni talab etganligiga bugungi kunda amin bo‘lib turibmiz. Zero, bu boshqaruv sermashaqqat va murakkab kechuvchi ijtimoiy-siyosiy voqealar, mafkuraviy ta’sir va tazyiqlar, maxsus yuzaga keltirilgan moddiy-moliyaviy tangliklar holatlari sharoitida amalga oshirildi. Bu bevosita mamlakat rahbarining o‘ziga xos noyob iste’dodidan, faol siyosiy intellektual salohiyatidan, I.Karimov shaxsining favqulodda fenomen ekanligidan dalolat beradi. O‘zbekiston yalpi yangilanishlar jarayonini ikki o‘zaro uzviy bog‘langan yo‘nalishlarda amalga oshirishga kirishdi. Birinchisi, mamlakatning ichki dunyosida, ya’ni iqtisodiyot, ma’naviyat, siyosat, turmush tarzida, xalq xarakteri va mentalitetida rejaviy asoslarda amalga oshirilayotgan yangilanishlardan iborat bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish, xalqaro ijtimoiy muhit manzarasini takomillashtirish, ya’ni qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni barqarorlashtirish, hamkorlik munosabatlari, tinchlik madaniyatiga o‘tish, insoniyatga umumiy xavf tug‘diruvchi terrorizm, narkobiznes, ekstremizmga qarshi xalqaro tashkilot tuzilmalariga asos solish va boshqa faoliyatlar majmuidan tashkil topadi. Bunday keng ko‘lamdagi o‘zgarishlar va yangilanishlar jarayoni chuqur asoslangan ilmiy-nazariy tahlilni, nazariy umumlashmalar, xulosalar O‘zbekistonning umumsayyoraviy jarayonlarga qo‘shilishi Ong-shuurdagi tub o‘zgarishlar chiqarishni, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni ijtimoiy-gumanitar fanlar oldiga dolzarb muammo sifatida qo‘ymoqda. Darhaqiqat, yalpi o‘zgarishlar jarayonlarining pirovard natijasida ijtimoiy ong mazmunida o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Odamlar tafakkurida, fe’l-atvorida, sa’y-harakatlarida yangi qadriyatlar qaror topdi. Hayotga munosabatlar tizimi o‘zgardi. O‘zbek mentaliteti, milliy xarakter mazmunida yangi jihatlar tarkib topa boshladi. Bu bevosita siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy sohada tub yangilanishlarga, o‘zgarishlarga ma’naviy asos bo‘lib xizmat qildi. Mamlakatda huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning o‘zbekona tamoyillari vujudga keldi. Siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy barqarorlikka erishildi. Ma’naviy-ruhiy poklanish, milliy qadriyatlarning tiklanishi orqali istiqlol davri fuqarosi vujudga keldi. Bu bevosita ijtimoiy ong, xalq tabiati, orzu-o‘ylari, intilishlari, maslak va e’tiqodlaridagi o‘zgarishlar jarayonlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shu nuqtayi nazardan qaraganda fuqarolar ongi va tafakkurini o‘zgartirmasdan turib islohotlar mohiyatini anglash va samaradorligini oshirish mumkin emas. Shu boisdan ham Prezident I.A.Karimov odamlar tafakkurida o‘zgarish yasamaguncha jamiyatni yangilash mumkin emasligini aniq-ravshan ko‘rsatib berdi. Jumladan, Prezident I.A.Karimov «Jamiyatni ma’naviy yangilashdan ko‘zlangan bosh maqsad — yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag‘rikenglik kabi ko‘p-ko‘p muhim masalalardan iborat», degan edi. Bu bevosita jamiyatni tubdan yangilashni, insonni «yangilash», inson tafakkuri, ruhiyati, kayfiyati va ongini isloh qilish orqali amalga oshirishni taqozo etadigan hodisadir. Istiqlol evolyutsiyasi bevosita odamlar tafakkuri, ularningsiyosiy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy ongining takomillashish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan hodisadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning kitoblari, risolalari, nutqlari va ma’ruzalarida ijtimoiy voqelikni yalpi yangilash, ijtimoiy o‘zgarishlar mantig‘ini shaxs manfaatlariga yo‘naltirish, komil insonni tarkib toptirish, jamiyatning yuksak ma’naviy-axloqiy qiyofa kasb etishiga doir konsepsiyalar majmui, ularning ijtimoiy muhitda amal qilish jarayonlari chuqur asoslangan. Shuningdek, insoniyatning ongli besh ming yillik tarixi mobaynida amalga oshirilgan o‘zgarishlar jarayonlari, bu o‘zgarishlar jarayonlariga asos solgan va boshqargan ulug‘ shaxslar, hukmdorlar, prezidentlar, alloma va mutafakkirlarning nazariy mushohadalari ham bizga tarixiy saboq vazifasini o‘taydi. O‘zbekistonda ijtimoiy