O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
M.
M.
M.
M.
M. A. Azizov, S.
A. Azizov, S.
A. Azizov, S.
A. Azizov, S.
A. Azizov, S. S. Solixo‘jayev,
S. Solixo‘jayev,
S. Solixo‘jayev,
S. Solixo‘jayev,
S. Solixo‘jayev,
Sh.
Sh.
Sh.
Sh.
Sh. Q. Qambarova
Q. Qambarova
Q. Qambarova
Q. Qambarova
Q. Qambarova
GIGIYENA
Òibbiyot kasb-hunar kollejlari
uchun darslik
ÒOSHKENT „O‘QITUVCHI“ 2003
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ò a q r i z c h i l a r :
A. Mamatoxunova
A. Mamatoxunova
A. Mamatoxunova
A. Mamatoxunova
A. Mamatoxunova — Andijon davlat tibbiyot institutining
Umumiy va ijtimoiy gigiyena kafedrasi mudiri, dotsent;
B.
B.
B.
B.
B. X. Ulug‘boyev
X. Ulug‘boyev
X. Ulug‘boyev
X. Ulug‘boyev
X. Ulug‘boyev — Chust tibbiyot kollejining oliy
toifali gigiyena fani o‘qituvchisi;
Ò.
Ò.
Ò.
Ò.
Ò. O. Odilov
O. Odilov
O. Odilov
O. Odilov
O. Odilov — Kosonsoy tuman davlat Sanitariya-
epidemiologiya nazorati markazi bosh shifokori;
Q.
Q.
Q.
Q.
Q. A. Bahromov
A. Bahromov
A. Bahromov
A. Bahromov
A. Bahromov — Kosonsoy tibbiyot kolleji bo‘lim
boshlig‘i, oliy toifali o‘qituvchi;
Q.
Q.
Q.
Q.
Q. S. Inomov
S. Inomov
S. Inomov
S. Inomov
S. Inomov — Kosonsoy tibbiyot kolleji oliy toifali
o‘qituvchisi;
M.R.Raxmatullayeva 
M.R.Raxmatullayeva 
M.R.Raxmatullayeva 
M.R.Raxmatullayeva 
M.R.Raxmatullayeva — Toshkent sh. Shayxontoxur
tuman S.S.B ga qarashli o‘quv davolash kompleksi
tibbiyot kolleji oliy toifali o‘qituvchisi.
Mazkur darslik o‘n ikki bobdan iborat bo‘lib, unda gigiyena fani va
uning rivojlanish tarixidan tortib o‘rta ma‘lumotli tibbiyot hamshirasi
bilishi zarur bo‘lgan sanitariya va gigiyena qoidalarigacha bo‘lgan ma’lumotlar
to‘liq keltirilgan. Bundan tashqari havo, tuproq, suv, turar joy, ovqatlanish,
bolalar va o‘smirlar davolash muassasalari gigiyenasining asosiy masalalari
bayon etilgan.
Darslik tibbiyot kollejlari o‘quv dasturiga muvofiq yozilgan bo‘lsada,
undan oliy o‘quv yurtlari toliblari va shu soha mutaxassislari ham
foydalanishlari mumkin.
A
A
A
A
A
4102020000–118
4102020000–118
4102020000–118
4102020000–118
4102020000–118
353(04)—2003
353(04)—2003
353(04)—2003
353(04)—2003
353(04)—2003
Qat’iy buyur.
Qat’iy buyur.
Qat’iy buyur.
Qat’iy buyur.
Qat’iy buyur. —
—
—
—
— 2003
2003
2003
2003
2003
ISBN 5—645—04040—6
© „O‘qituvchi“ nashriyoti, 2003
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

SO‘ZBOSHI
SO‘ZBOSHI
SO‘ZBOSHI
SO‘ZBOSHI
SO‘ZBOSHI
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng aholining
sog‘lig‘ini muhofaza qilish va mehnat qobiliyatini ko‘tarish bo-
rasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda hukumati-
ning qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu farmon va
qarorlarda ko‘rsatib berilgan vazifalarni to‘la-to‘kis bajarish-
da, jumladan, kasalliklarning oldini olish, sog‘lom turmush
tarzini yaratishda tibbiyot xodimlarining roli kattadir.
Òibbiyot xodimlarining asosiy vazifasi odamlarni davolash
ekanligi hammaga ma’lum. Ammo tibbiyot xodimlari odam-
larni davolash bilan birga kasallikning kelib chiqish sabab-
larini, ana shu sabablarni bartaraf etish chora-tadbirlarini
ham bilishlari kerak. Bunday bilimni ular gigiyena fani orqali
egallaydilar. Gigiyena yunoncha so‘z bo‘lib, 
hygicinos —
sog‘lom degan ma’noni anglatadi. Gigiyena inson vujudi va
faoliyatini tashqi muhit bilan uzviylikda o‘rganadi va tashqi
muhit sog‘lom bo‘lmay turib, inson sog‘lig‘ini ta’minlab
bo‘lmaydi, deb o‘rgatadi. Òashqi muhit deganda tabiiy va ijti-
moiy sharoitlar belgilaydigan omillar majmuyi — yer, suv,
havo, oziq-ovqat va shu kabilar tushuniladi. Inson organizmiga
tabiatda beto‘xtov sodir bo‘lib turadigan kimyoviy, biologik,
radioaktiv omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ammo insonga
tabiatning o‘zi ato etgan tabiiy moslanuvchanlik xususiyati
bunday ta’sirlarga qarshi turib, kasallik paydo bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymaydi.
