O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta`lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

9.5-§.Zamonaviy MBBT

Zamonaviy MBBT lari datalogik bosqichda xilma – xil MB bilan ishlashni ta’minlaydi. Hozirgi kunda eng ko’p o’rganilgan va keng ishlatiladigan ma’lumotmodellari kiradi. Ma’lumotmodeli, bu MB ni ma’lumotelementlari to’plami orasidagi bog’lanish strukturalarini tasvirlovchi umumiy sxemadir. Ma’lumotmodeli tushunchasini aniq ta’rifini Kodd bergan. U ma’lumotmodelini 3 ta kerakli komponentasini keltirgan:

1. 
   Mavjud bo’lgan ma’lumotstrukturalarini aniqlash vositalari majmuasi;
   
2. 
   Ma’lumotqidirish va takomillashtirish uchun MB xolatiga qo’llaniladigan amallar to’plami.
   
3. 
   Oshkor yoki oshkormas holda MB holatini aniqlovchi va bir butunligini ti’minlovchi vositalar to’plami.
   

Har bir MB u yoki bu model asosida yoritiladi. Har bir MBBT esa u yoki bu ma’lumotmodelini ta’minlaydi deyiladi. Masalan, ierarxik ma’lumotmodeliga asoslangan tizim – ines tizimidir. Tarmoqli modellarda esa – BANK OS , SETOR, relyatsion modelga asoslangan tizimlar – Access, KARAT va boshqalar.
Ierarxik modellar.
Ierarxik modellarda yozuvlar daraxtsimon strukturali ko’rinishda bo’ladi. MBBT lardan ba’zi birlari faqat ierarxik to’zilishga ega bo’lganlari bilan ishlatiladi. Ierarxik to’zilishli ma’lumotlarsodda yaratiladi. Bu ko’pincha tadbiqlarda qulay, lekin ma’lumotko’plari daraxtsimon strukturali bog’lanish tabiatiga ega emas.
Misol, faraz qilaylik 2 ta firma ishlab chiqargan mahsulotning barcha turlarini narxlari berilgan. Shu ma’lumotnarxlar ma‘lumotnomasi qurilsin va kompyuter xotirasiga joylashtirilsin. Faraz qilamiz, A va V firmalar mos ravishda 2 xil ko’rinishdagi mahsulot chiqaryapti. Har bir mahsulot ko’rinishi har xil texnologiya asosida bajariladi. Bunda uning narxi ham Shunga qarab bo’ladi. 3980 mahsulotni 2ta sxema asosida bajaramiz va 01, 02 deb belgilaymiz.

V firma 3 xil mahsulotni ishlab chiqaradi: 1250, 1640, 1930.
Barcha maxsulotlar nomlari, ularni ishlab chiqish sxemasi va narxlarni o’z ichiga oluvchi ma‘lumotnoma to’zish va mashina xotirasiga joylash talab etьilsin.

Keltirilgan ma’lumotlarstrukturani ierarxik (daraxtsimon) ko’rinishda tasvirlash kulay.

Format	Mahsulot	Texnologiya	Narx
A	3980	01	586
A	3980	02	610
A	1250	01	380
A	1250	02	345
A	1250	03	410

Ma‘lumotni tarmoqli modeli.
Agar berilgan element bir nechta o’zidan yuqori elementga suyansa tarmoqli ma’lumotelementiga ega bo’lamiz.
Tarmoqli ma’lumotlarmodeli.
Agar munosabatdagi joriy element bir necha berilgan elementga ega bo’lsa, bunday boglanishlarni ierarxik strukturalar bilan tavsiflab bo’lmaydi.
Bunday to’zilmalar tarmoqli graflar bilan tavsiflanadi. Tarmoqli strukturalarida element ixtiyoriy boshka element bilan boglanishi mumkin. Ya’ni, tarmoqli bir necha kichkina ob’yektlardan topgan yirik ob’yekt deb karash mumkin.
Ushbu chizmada boglanishlarni tarmoqli modelda tasvirlanishi keltirilgan.
Shunday qilib, tarmoqli model ma‘lumotl elementlari orasidagi xilma-xil boglanishlarni ixtiyoriy ko’rinishdagi grafik yordamida akslantiradi. Tarmoqli model yozuvlar to’plami va mos boglanishlar to’plamidan tashkil topadi. Boglanishlarni yaratish uchun alohida cheklanishlar kuyilmaydi. Misol: oddiy tarmoqli MB sxemasi sifatida Quyidagini keltirish mumkin.

Bulimda ishlaydi

Bo’shliqqa ega

Tarmoqli MB turida ma’lumotlar bilan quyidagi ishlarni bajarish mumkin.

1. 
   1. MB yozuvlarini kidirish
   
2. 
   2. Yangi yozuvni yaratish
   
3. 
   3. Joriy yozuvni olib tashlash
   
4. 
   4. Joriy yozuvni tiklash
   
5. 
   5. Yozuvni boglanishga kushish
   
6. 
   6. Yozuvni boglanishdan olib tashlash
   
7. 
   7. Bog’lanishlarni o’zgartirish
   

Misol:

Beshta toifali yozuvdan iborat bo’lgan tarmoqli modelga misol.
Yuqoridagi sanab utilgan MM dan tashqari hozirgi kunda quyidagi MM lar xam amaliyotga kirib kelmoqda.

1. 
   1. Ko’p ulchamli MM lar
   
2. 
   2. Ob’yektga yunaltirilgan MM lar
   

Shuningdek boshqa MM larga asoslangan har xil tizimlar xam ishlab chiqilmoqda. Bular qatorida quyidagilarni sanash mumkin.

1. 
   1. Ob’yekt- relyatsion
   
2. 
   2. Semantik
   
3. 
   3. Yo’naltirilgan
   
4. 
   4. Kontseptual va boshkalar
   

Ulardan ba’zilari MB bilimlari bazasi va dasturlash tillarini integratsiyalashga (birlashtirishga) xizmat qiladi.
Relyatsion ma’lumotlar modeli
MA’LUMOTLARning relyatsion modeli 1970 yil IBM firmasining xodimi Edgar Kodd tomonidan taklif etilgan. Relyatsion ma’lumotlar bazasining asosiy g’oyasi ma’lumotlar bazasi strukturasini soddalashtirishga qaratilgan. Unda ierarxik modeldagi kabi avlod va ajdodlarga yaqqol ko’rsatgichlar yo’q, barcha ma’lumotlar satr va ustunlarga bo’lingan oddiy jadvallarda tasvirlanadi. Relyatsion modeldagi asosiy tushuncha “munosabat” (relation) hisoblanadi..