o‘zgarishlar va yangilanishlar konsepsiyasini o‘rganish asnolarida Sharq va G‘arb mutafakkirlari, antic davr olimlari, xususan, Platon, Aristotel, Zardusht, Imom Buxoriy, Forobiy, Marg‘inoniy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg‘ariy, Beruniy, Amir Temur singari mutafakkirlar va davlat arboblarining asarlari, Gegel, Freyd, Berdyayev, Toynbi, Popper, Yaspers, Xomans, Neru kabi allomalarning ilmiy-nazariy qarashlari ham jiddiy e’tiborga loyiqdir. Ijtimoiy ong mazmunining tobora insoniy mohiyat kasb eta borishi, shaxs haq-huquqlari barqarorlashayotganligi, xalqaro makonda mehr-shafqat, bag‘rikenglik, odamiylikka doir umumplanetar maylning kuchayishi jamiyat, jamoa va shaxs ma’naviyatida yangilanish jarayonlarini amalga oshirish bilan bevosita bog‘liqdir. XX asr so‘nggiga kelib insoniyat o‘z qazosi ham, o‘z davosi ham o‘z qo‘lida, real sa’y-harakatlarida, tafakkur tarzida ekanligini to‘la anglab yetdi. Dunyo o‘z-o‘zini asrash instinktini ishga solish taraddudini ko‘rmoqda. Ana shu jarayonlarda markaziy masalalardan biri hamma sa’yharakatlarni insonga, uning real manfaatlariga, ruhiy intellectual sog‘lomligiga, ma’naviy tarbiyasiga qaratish vazifasidir. PrezidentI.A.Karimov yalpi yangilanishlar va tub o‘zgarishlar mohiyatini xuddi ana shu omillarda kashf etib, islohotlar barcha jabhalarini ayni inson orqali amalga oshirish nazariyasini asoslab berdi.
Yangilanish jarayonlarining pirovard natijalari ham inson imkoniyatlarini to‘laroq yuzaga chiqishiga, shaxs potensiali, salohiyat zahiralari namoyon bo‘lishiga keng yo‘l ochishdan iboratdir. Zero, istiqlol yo‘li inson omiliga e’tibor beruvchi va rivojlantiruvchi yo‘ldir. Asosiy tushunchalar oe Umumsayyoraviy jarayon — xalqlar va davlatlarning ilgarilama harakatlari maromi. Unda mustaqil O‘zbekiston o‘zining ichki va tashqi salohiyatlarini tobora keng yuzaga chiqarib ishtirok etmoqda.
oe O‘zbek mentaliteti — millatning yalpi ruhini, asos bo‘ladigan e’tiqodlari yig‘indisini ifodalaydigan tushuncha. Takrorlash uchun savollar 1. O‘zbekistonning jahoniy jarayonlarga qo‘shilishi istiqlolsiz yuz berishi mumkin bo‘larmidi? Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 153 2. Umumsayyoraviy o‘zgarishlarda O‘zbekistonning o‘rni haqida gapiring. 3. O‘zbekistondagi yalpi yangilanishlar ikki yo‘nalishini izohlang. 4. Mustaqillik davri fuqarosi deganda nimani tushunasiz? 5. Istiqlol evolyutsiyasi va inson tafakkuri dinamikasi uyg‘unligini izohlang. 33-§. Iqtisodiy sohada tarkibiy o‘zgarishlar Istiqlol davrida iqtisodiy infratuzilmalar tarkibi tubdan o‘zgartirilib, mamlakatning ichki ehtiyojlari hamda tashqi integratsiyalashuv maqsadlari asosidagi yaxlit ishlab chiqarish kompleksi vujudga keltirildi. Tarqoq, uzuq-yuluq, sobiq ittifoq manfaatlarini ifodalovchi ishlab chiqarish korxonalari faoliyatlarini qayta qurish, yangilarini barpo etish asosida mustaqil davlatning yagona ishlab chiqarish tizimi yuzaga keltirildi. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatda sobiq ittifoq manfaatlariga yo‘naltirilgan tarmoqlariga barham berilib, ichki va teng huquqli, foydali hamkorlik asosidagi xalqaro tarmoqlashuv jarayoni vujudga keltirildi. Shunday qilib, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, uning iqtisodini chetdan turib boshqarishga chek qo‘yilib, ichki imkoniyatlardan kelib-chiqib boshqariladigan yagona, mustahkam asoslarga ega tizim vujudga keltirildi. Ayni paytda jahon iqtisodiy tizimining muhim bo‘g‘iniga aylana borib, O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy koordinatsiyalashuv jarayoniga faol kirishdi. Uning uzviy va ishonchli bo‘g‘ini, keng imkoniyatli subyektiga aylandi. Jahonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning hammabop tavsiyalari, tayyor andozalari bo‘lmaydi. Ayniqsa, madaniy, ma’rifiy, Dastlabki natijalar Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 157 tarixiy tajribalari asrlar mobaynida shakllangan, mustahkam va barqaror an’analar mamlakati hisoblangan O‘zbekistonday qadimiy makonda o‘ziga xos va o‘ziga mos yo‘l tanlanganligi istiqbolni donishmandlarga xos bashorat qilishning yorqin namunasi edi. Zero, shu nuqtayi nazardan