Gigiyena fani tashqi muhit omillarining inson organizmiga
ta’sirini tadqiq qilib, olingan ma’lumotlar asosida tashqi muhit-
ni, inson yashaydigan va mehnat qiladigan shart-sharoitlarni
yaxshilash, inson sog‘lig‘ini mustahkamlashning me’yor va
qoidalarini, yuqumli kasalliklarning oldini olish chora-tadbir-
larini ishlab chiqadi.
Qo‘lingizdagi mazkur darslikning asosiy vazifasi ham gigi-
yena fanining eng asosiy bo‘limlarini tibbiyot, hamshira (xo-
dim)lariga o‘rgatish, sanitariya-gigiyena tartib-qoidalarini tu-
shuntirishdan iborat. O‘ylaymizki, shu soxaning yetuk muta-
xassisi bo‘lishingizda darslik hamisha Sizga amaliy yordam beradi.
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4
ivojlangan jamiyatda inson sog‘lig‘ini muhofaza
qilish davlatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu
vazifani hal etishda, jumladan, kasalliklarning oldini olish, sog‘lom
turmush tarzini yaratishda tibbiyot xodimlari katta kuchdir.
Òibbiyot xodimlari profilaktik tadbirlarni amalga oshirish-
lari uchun egallagan nazariy va amaliy bilimlarining o‘zi kifoya
qilmaydi, buning uchun kasalliklarning oldini olish tadbirlarini
o‘zida mujassam etgan hamda profilaktik tibbiyotga nazariy asos
bo‘la oladigan bilimlarni ham egallashlari kerak. Bunday bilim-
larni 
gigiyena, ya’ni kasalliklarning oldini olish tadbirlarini
ko‘rish yo‘li bilan sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘-
risidagi fan beradi. Gigiyena inson vujudi hamda faoliyati bilan
atrof-muhitning uzviyligini ta’kidlaydi. Muhit sog‘lom bo‘lmay
turib, tananing sog‘lig‘ini ta’minlab bo‘lmaydi. Shu ma’noda
gigiyena tabiiy, ijtimoiy muhit — borliqning odam organizmiga
ijobiy, salbiy ta’sirini ham o‘rganadi va bu borada tavsiyalar
beradi. Òashqi muhit deganda tabiiy va ijtimoiy shart-sharoit-
lar tomonidan belgilangan maishiy va ishlab chiqarish omil-
larining majmuyi tushuniladi. Òashqi muhit omillariga yer, suv,
havo, oziq-ovqat va boshqalar kiradi. Odam organizmi tashqi
muhitning beto‘xtov harakatda bo‘lgan omillari (kimyoviy,
fizikaviy, biologik, radioaktiv) ta’siriga duch keladi, biroq
odamdagi tabiiy moslanuvchanlik xususiyati kasallik kelib chi-
qishiga yo‘l qo‘ymaydi. Organizm bilan muhit o‘rtasidagi tabiiy
muvozanatning buzilishi esa xastalikka zamin yaratadi. Chunki
moslashuvchanlik (adaptatsiya) ning chegarasi bor. Demak gigi-
yena fani inson sog‘lig‘i bilan tashqi muhit o‘rtasidagi muta-
nosiblikni saqlashning muhimligini (mehnat va ovqatlanish
shart-sharoitlarini yaxshilash, turar joylarni obodonlashtirish
va b.) izohlaydi.
Gigiyena tashqi muhit omillarining inson salomatligiga
ta’sirini o‘rganadigan va olingan ma’lumotlarga tayangan holda
tashqi muhitni sog‘lomlashtirish, aholi sog‘lig‘ini mus-
GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH
GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH
GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH
GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH
GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH
ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI
ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI
ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI
ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI
ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI
R
I BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5
tahkamlashning me’yor va tartib-qoidalarini, ayniqsa, yuqumli
kasalliklarning oldini olish, mehnat qobiliyatini oshirish, umr-
ni uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadigan fandir.
Gigiyena fani tavsiyalarini amaliyotga sanitariya (lotincha
sanitas so‘zidan olingan bo‘lib, sog‘liqni anglatadi) muassa-
salari joriy qiladi.
Sanitariya faoliyati orqali gigiyena fani rivojlanadi. Demak,
gigiyena sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘risidagi fan
bo‘lsa, sanitariya-gigiyena qonun-qoidalari asosida amaliy faoli-
yat ko‘rsatadigan sohadir.
Òibbiyot xodimlari ishlab chiqarish va turmush shart-sha-
roitlarining odamga ta’sirini chuqur o‘rganib, kasalliklar sa-
bablarini tahlil qilganlaridan keyingina kasallikni davolash, ke-
yinchalik esa uning oldini olishning samarali chora-tadbirlarini
ko‘rishlari mumkin bo‘ladi. I. P. Pavlov „Zamonaviy tibbiyot
kasalliklarning hamma sabablarini bilib olgandagina kelajak tib-
biyotiga, ya’ni keng ma’nodagi gigiyenaga aylanadi“,— deb bejiz
aytmagan.
Organizm bilan muhitning birligi ular kimyoviy tarkibining
umumiyligi bilan shuningdek, ular o‘rtasida moddalar va ener-
giya almashinuvi jarayonlarining tinmay bo‘lib turishi orqali
isbotlanadi. Òashqi muhitning organizmga ta’siri organizmning
o‘sish jarayonlari deb ataladigan jarayonlari: nafas olish, ovqat-
lanish, termoregulatsiya va boshqalarni o‘zgartirishida namo-
yon bo‘ladi. Organizmning eng muhim hayotiy jarayonlari tash-
qi muhitning ana shu ta’siriga, uning sifati va miqdoriga bog‘liq
bo‘ladi. Òashqi muhit omillarining inson salomatligiga ta’siri
ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.