Prezident I.A.Karimovning «mustaqil O‘zbekiston tug‘ilgan kuniyoq oyoqqa turishga, o‘zi yurishga majbur edi», — deyishida chuqur mantiqiy asos bor edi. Binobarin, istiqlol yo‘li taraqqiyot tamoyillarini ishlab chiqish jarayonlarida I.A.Karimov sobiq sovet tuzumidan meros qolgan tajribalarni, mustaqil taraqqiyotning dastlabki yilida amalga oshirilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni chuqur tahlil qilib, «soxta inqilobiy sakrashlarsiz, fojiali oqibatlarsiz va kuchli ijtimoiy larzalarsiz, evolyutsion yo‘l bilan normal, madaniyatli taraqqiyotga o‘tish — tanlab olingan yo‘lning asosiy mazmun va mohiyatidir » — degan xulosaga keladi. Ayni chog‘da Prezident I.A.Karimov «O‘zbekiston o‘zi uchun tanlab olgan yo‘l ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan, respublikaning manfaatlariga, shart-sharoitlari va xususiyatlariga eng ko‘p darajada mos keladigan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgandir. Ayni mana shunday yo‘l O‘zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinliklarini kafolatlashi, milliy an’analari va madaniyatining qayta tiklanishi, insonni shaxs sifatida ma’naviy, axloqiy kamol topishini ta’minlashi mumkin », — deb qat’iy ko‘rsatib bergan edi. Prezident I.A.Karimov mamlakatning dastlabki yillardagi rivojlanish jarayonlarini chuqur tahlil qilib, O‘zbekistonda milliy davlat qurilishi va iqtisodiyotini isloh qilish dasturining o‘zagi sifatida quyidagi beshta asosiy qoidani o‘rtaga tashladi: Birinchi qoida iqtisodiy islohotlarning siyosat ortida qolmasligi, biror mafkuraga bo‘ysundirilmasligi qoidasi. Ikkinchi qoida o‘tish davrida davlatning bosh islohotchi bo‘lishi, islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berishi, o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan o‘tkazishi qoidasi. Uchinchi qoida qonunlarga rioya etish ustuvor tamoyil bo‘lishi, demokratik yo‘l bilan qabul qilingan istiqlol Konstitutsiyasi va qonunlarni hech istisnosiz hamma tomondan hurmat qilinishi va ularga og‘ishmay rioya etilishi qoidasi. To‘rtinchi qoida aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazilishi qoidasi. Mamlakatimizda bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda aholini ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan Asosiy tamoyillar IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 158 choralar ko‘rilib borildi va bu masala bozor iqtisodiyoti yo‘lidagi eng dolzarb vazifa bo‘lib qoldi va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Beshinchi qoida bozor iqtisodiyotiga o‘tishda obyektiv iqtisodiy qonunlar talablari hisobga olingan holda «inqilobiy sakrash»larsiz, ya’ni evolyutsion yo‘l bilan puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi qoidasidir. Ana shu muhim qoida-tamoyillar O‘zbekistonning mustaqil rivojlanish va taraqqiyot yo‘liga asos qilib olindi hamda yangi ijtimoiy-siyosiy tizimga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonlarining negizini tashkil etdi. Istiqlol davrining o‘tgan o‘n yili shuni yaqqol isbotlaydiki, rivojlanishning mashhur besh tamoyilining amalga oshirilishi mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni, eng muhimi, bozor munosabatlarini joriy etish yo‘lidan izchil harakat qilishni to‘la ta’minladi. Prezident I.A.Karimov o‘zining «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida» nomli kitobida iqtisodiyotni tubdan isloh qilish konsepsiyasini yana ham chuqurroq ko‘rsatib beradi. Unda nazariy, ilmiy va hayotiy jihatdan muhim xulosalar asoslanib, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishning O‘zbekiston uchun afzalliklari maxsus yoritib beriladi. Jumladan, «bir bosqichni tamomlagandan keyingina, zarur shart-sharoitlarni yaratib, yangi bosqichga o‘tish mumkin, — chunki — Har bir bosqichda tafakkurimizni o‘stirib, erishilgan real natijalar bilan odamlarni yangi tuzumning afzalligiga ishontiribgina islohotlarni oxirigacha amalga oshira olamiz. Iqtisodiy strukturasi rivojlangan, samarali ijtimoiy munosabatlarga ega bo‘lgan jamiyatni qura olamiz». Ushbu kitobning ikkinchi qismida I.A.Karimov mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish borasidagi asosiy vazifalar — xususiylashtirish va raqobatchilik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, milliy valyutani mustahkamlash, ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik davlatni shakllantirish kabilarni belgilab, muammolarning nazariy, ilmiy va amaliy yechimini topib beradi. Shunday ekan, mazkur masalalar rivojining ustuvor yo‘nalishlari quyidagicha bo‘lishi hayot mantig‘ining tadrijiy o‘zgarishlariga ham ayni muvofiq keladi: Birinchidan, mulkchilikning barcha shakllariga erkinlik berilishi, shaxsiy tashabbus va ishbilarmonlikka yo‘l ochish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlanishi; ikkinchidan, iqtisodni jonlantirish uchun xususiylashtirish Islohotlarni chuqurlashtirish Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 159
jarayonining tezlashuvi, mulkchilik, mulkka egalik huquqining kengaytirilishi; uchinchidan, milliy valyutaning joriy qilinishi, jahon moliya tizimi maydonlariga endigina kirib kelgan valyutamiz qadr-qimmati barqarorlik darajasining ta’minlanishi; to‘rtinchidan, iqtisodiy siyosatda dehqonchilikka, umuman qishloq hayotiga an’anaviy muhim tarmoq sifatida qaralishi; beshinchidan, o‘tmish madaniyati va qadriyatlarini tiklash ishlarini yo‘lga qo‘yish, bu borada izchil tadbirlarni amalga oshirishdan iborat konsepsiya va iqtisodiy islohot nazariyasining yaratilishi — mustaqil O‘zbekistonda davlat mustaqilligini amalga oshirish va jamiyat rivojini ta’minlashda ustuvor yo‘nalishlardir. Prezident I.A.Karimov o‘zining «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘ asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli ilmiy-nazariy asarida islohotlarning «O‘zbek modeli»ga xos yangi davr talablariga monand tamoyillarini o‘rtaga tashladi va kechayotgan jarayonlar mohiyatini ochib berdi. Keyingi yillarda ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida, eng avvalo, iqtisodiyotda ro‘y bergan o‘zgarishlar O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti asoslarini shakllantirishga qaratilgan tub islohotlarni bosqichma-bosqich, izchil, har tomonlama o‘ylangan yondoshuv, ilmiy-nazariy jihatdan puxta ishlab chiqilgan konsepsiya asosida amalga oshirish ishonchli hodisa ekanligini ko‘rsatdi. Mamlakatda mavjud imkoniyatlardan unumli foydalanib, taraqqiyot ehtiyojlariga to‘la javob beradigan islohotni amalga oshirish quyidagi masalalarni hal etish imkonini berdi: O‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning me’yoriy-huquqiy bazasi yaratildi. Qabul qilingan yangi qonunlar hozirgi kunda bozor iqtisodiyotining me’yor va tamoyillariga muvofiq keladigan shartsharoitlarni shakllantirmoqda. Iqtisodiy erkinliklar va xususiy mulk huquqining mustahkam yuridik himoyasini ta’minlamoqda. Iqtisodiyotning turli sohalarida bozor mexanizmlarining samarali ishlashi uchun keng huquqiy maydonni yaratmoqda. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi tartibotlari va tuzilmalariga barham berish, bir tomondan, iqtisodiyotni tashkil etishning bozor prinsiplariga xos bo‘lgan tuzilmalarini yaratish, tarmoq vazirliklarini tugatish, davlat mulki hissasini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish hisobiga keskin kamaytirish, ko‘p ukladli iqtisodiyot va uni boshqarish tuzilmalarini yaratishdir. Boshqa tomondan 80-yillar oxiridagi chuqur iqtisodiy tanazzulni yengib o‘tish, sobiq sho‘rolar hududidagi birinchi mamlakatlar qatorida Yangi vazifalar IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 160
makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, barqaror iqtisodiy o‘sish uchun zamin yaratishdir. Aynan iqtisodiy islohotlar «o‘zbek modeli»ning amalga oshirilishi tufayli islohotlarning dastlabki yillarida ishlab chiqarishning keskin, halokatli pasayishini to‘xtatishga, iqtisodiy va ishlab chiqarish imkoniyatlarini saqlab qolishga, milliy iqtisodiyotni tiklashning mustahkam asoslarini yaratishga erishildi. Mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini, O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko‘lamda qo‘shilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan iqtisodiyotning chuqur tarkibiy qayta qurish dasturini amalga oshirishga