I. P. Pavlov organizm noodatiy tashqi muhit omillari ta’siriga
duch kelganida kasallik kelib chiqadi, chunki bunda muhit bi-
lan organizm o‘rtasidagi muvozanat buziladi, deb ko‘rsatib
o‘tgan edi.
Odam organizmiga ta’sir ko‘rsatadigan tashqi muhit omil-
larini, ularning tabiatiga ko‘ra bir necha guruhga bo‘lish mumkin:
— fizik omillar jumlasiga atrofimizdagi havoning tempe-
raturasi, namligi va harakati, atmosfera bosimi, quyosh radi-
yatsiyasi, radioaktiv nurlar, shovqin va boshqalar kiradi;
— kimyoviy omillarning ta’siri havo, suv yoki oziq-ovqat
tarkibiga kiradigan elementlar va birikmalarning organizmga
ko‘rsatadigan ta’siri bilan ifodalanadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
— patogen mikroblar, zamburug‘larning ba’zi turlari va
boshqalar (gelmintlar) biologik omillardir. Bular organizmga
ta’sir qilar ekan, infeksion yoki parazitar kasalliklarni kel-
tirib chiqaradi.
Aytib o‘tilgan omillarning odamga ta’sir qilish-qilmasligi
mehnat faoliyati, turar joy shart-sharoitlariga, ovqatining ta-
biatiga va jamiyatning ijtimoiy tuzumiga aloqador boshqa bir qan-
cha turmush sharoitlariga bog‘liqdir.
EKOLOGIYA 
EKOLOGIYA 
EKOLOGIYA 
EKOLOGIYA 
EKOLOGIYA HAQIDA 
HAQIDA 
HAQIDA 
HAQIDA 
HAQIDA TUSHUNCHA
TUSHUNCHA
TUSHUNCHA
TUSHUNCHA
TUSHUNCHA
Fan-texnika taraqqiyoti jamiyat va tabiatning o‘zaro muno-
sabatida sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Bu bos-
qich tabiiy boyliklarni g‘oyatda ko‘p o‘zlashtirish, sayyo-
ramizdagi mavjud resurslardan misli ko‘rilmagan darajada foy-
dalanish bilan tavsiflanadi. Fan-texnika taraqqiyoti ilgari ma’lum
bo‘lmagan texnik va texnologik vositalarni yuzaga keltirdi. In-
son fan-texnika taraqqiyoti natijasida tabiatga munosabat bo-
rasida yangi bosqichga ko‘tarildi, natijada u o‘ziga ilgari
bo‘ysunmagan ko‘pgina kuchlarni jilovlab oldi.
Fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti, insonning tabia-
tiga ta’sir ko‘rsatish doirasi va miqyosining kengayganligi nati-
jasida tabiiy muhitda qator salbiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bun-
day o‘zgarishlar oqibatida hayotning moddiy asoslariga putur
yetmoqda, atrof-muhit jamiyat hayot faoliyati uchun yaroq-
siz holatga kelib, sayyoramizning tanazzulga uchrash xavfi
tug‘ilmoqda.
Ekologiya muammosi hozirgi kunda „Asr mavzusi“ ga ay-
lanib, jahon jamoatchiligining diqqat markazida turibdi. Ishlab
chiqarish jarayonlari oqibatida atrof-mihitning ifloslanishi faqat
kelgusi avlodlar uchun emas, balki hozirgi avlod uchun ham
ijtimoiy halokat ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Inson-
ning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari kengayib,
sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanib borishi bilan bir-
ga, uning tabiatga va atrof-muhitga zararli ta’siri ham ortib
bormoqda.
Keyingi 100 yil ichida insoniyat energetika boyliklarini 1000
barobar ko‘paytiradi, buning oqibatida esa tabiatga jiddiy va
uzoqqa cho‘ziladigan salbiy ta’sir o‘tkazadi. Fan-texnika taraq-
qiyoti davomida bu ko‘rsatkichlar yana ham o‘sadi. Rivojlan-
gan mamlakatlarda tovar va xizmatlarning umumiy hajmi har
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7
15 yilda 2 baravarga ortishi bilan birga, atmosferani, suv hav-
zalarini, tuproqni bulg‘ovchi xo‘jalik faoliyati miqdori ham 2
baravar ko‘payib bordi.
„Ekologiya“ atamasi yunoncha „oykos“ (uy, yashash joyi)
va „logos“ (ta’limot, fan) so‘zlaridan olingan. Ekologiya mus-
taqil fan sifatida XIX asrda yuzaga keldi. Ammo uning ekologiya
deb atalib, umumiy lug‘atga kirishi faqat oxirgi 10 yillikka to‘g‘ri
keladi.
Ekologiyaning asosiy vazifalarini quyidagicha belgilash
mumkin:
— hayotning tashkil topish qonuniyatlarini, shu jumla-
dan, tabiat tizmalari va umuman biosferaga antropogen ta’sir
munosabati bilan shu qonuniyatlarni tadqiq etish;
— tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishning ilmiy asos-
larini yaratish, xo‘jalik faoliyati ta’sirida tabiatda ro‘y berishi
mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni oldindan bilish, biosferada ke-
chadigan jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni
saqlab qolish;
— populatsiyalar miqdorini tartibga solish;
— agrosanoat kompleksida kimyoviy vositalarni mumkin
qadar kamroq qo‘llashni ta’minlaydigan chora-tadbirlar ti-
zimini ishlab chiqish;
— buzilgan tabiiy tizimlarni qayta tiklash, shu jumladan,
foydalanilmay tashlab qo‘yilgan qishloq xo‘jalik ekin maydon-
lari, yaylovlar hosildorligini tiklash, suv havzalarini tozalash
va boshqa ekotizimlarni talab darajasiga keltirish;
— biosferaning etalon standartini saqlash;
— muhit sifatini saqlash va yaxshilashga oid texnikaviy,
huquqiy, tashkiliy boshqaruvning istiqbolga mo‘ljallangan, piro-
vard maqsadi aholi salomatligi darajasi va turmushi sifatini
ko‘tarish bo‘lgan tadbirlar majmuyini takomillashtirish;
— yakka tartibda tanlash tizimini tashkil etish, odatiy
bo‘lmagan sharoitlarda yangi o‘zlashtirilgan, sanoat va aholi zich
yashaydigan joylarda mehnat qiluvchilarning moslashuvini tez-
lashtiruvchi vositalarini iqlim-geografik xususiyatlarini hisobga
olgan holda ishlab chiqish;
— xavfli tibbiy voqea-hodisalar va texnikaviy majmualar
buzilishi natijasida odamlarning nobud bo‘lishiga va ularning
salomatligiga zarar yetkazmaslik yo‘llarini qidirib topish;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8
— ekologik ongni, ekologik madaniyatni tarbiyalash antro-
poekologiya ta’limi tizimini shakllantirish va ommaviy axborot
vositalarining bu boradagi ishini faollashtirish.
GIGIYENA 
GIGIYENA 
GIGIYENA 
GIGIYENA 
GIGIYENA ÒARAQQIYOÒI
ÒARAQQIYOÒI
ÒARAQQIYOÒI
ÒARAQQIYOÒI
ÒARAQQIYOÒI ÒARIXI
ÒARIXI
ÒARIXI
ÒARIXI
ÒARIXI
Har qanday fanning taraqqiyoti ijtimoiy formatsiyalar evo-
lutsiyasi bilan, texnika va madaniyat taraqqiyoti bilan uzviy
bog‘langan. Shu nuqtayi nazardan gigiyena tarixi turli davr-
lardagi ijtimoiy va iqtisodiy shart-sharoitlar ta’sirini aks etti-
radigan bir necha bosqichga bo‘linadi.
Gigiyena rivojlanish tarixi nisbatan uzoq emas. Gigiyenaga
oid bilimlar XIX asrning birinchi yarmida tizimga solinib,
mustaqil fan holida birlashtirildi. Biroq odamlar gigiyena va
sanitariyaning ma’lum qonun-qoidalariga qadim zamonlarda ham
rioya qilishgan. Òarixiy hujjatlar, san’at asarlari va arxeologik
qazilmalar ma’lumotlari eramizdan ancha ilgariyoq sanitariya
qonunlarining ba’zi elementlari mavjud bo‘lganligidan hamda
ma’lum sanitariya chora-tadbirlari amalga oshirib kelinganligi-
dan dalolat beradi.
Qadimgi hind va xitoy qonunlarida (miloddan avvalgi 3000—
4000-yillar) ovqatlanish va kundalik rejim, mehnat qilish va
dam olish tartibi to‘g‘risida ko‘rsatmalar bor. Ularda badanni
toza tutish zarurligi gapirib o‘tiladi, murdalarni ko‘mish qoi-
dalari ma’lum qilinadi va hokazo. Eramizdan 1500 yil ilgari
Misrda axlatlarni yo‘qotish va botqoqliklarni quritish ishlari
uyushgan holda o‘tkazilgan, sug‘orish sistemalari va vodo-
provodlar barpo etilgan.
Qadimgi Yunoniston va Spartada yoshlarni jismoniy jihat-
dan rivojlantirishga katta ahamiyat berilgan, olimpiya sport
musobaqalari o‘tkazib turilgan. Afinada oqova suvlarini yo‘qotish
uchun kanalizatsiya qurilgan. Bu joyda uylar qurish va ovqat
masalliqlarini sotish ustidan sanitariya nazorati ham tashkil
etilgan. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish uchun Qadim-
gi Yunonistonda binolar oltingugurt va xushbo‘y moddalar
tutatib dudlangan.
Qadimgi Yunonistonning buyuk shifokori Gippokrat (mi-
loddan avvalgi 460—477-yillar) gigiyena masalalariga ba-
g‘ishlangan: „Sog‘lom turmush ma’romi to‘g‘risida“, „Havo,
suv va joylar to‘g‘risida“ deb nomlangan asarlarida tashqi
muhitning odam salomatligiga ta’sir qilish omillari hamda shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9
omillarning kasalliklarga nechog‘li aloqadorligi to‘g‘risidagi o‘z
kuzatuvlari va nazariy mulohazalarini bayon qilgan. Gip-
pokratning „ muhit nazariyasi“ ni keyinchalik Platon, Aristo-
tel va boshqa olim hamda faylasuflar rivojlantirganlar.
Yunonlar madaniy boyliklarining vorislari bo‘lmish rim-
liklar yunonlardan gigiyenaga oid bilimlarni meros qilib oldilar
va sanitariya obodonchiligi sohasida o‘z ustozlaridan o‘zib ket-
dilar. Qadimgi Rimni suv bilan ta’minlaydigan va kanalizatsiya
inshootlari o‘sha zamon uchun muhandislik mo‘jizasi bo‘lgan.