kirishildi. Qisqa davr mobaynida iqtisodiyot tarmoqlarini va aholi ehtiyojlarini o‘zimizda ishlab chiqarilgan energetika resurslari, sifatli neft mahsulotlari hisobiga ta’minlash masalasi tubdan hal qilindi. G‘alla mustaqilligi choralari ko‘rildi. Shunday qilib, yonilg‘i va don mustaqilligiga erishildi, bu esa mamlakatning barqaror taraqqiyoti va odamlar farovonligining asosi va kafolatidir. Mamlakatning don va neft bozorlaridagi jahon narxlarining o‘zgarib turishiga tobeligi ancha cheklandi, ulardan bo‘shagan valyuta manbalari esa zamonaviy uskuna va texnologiyalar xarid qilishga yo‘naltirildi. Bozor infratuzilmasi asoslari, zamonaviy ikki darajali bank tizimi yaratildi. Hozirgi kunda respublikada sug‘urta kompaniyalari, tovar-xomashyo birjalari, sarmoya fondlari tarmog‘i ishlab turibdi, fond birjasi va ko‘chmas mulk birjasi, Biznes-fond, Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Bularning hammasi faol tadbirkorlik faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qilishga yo‘naltirilgan. Kuchli ijtimoiy siyosatni, aholining muhtoj qatlamlarini mo‘ljalli ijtimoiy himoya bilan ta’minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni, fuqarolar osoyishtaligini va millatlararo totuvlikni ta’minlash borasida aniq natijalarga erishildi. Mustaqillik yillarida sodir etilgan iqtisodiy o‘zgarishlar natijalariga berilgan bunday umumiy baho ham isloh qilish dastlabki bosqichlarining asosiy vazifa va maqsadlari muvaffaqiyatli amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Davlat iqtisodiy islohotlar o‘tkazish uchun huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy sharoitlar yaratish bilan birga ayrim korxonalarni, sohalarni, ba’zan esa butun iqtisodni boshqarishning bozor tamoyillariga o‘tishini ta’minlashga harakat qildi. Bunda davlat boshqaruvi vazifalari va mexanizmlari tubdan o‘zgarib, ma’muriybuyruqbozlik tamoyillari o‘rniga iqtisodiy va moliyaviy tartibga solish tamoyillarining roli tobora kuchayib bordi. Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 161 Asosiy tushunchalar oe Iqtisodiy integratsiya — mahsulot ishlab chiqaruvchilarning mehnat taqsimoti tamoyillari asosida ixtisoslashuvi, zarur huquqiy asoslarning yaratilishi, tovar va sarmoyalarning erkin harakat qilishi. oe Bozor iqtisodi — bu tovar ishlab chiqarish va aylanishi qonunlariga ko‘ra tashkil etilgan ayirbosh, tovar munosabatlari va pul muomalasining jami. Takrorlash uchun savollar 1. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning shart-sharoitlari haqida gapiring. 2. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy koordinatsiyalashuv jarayonidagi ishtirokini qanday izohlaysiz? 3. Iqtisodiy sohada «o‘zbek modeli»ning asosiy xususiyatlari nimalarda ko‘rinadi? 4. O‘zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotini belgilaydigan eng muhim omillarni sanang va ularni izohlang. 5. Jamiyatda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qanday vazifalarni hal qilish belgilandi? 34-§. Jamiyatni erkinlashtirish O‘zbekiston tanlagan yo‘l inson manfaatlari to‘la himoya qilingan, uning erki, ozodligi har tomonlama huquqiy kafolatlangan fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidir. Bu albatta, inson ongi va tafakkurini o‘zgartirish, turmush tarzini yangilash orqali ochiq jamiyatni vujudga keltirishning yaxlit va to‘laqonli tizimini ishlab chiqishni, mazkur tizimni ijtimoiy amaliyotga yo‘naltirish yo‘riqlarini barpo etishni taqozo etmoqda. Bunda birinchi omil eskilik va yangilik o‘rtasida goh oshkora, goh yashirin kechuvchi ziddiyatlar mazmunida namoyon bo‘ladi. Eski tuzum illatlari yashashni istaydi, shu boisdan u o‘z o‘rnini bo‘shatishni xohlamaydi. Yangi tuzum g‘oyalari esa jamiyatni yangilash zaruratidan kelib chiqadi va o‘zgarishlarni hayot-mamot mohiyatiga, har bir fuqaro taqdiriga, ma’naviy va ruhiy ehtiyojiga aylantirib boradi, yangitdan shakllanayotgan turmush tarzi va dunyoqarashning mohiyatini tashkil etib, uni har jihatdan himoya qiladigan fikr sifatida maydonga keladi. Bu Fuqarolik jamiyati sari 6 — Shaxs va jamiyat IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 162 g‘oyaning yashashi va