Qadimgi Rimda tog‘ buloqlaridan har bir kishiga bir kecha-
kunduzda 0,5—1 m
3 
suv yetkazib beradigan 14 ta yirik va 20 ta
mayda vodoprovod bo‘lganligini aytib o‘tish kifoya. Rimda ax-
latlarni zararsizlantirish zamonaviy usullarining ibtidosi mavjud
bo‘lgan. Narsa qo‘shib, masalliqni qalbakilashtirish va buzilgan
oziq-ovqatlarni sotish man qilingan, binokorlik ishlari ustidan
sanitariya nazorati olib borilgan.
Asriy axlatlarni tozalash ishi dastlab 1609-yilda Parijda
o‘tkazilgan va 1780- yilga kelib axlatni ko‘chaga tashlash oda-
tiga qarshi kurashishga kirishilgan. Ichki kiyim va choyshab,
ko‘rpa jildlari XVIII asrgacha noyob ashyo bo‘lib, bitliqilik juda
keng tarqalgan, hatto qirol xonadoni ham bundan mustasno
bo‘lmagan. Ovqat uchun tutiladigan alohida idish Yevropada
taxminan XVI asrda paydo bo‘lgan.
O‘rta asrlar tarixi haddan tashqari katta epidemiyalar va
Yevropa aholisining qirilishini bir qadar aks ettiradigan tarixdir.
O‘rta asrlarda Yevropada chechak, tif, gripp epidemiyalari
bir-biriga ulanib turgan. Òanosil kasalliklari, teri va ko‘z kasal-
liklari keng tarqalgan. XVI asrda toun epidemiyasi Yevropa aho-
lisini to‘rtdan bir qismining yostig‘ini quritgan. Yangi paydo
bo‘lgan burjuaziya sinfi sanoatni rivojlantirish, mehnat unum-
dorligini oshirish va foydani ko‘paytirishdan manfaatdor edi.
Bunday maqsadga erishishida unga sog‘lom ishchilar kerak
bo‘lganligi uchun ham u ma’lum sanitariya chora-tadbirlarini
amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Ketma-ket sodir bo‘lib tur-
gan epidemiyalar yirik shaharlarda sog‘lomlashtirishga oid
shoshilinch sanitariya chora-tadbirlarini amalga oshirishni,
vodoprovod, kanalizatsiya o‘tkazish kabilarni taqozo etdi.
XIX asrning o‘rtalarida biologiya, kimyo va fizika fanlari-
ning gurkirab rivojlanishi gigiyena taraqqiyotida ham yangi davr-
ni boshladi. Bakteriologik va fizik-kimyoviy tahlil usullari gigi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10
yenaga ham kirib keldi, aholi istiqomat qiladigan hudud va uy-
joylar sanitariya holatini sog‘lomlashtirish, ovqatlanish gigiye-
nasi, me’yor va talablarni asoslashda qo‘llanila boshlandi. Bu
gigiyenadagi eksperimental yo‘nalishning ibtidosi bo‘ladi.
Ingliz olimi Parks va nemis gigiyenisti Pettenkofer gigiyena
fanining asoschilari hisoblanadi. Parks 1857-yilda tashqi muhit
omillarini fizik-kimyoviy va bakteriologik tekshirish natijalariga
asoslangan gigiyenaga oid asarini nashr ettirgan bo‘lsa, Pet-
tenkofer gigiyenaning aniq fanga aylanishiga yo‘l ochgan ko‘p
yillik laboratoriya-statistik tekshirishlarini o‘tkazdi. Pettenko-
ferning turar joylarni shamollatish (ventilatsiya qilish) va isi-
tish sohasida olib borgan tekshirishlari muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.
Pettenkoferning zamondoshi va hamkori — fiziolog Foyt-
ning ovqatlanish fiziologiyasi va gigiyenasi sohasidagi ishlari,
ayniqsa qimmatlidir. Pettenkoferning izdoshlari Rubner va
Flugge havo, tuproq, suv, turar joy va kiyim-kechakka sani-
tariya nuqtayi nazaridan baho berishning gigiyenik me’yorlarini
ishlab chiqdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmida bakteriologiyaninig rivojla-
nishi mashhur Lui Paster (1822—1895) kashfiyotlari bilan
bevosita bog‘liq. Uning kashfiyotlari turar joylar, aholi yashay-
digan joylarni sog‘lomlashtirish va kasalliklarning oldini olish
masalalarini hal qilish uchun gigiyenada yangi tekshirish usul-
laridan foydalanish imkonini berdi. Bu gigiyenaning yangi so-
halari epidemiologiya va sanitariya bakteriologiyasining tez rivoj-
lanishiga olib keldi.
Gigiyena mustaqil ilmiy fan sifatida XIX asrning o‘rtalarida
rivojlana boshladi. Bunga kapitalizmning rivojlanishi, shahar-
lar va sanoat korxonalarining o‘sishi hamda turli epidemiya-
larga qarshi kurashishning zarurligi asosiy zamin bo‘ldi. Òabiiy
fanlar (fizika, kimyo, fiziologiya, mikrobiologiya) sohasida XIX
asr o‘rtalarida erishilgan yutuqlar ham gigiyenaning rivojla-
nish sabablaridan biridir. Gigiyena kafedrasi ilk bor 1871-yilda
Peterburg harbiy meditsina akademiyasida tashkil etildi, unga
gigiyenaning turli masalalariga oid 90 dan ortiq ilmiy asarlar
muallifi A.P. Dobroslavin boshchilik qildi. „Jamoat sog‘lig‘ini
saqlash kursi“, „Gigiyena“, „Harbiy gigiyena kursi“ kitoblari
uning qalamiga mansubdir. A.P. Dobroslavin harbiy gigiyenaga
aloqador ko‘pgina masalalarni hal qilishda ishtirok etadi. 1882-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

11
yilda Moskva universitetida Rossiyada gigiyena fanining rivojla-
nishida juda muhim rol o‘ynagan F.F.Erisman rahbarligida gigi-
yena kafedrasi tashkil qilindi. F.F. Erismanga va uning shogird-
lari yaratgan asarlarda gigiyenaning barcha bo‘limlari o‘z ak-
sini topdi. Shu olim tomonidan uch tomlik „Gigiyena bo‘yicha
qo‘llanma“ chop etildi. G.V. Xlopin (1863—1929) XIX asr
oxiri XX asr birinchi choragi gigiyenasining yirik vakili hisobla-
nadi. G.V. Xlopin gigiyenada eksperimental yo‘nalish tarafdori
edi. U „Sanitariya-gigiyenik tekshirish metodlaridan qo‘llanma“,
„Gigiyena asarlari“ va „Umumiy gigiyena kursi” darsliklarini va
boshqa ko‘pgina qo‘llanmalarni yaratdi.
XX asrga kelib gigiyenaninig rivojlanishi uchun katta im-
koniyatlar yaratildi. Maxsus ilmiy tekshirish institutlari, la-
boratoriyalar tarmog‘i kengaydi, tibbiyot institutida gigiyena
fakulteti va kafedralarining soni oshdi. Gigiyenaning ayrim so-
halari: mehnat gigiyenasi, kommunal gigiyena, ovqatlanish
gigiyenasi, bolalar va o‘smirlar gigiyenasi, davolash-profilak-
tika muassasalari gigiyenasi, harbiy va radiatsion gigiyena mus-
taqil fan sifatida ajralib chiqdi. Gigiyenik talablar va normativ-
lar hayotga keng tadbiq qilina boshlandi. Bu o‘rinda gigiyena so-
hasininig rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan atoqli olimlar
N.A.Semashko, Z.P.Solovyov, A.V. Melkov, V.A.Uglov,
A.N.Sisin, A.N. Marzeyev va boshqalarni ko‘rsatib o‘tish lozim.
Nikolay Aleksandrovich Semashko (1874—1949) sotsial
gigiyenaning mustaqil ilmiy fanga aylanishining asoschisi,
sog‘liqni saqlash, maktab gigiyenasining nazariy va tashkiliy
masalalariga bag‘ishlangan 250 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi.
U o‘zining „Sog‘liqni saqlashni tashkil qilish nazariyasidan
ocherklar“ kitobida sog‘liqni saqlashning asosiy qonuniyatlarini
umumlashtirdi.
O‘RÒA
O‘RÒA
O‘RÒA
O‘RÒA
O‘RÒA OSIYODA
OSIYODA
OSIYODA
OSIYODA
OSIYODA GIGIYENA
GIGIYENA
GIGIYENA
GIGIYENA
GIGIYENA
O‘rta Osiyoda gigiyenaning rivojlanishi o‘ziga xos tarixga ega.
Qadim zamonlarda O‘rta Osiyo aholisi o‘z iqlim sharoitlaridan
kelib chiqib, qanday hayvon va o‘simlik mahsulotlaridan
iste’mol qilish mumkinligi, suv manbalarini tanlashda va issiq
iqlim sharoitida turar joylarni qurish, kiyinish to‘g‘risida yetarli
ma’lumotga ega bo‘lgan.
Feodalizm davrida O‘rta Osiyoda boshqa fanlar qatori tibbi-
yot fanining ham rivojlanishi kuzatiladi. Buning sababi, bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

12
tomondan, aholi iqtisodiyoti va madaniyatining yuksalishi
bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p shaharlar orqali qadimgi ipak
yo‘lining o‘tishi bo‘lgan.
Karvonlarning cho‘l, sahro, o‘rmonlardan otlarda, tuya-
larda quyoshning jazirama nuri ta’sirida, suvsiz yerlardan o‘tishi
salbiy ta’sirsiz bo‘lmagan, albatta. Aholining bir davlatdan ik-
kinchi davlatga borishi natijasida tarqalishi mumkin bo‘lgan
yuqumli kasalliklarning oldini olish choralari qidirilgan. Qadimgi
Buxoroda yuqumli kasallik bilan og‘riganlarni aholidan ajra-
tish, alohida xonalarga joylashtirish va shaxsiy gigiyena qoidala-
riga rioya qilish talab etilgan.
Arxeologik topilmalarga ko‘ra O‘rta Osiyoda tibbiyot fani juda
qadim zamonlarda ham mavjud bo‘lganligi isbotlangan. Masa-
lan, Quva shahrida sopoldan qilingan vodoprovod quvurlari-
ning qoldiqlari topilgan.
Eng katta qazilma boylik Afrosiyob shahrida topilgan bo‘lib,
u yerdagi vodoprovod va kanalizatsiya qurilmalari Qadimgi Rim
qurilmalarini eslatadi. Bu xalq sog‘lig‘ini saqlashda toza suvga
hamda tashqi muhit sanitariya holatini saqlashda kanalizatsiya-
ga katta ahamiyat berilganligining dalolatidir.