turmush tarziga aylanishi ko‘pincha eskilik illatlari bilan kurashning naqadar og‘ir va hatto iztirobliligi, ba’zi hollarda esa boshi berk ko‘chaga kirib qolganligi kabi holatlar bilan belgilanadi. Ikkinchi omil, fuqarolar ongi jamiyatni tubdan o‘zgartirish va yangilash jarayonlariga siyosiy va ma’naviy jihatdan qay darajada tayyorligi omilidir. Bu omil favqulodda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mustamlakachilikning 130 yillik davrida aholining ijtimoiy-siyosiy faolligi har tomonlama bo‘g‘ib kelingan, odamlar hamisha voqealar ortidan ergashib yashashga o‘rganib qolgan edilar. Fikriy tanballik, fikriy boqimandalik ko‘nikmalari vujudimizga chuqur singdirilgan bo‘lib, shaxsiy nuqtayi nazarlar, individual mulohaza va xulosalar ta’qib ostiga olinar edi. Shu boisdan ham Yurtboshimiz ijtimoiy yangilanishlar muvaffaqiyati shaxsning individual erkinligi, voqelikni nafaqat o‘zlashtiruvchi, balki o‘zining faol ishtiroki bilan uni o‘zgartiruvchi subyekt sifatidagi o‘rni va roliga ko‘p jihatdan bog‘liqligini asoslab berdi. Uchinchi omil, yangilanishlar tizimini hayotga joriy etish va chuqurlashtirish sharoitida fuqarolarni demokratik jarayonlarni tashkil etuvchi, boshqaruvchi hamda faol himoyachisi sifatida tayyorlash omilidir. Bu o‘ta murakkab, serqirra hamda vaqt talab etadigan hodisadir. Chunki, mustamlakachilik davri illatlaridan qutulish azobini, fikrlab yashash, aql-idrok yo‘rig‘i bilan kun ko‘rish mashaqqatini yengish uchun insonga ichki iroda, ma’naviy qudrat kerak. Ana shu iroda va qudratni uyg‘otish, shakllantirish, unga quvvat baxsh etish oson ish emas. O‘zbekiston fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lida inson ongi va qalbi bilan bog‘liq bo‘lgan, uni isloh qilish, yangilash, ma’naviyruhiy «ta’mirlash» kabi sermashaqqat yo‘ldan bordi. Bu juda katta sabr-bardosh, siyosiy qudrat, siyosiy madaniyat va siyosiy iroda talab etadigan ijtimoiy zaruratdir. Prezident I.A.Karimov: «Aholimizning siyosiy faolligi hali zamon talablari darajasida emasligini, hamon sust ekanligini qayta-qayta aytishga to‘g‘ri kelmoqda. Tan olishimiz kerak: eski andozalardan to‘liq qutila olmayapmiz. Barcha muhim qarorlar yuqoridan qabul qilinib, bizlarni bor-yo‘g‘i itoatli ijrochilarga, ba’zan o‘ylanmay qabul qilingan qarorlar qurboniga aylantirgan ma’muriy-buyruqbozlik, mustabid tuzum illatlaridan judo bo‘lishimiz qiyin kechyapti», — degan edi. Bu jamiyatni erkinlashtirish va shu asosda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda eng katta g‘ov bo‘layotgan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy holatlardan biridir. Siyosiy madaniyat, siyosiy ong darajasi jamiyat hayotida inson Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 163
ishtirokining qandayligini belgilaydi. Zotan, siyosiy madaniyat va siyosiy ong yuksak bo‘lgan joyda odamlar hokimiyat ishida faolroq ishtirok etishadi. Qarorlar qanday qabul qilinishi, uning ijrosi qanday nazorat qilinayotganligini kuzatib borishadi, munosabat bildirishadi. O‘z hayotlariga daxldor bo‘lgan ma’muriy tadbirlarga befarq qarashmaydi. Aksincha, ularni tayyorlashda ishtirok etishadi, natijada qarorlar ijrosi uchun o‘zlari manfaatdor sifatida mas’uliyatni his qilishadi. O‘zbekistonda nodavlat va jamoat tashkilotlari faoliyatini chuqurlashtirishning o‘ziga xos tizimi mavjud. Davlat bosh islohotchi sifatida bunga alohida e’tibor beradi. Prezident I.A.Karimov Oliy Majlisning XIV sessiyasi (1999-yil 14-aprel)da so‘nggi besh yil ichida mamlakatimizda jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar soni 1500 taga ko‘payib, 2300 taga yetganini, ular endi odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishda faol ta’sir ko‘rsatayotganini alohida ta’kidladi. Ana shu misolning o‘zi jamiyatimizda erkinlashtirish jarayonining ko‘lami va miqyosini belgilaydi. Prezident I.A.Karimov aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarurligiga alohida e’tibor beradi. Bu mexanizm, eng avvalo, jamiyatni erkinlashtirish orqali odamlarning saylovlarga munosabatini o‘zgartirishni, yaqin o‘tmishimizga xos xususiyat bo‘lgan soxta saylovbozlik va siyosiy o‘yinlardan voz kechishni taqozo etadi. Odamlar o‘z manfaatlari va maqsadlarini amalga oshirish, haqhuquqlarini himoya qilish uchun saylovlarda ishtirok etish zarurligini anglay boshladilar. Saylash va saylanish huquqi har bir fuqaro siyosiy faolligini, jamiyat taraqqiyotiga daxldorligini belgilovchi omil sifatida namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekistonda saylovlar o‘tkazishning demokratik tamoyillari jahon saylov o‘tkazish tajribalari asosida dunyoga keldi va shakllanmoqda. Fuqarolar esa uni to‘la-to‘kis qo‘llab-quvvatlamoqda. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, uning ehtiyojlarini qondirishda davlat qurilishi, boshqaruv tizimi va jamiyatni erkinlashtirish alohida ahamiyatga ega. Bu borada Prezident I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq mamlakatning strategik maqsadlarini aniq va ravshan ifodalab berdi va davlat vakolatlarini asta-sekinlik bilan, bosqichma-bosqich nodavlat va jamoat tashkilotlari zimmasiga o‘tkazish, fuqarolarning o‘zinio‘ zi boshqarish organlarining rolini oshirib borish orqali demokratik Davlat va nodavlat tashkilotlar IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 164
jarayonlarni chuqurlashtirish zarurligini aytgan edi. Ana shu tamoyilning o‘zi fuqarolarning bir jihatdan erkinligi va ozodligini ta’min etsa, ikkinchi tomondan o‘z hayotlarini izga solishga, demakki, jamiyatni boshqarishga ishtiyoqini kuchaytiradi. Shaxs o‘zini jamiyat hayotining hamma sohalariga daxldor, uning oldida burchli va mas’uliyatli ekanligini anglab boradi. Bu mamlakatda amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy va huquqiy islohotlar singari insonni «isloh» qilish, yangi jamiyat fuqarosini shakllantirish, eski tuzumda tug‘ilib, dunyoqarashlari cheklangan insonni «yangilash», tasavvurini kengaytirish singari «insoniy islohotlar»- ning samarasini ko‘rsatadi. Prezident I.A.Karimov taraqqiyotning O‘zbekistonga xos va mos tamoyillarini ishlab chiqar ekan, avvalo, yaratilajak jamiyat qanday bo‘lishiga e’tibor beradi va O‘zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm»lardan xoli va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo‘lmog‘i lozim ekanligiga alohida urg‘u beradi. Shuning uchun ham, mamlakat ichki va tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari pirovard natijada chinakam mustaqil O‘zbekistonda yangi, adolatli jamiyat barpo etishga qaratildi. «Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil, adolatli jamiyatni bunyod etish — bosh vazifadir, — deb uqtiradi Prezident. Bu boradagi fikrini davom ettirib, u «O‘zbekiston — kelajagi buyuk davlat. Bu — mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu — insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’yi nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir. Xalq davlat hokimiyatining manbayidir », degan qoidani ilgari surdi. Ijtimoiy hayot, mamlakatda yuz berayotgan jiddiy o‘zgarishlar va inson hayoti daxlsizligi omilining chuqurlashuvi shaxsning davlat va jamiyatga bo‘lgan munosabatlariga doir yangidan yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Odamlar esa ana shu muammolarni birin-ketin hal etish jarayonida o‘z erki va haq-huquqlarini himoya qilib boraveradi. Jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda aholi «tarbiyalanib», shakllanib, barkamollashib boradi. Ayni paytda biz xuddi ana shunday jarayonlarni boshdan kechirayapmiz. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib Prezident I.A.Karimov mamlakatning siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirishning yangi konsepsiyasini ishlab chiqdi. Unda quyidagi masalalarga alohida e’tibor berildi: — demokratik institutlar faoliyatlari ko‘lamlarini kengaytirish; Erkinlashtirish konsepsiyasi Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 165 — aholining siyosiy faolligini kuchaytirish va siyosiy madaniyatini oshirish; — jamiyatda manfaatlar, turli xil qarashlar, siyosiy va e’tiqodiy raqobatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash; — jamoat birlashmalarining hozirgi bosqichdagi ijtimoiy mavqeyini oshirish; — siyosiy partiyalar faoliyatini takomillashtirish; — iqtisodiy hayotni erkinlashtirish; — davlat qurilishini erkinlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish; — hokimiyat bo‘linishi prinsipining insoniyat tomonidan umume’tirof etilgan tamoyillarini amalda qo‘llash; — davlat hokimiyati organlarining vakolatini nodavlat va jamoat tashkilotlariga o‘tkazish va boshqalar. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan yalpi yangilanishlar jarayonida yuqoridagi tamoyillar alohida o‘rin tutadi. U demokratiya jarayonlarini chuqurlashtirishda, jamiyatni erkinlashtirishda, fuqarolar siyosiy va ijtimoiy faolligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda tub o‘zgarishlarning «o‘zbek modeli» sifatida jahon islohchilik tajribasiga o‘ziga xos va o‘ziga mos hissa bo‘lib qo‘shiladi. Boshqacha qilib aytganda, jamiyatni erkinlashtirishning bunday tamoyillari O‘zbekistonda vujudga keltirildi va ijtimoiy boshqarishning xalqaro andozalariga muvofiq samarali yo‘nalishi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Asosiy tushunchalar oe Erkinlashtirish — O‘zbekiston jamiyati hayotining barcha sohalarida rivojlanishga xalaqit beradigan to‘siqlarni bartaraf etish, qonun doirasida ijodiy faoliyat ko‘rsatish. oe Inson omili — erkinlashtirish jarayonining muvaffaqiyati oxir-oqibatda konkret insonga bog‘liqligini ifodalaydigan tushuncha. Takrorlash uchun savollar 1. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy omillari qaysilar? 2. Jamiyatni erkinlashtirish omillari haqida gapiring. 3. Davlat vakolatlarini jamoat tashkilotlari zimmasiga o‘tkazish tamoyilining mohiyati nimada? 4. Prezident I.Karimovning davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish konsepsiyasining asosiy tamoyillarini izohlang. IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 166 5. Ijtimoiy faollik va jamiyatni erkinlashtirish o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida gapiring. 6. I.Karimov ta’limotida inson tafakkurini yangilash tamoyilini izohlang. 7. Erkinlashtirishda nodavlat va jamoat tashkilotlari qanday o‘rin tutadi? 35-§. Ma’naviyat — ijtimoiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuch Qadriyatlarga munosabatni o‘zgartirish, uni tiklash, mavqeyini oshirish, xalq madaniy mulki sifatida qadrlash masalasi O‘zbekistonni yangi ijtimoiy-siyosiy tuzum talablari doirasida umumiy isloh qilishning muhim bo‘g‘iniga aylantirildi. Qisqa davr mobaynida xalqning azaliy udumlari, asrlar sinovidan o‘tgan milliy an’analari qaytadan tiklandi. Xalqimiz o‘z taraqqiyotining yangi bosqichini milliy tiklanish va madaniy yangilanish borasidagi vorislik huquqlarini qo‘lga kiritish asnosida amalga oshira boshladi. Milliy qadriyatlarni milliy g‘urur va iftixorni shakllantirish ishlariga xizmat qildirish, kelajakka qat’iy ishonch bilan qarash omiliga aylantirish jarayonlari faollasha boshladi. I.A.Karimov asarlarida ma’naviyat ijtimoiy taraqqiyotning bosh harakatlantiruvchi kuchi sifatida asoslanadi va amaliyotning barcha jabhalarida sinovdan o‘tkazilib, hayotchanligi va haqqoniylik darajasi yuqoriligi ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan isbotlab beriladi. Tanlanayotgan ma’naviyat nafaqat mamlakatimizning ko‘p mingyillik tarixi, ijtimoiy taraqqiyotining barcha jabhalariga bevosita ta’sir ko‘rsatgan, ayni chog‘da xalqimiz mentaliteti ham ma’naviy qadriyatlar asosida shakllangan va Sharq sivilizatsiyasi bevosita ma’naviyat, ilm-fan, axloq, ruhiy poklik asosida yuzaga kelgan. Xuddi shu jihatdan ham Sharq insoniyat taraqqiyotiga, jahon sivilizatsiyasiga o‘ziga xos madaniyat va ma’rifat olib kirgan. Ma’naviyat o‘z navbatida jamiyatning ham umumiy manzarasiga, ham har bir shaxs intellektual-ruhiy qiyofasiga mutanosib ta’sir ko‘rsatadi. Fuqarolarning ma’naviy-ma’rifiy darajasi esa o‘z navbatida jamiyatning umumiy holatini o‘zgartiradi. Yangilangan axloqiy yetuklik va ijtimoiy ong jamiyat taraqqiyotini belgilaydi va yalpi taraqqiyotning yangidan yangi imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Ta’kidlash joizki, har bir yangi avlod yangi tarixni taqozo etadi, uni yaratadi, takomillashtiradi. Milliy-ma’naviy tiklanish Yüklə 3,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|