Eron va O‘rta Osiyo xalqlarining ilohiy kitobi hisoblangan
„Avesto“da diniy urf-odatlar bilan bir qatorda gigiyenik
ma’lumotlar ham berilgan.
Bu ma’lumotlarni O‘rta Osiyo xalqlari tibbiyotiga oid ilk
yozma ma’lumot deyish mumkin. O‘rta Osiyo xalqlarining tib-
biyotga oid yozma ma’lumotlari feodalizmning eng rivojlangan
davriga (IX—XII asrlar) to‘g‘ri keladi. Shu davrda yashagan va
ijod qilgan olimlardan Abu Bakr-ar Roziy hamda Abu Ali
ibn Sinolarni namuna sifatida keltirish mumkin.
Abu Bakr-ar Roziy tashqi muhit omillarining odam orga-
nizmiga ta’sirini chuqur o‘rgangan va tashqi muhitning salbiy
ta’siridan saqlanish chora-tadbirlari to‘g‘risida o‘z mulohaza-
larini bildirgan.
Olim jahonda birinchi bo‘lib chechakning oldini oluvchi
chora sifatida emlashni tavsiya qilgan va uni qanday amalga oshi-
rish kerakligini batafsil bayon qilgan.
Abu Ali ibn Sinoning butun hayot faoliyati inson salo-
matligini saqlash, kasalliklarning oldini olish, davolashga
bag‘ishlangan.
Òibbiyot olamida Abu Ali ibn Sinoning tabarruk nomi Gip-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

13
pokrat va Gelen kabi buyuk shifokorlar bilan bir qatorda tilga
olinadi.
Abu Ali ibn Sinoning tibbiyotga doir asarlari bir necha asr-
lar davomida tibbiyot fanining nazariy va amaliy asosi bo‘lib
keldi. Uning shoh asari bo‘lmish „Kitob al qonun fit tibb“
(„Òib ilmi qonuni“) bir qancha tillarga tarjima qilinib, bir necha
asrlar davomida Yevropa dorilfununlarida asosiy qo‘llanma si-
fatida o‘qitilgan.
Abu Ali ibn Sino ichki va tashqi muhit(ovqat, havo, suv,
iqlim, turmush sharoitlari va b.lar)ning kasallik paydo bo‘lishida
muhim rol o‘ynashini ko‘rsatib beradi. Ibn Sino tabiatda suv,
havoda yashovchi ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda hayvonlar (ya’ni
mikroblar) yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradigan hamda
tarqatadigan vositalardir, degan fikrni olg‘a surdi. U kasallik-
larning oldini olish, ularning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
ozodalik tartib-qoidalariga rioya qilish, suvni qaynatib ichish
kerakligini ta’kidlaydi. Ibn Sino mikroblar yuqumli kasallik-
larni keltirib chiqaruvchi va tarqatuvchilari ekanligini Lui Pas-
terdan 8 asr muqaddam isbotlab berdi.
Ibn Sino organizmning turli kasalliklarga chalinmasligi
uchun chiniqtirish, shaxsiy gigiyena tartib-qoidalariga rioya qi-
lish lozimligini ta’kidlagan.
Abu Ali ibn Sino tib ilmini rivojlantirish bilan birga, kasal-
liklarni oldini oluvchi , odamni muhofaza qiladigan tadbirlar,
ya’ni profilaktika amallaridan keng foydalanishni tavsiya qilgan.
Avvalo, insonning pokizaligi, tabiatning musaffo va so‘limligi,
ovqatlanishning rejaliligi, hammom, jismoniy tarbiyaning zarur-
ligini buyuk tabib ravon izohlab berdi.
O‘zbekiston Respublikasida gigiyena fanining rivojlanishiga
o‘zining serqirra faoliyati bilan ulkan ulush qo‘shgan olimlar
qatorida A.Z.Zohidov, S.N.Bobojonov, K.S.Zoirov va
boshqalar nomlarini aytib o‘tish mumkin.
A.Z.Zohidov
A.Z.Zohidov
A.Z.Zohidov
A.Z.Zohidov
A.Z.Zohidov — ko‘p qirrali gigiyenist olim, tibbiyot fan-
lari doktori, professor, Tibbiyot fanlari akademiyasining mux-
bir a’zosi, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘istonda xizmat ko‘rsatgan
fan arbobi. U kommunal gigiyena fanining asoschisi hisob-
lanadi. A.Z.Zohidov 120 dan ortiq ilmiy asar, uslubiy
ko‘rsatma, monografiyalar muallifidir.
K.S.Zoirov
K.S.Zoirov
K.S.Zoirov
K.S.Zoirov
K.S.Zoirov — professor, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘istonda
xizmat ko‘rsatgan shifokor, fan arbobi. U 230 dan ortiq ilmiy
maqolalar, darslik va qo‘llanmalar muallifi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

14
GIGIYENANING
GIGIYENANING
GIGIYENANING
GIGIYENANING
GIGIYENANING TEKSHIRISH
TEKSHIRISH
TEKSHIRISH
TEKSHIRISH
TEKSHIRISH USULLARI
USULLARI
USULLARI
USULLARI
USULLARI
Hayot jarayonida odam organizmi tashqi muhitning be-
to‘xto‘v almashinib turadigan juda ko‘p omillari ta’siriga duch
keladi. Bu omillarning odatdagi holati kasallik paydo qilmaydi,
chunki inson vujudi asab va gumoral boshqarish vositasida tashqi
muhitga doimo moslashib boradi. Organizm bilan tashqi muhit
o‘rtasida doimiy muvozanat saqlanib, bu holat yashash va
sog‘liqning zarur sharti hisoblanadi.
Òashqi muhit omillari inson sog‘lig‘i, muhofaza kuchlari va
ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, organizmni
asta-sekin chiniqtirish orqali sovuqqa o‘rganish mumkin. Biroq
tashqi muhit omillarining ta’siri kasallik sababchisi bo‘lishi ham
mumkin. Odam tashqi muhitning odatdan tashqari ta’siriga duch
kelganda kasallikka chalinadi, chunki bunday holatda organizm
bilan muhit o‘rtasidagi muvozanat buzilgan bo‘ladi.
Bizni o‘rab turgan muhit tabiiy, ijtimoiy-siyosiy, kundalik
turmush ehtiyojlarining doimiy harakatdagi murakkab maj-
muyidan iborat, shuning uchun ijtimoiy va tabiiy sharoitlar-
ning sog‘liqqa ta’sirini o‘rganish metodologik nuqtayi nazar-
dan aniqlik talab qiladi. Òashqi muhitning odam organizmiga
ta’siri R.D. Gabovich tavsiya qilgan 1-rasmda keltirilgan.
Muhitning kimyoviy omillariga havo, suv, tuproq, oziq-ovqat
tarkibidagi kimyoviy elementlar yoki birikmalar va ularga ara-
lashib qolgan moddalar kiradi. Havo, oziq-ovqat tarkibiga ki-
radigan ko‘pgina kimyoviy elementlar va birikmalar odamning
me’yoriy hayot faoliyati va sog‘lig‘i uchun zarurdir.
Muhitning fizik omillariga havo harorati, namligi va harakati,
atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, shovqin, tebranish, ion-
lashtiruvchi nurlar, elektromagnit, issiqlik, akustik, gravita-
tsion va energiyaning boshqa xil ko‘rinishlari kiritiladi.
Biologik omillarga patogen mikroblar,viruslar va eng sodda
jonivorlar, makro- va mikroskopik zamburug‘lar va boshqalar-
ni kiritish mumkin. Ular nafas va ovqat hazm qilish yo‘llari
yoki teri orqali organizmga kirib, yuqumli kasalliklarning ke-
lib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ba’zan mikroorganizmlar oziq-ovqat
mahsulotlarini buzib, ovqatdan zaharlanish va boshqa kasal-
liklarga olib keladi. Odam jamiyatda yashaganligi uchun unga
ruhiy omillar: so‘z, nutq, maktub, o‘zaro munosabat va
boshqalar ham ta’sir etadi. Himoya kuchlari va imkoniyatlari
kamayib ketgan organizm kasallikni tez qabul qiladi. Shuning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15
Umumiy
sotsial-iqtisodiy
sharoitlar
Mehnat
sharoitlari
Maishiy
sharoitlar
Ovqatlanish
sharoitlari
Bolalarni
tarbiyalash
va o‘qitish
sharoitlari
Kimyoviy
Jismoniy
Biologik
Psixogen
Odamning
kayfiyati, ish qobiliyati,
sog‘lig‘i
1-
1-
1-
1-
1- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Tashqi muhitning odam
organizmiga ta’siri.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16
uchun ham iqtisodiy qoloq mamlakatlar aholining kasallik
darajasi yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Sanoat korxonalari, turar joylar, umumiy ovqatlanish
muassasalari va boshqalarda amaliy sanitariya tadbirlari, gigiye-
nik tekshirishning turli usullaridan keng foydalaniladi.
1. S
SS
S
Sanitariya tekshirish usullari.
anitariya tekshirish usullari.
anitariya tekshirish usullari.
anitariya tekshirish usullari.
anitariya tekshirish usullari. Aniqlangan kamchiliklarni
yo‘qotish bo‘yicha taklif va ijro muddati ko‘rsatilgan dalolat-
nomalar tuzadi.
2. Labaratoriya tekshirish usullari.
Labaratoriya tekshirish usullari.
Labaratoriya tekshirish usullari.
Labaratoriya tekshirish usullari.
Labaratoriya tekshirish usullari. Gigiyena fanida va sani-
tariya amaliyotida havo, suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari
va boshqa tashqi muhit omillari fizikaviy, kimyoviy, bakterio-
logik, toksikologik jihatdan tadqiq qilinadi.
3. Òajriba usulini
Òajriba usulini
Òajriba usulini
Òajriba usulini
Òajriba usulini qo‘llash yo‘li bilan (turli-tuman, shu
jumladan, kimyoviy, fizikaviy omillarning organizmga ehtimoli
tutilgan zararli ta’sirini o‘rganish va uni sanitariya-texnik as-
boblar hamda qurilmalar yordamida laboratoriya sharoitida ba-
holash).
4. Fiziologik 
Fiziologik 
Fiziologik 
Fiziologik 
Fiziologik kuzatish usuli
kuzatish usuli
kuzatish usuli
kuzatish usuli
kuzatish usuli (odam organizmi a’zolari va sis-
temalarining vazifasi holatini turli sharoitlarda tekshirish).
5. Klinik kuzatish usuli. 
Klinik kuzatish usuli. 
Klinik kuzatish usuli. 
Klinik kuzatish usuli. 
Klinik kuzatish usuli. Bu usul klinika, korxona, maktab
va boshqa joylarda profilaktik tabobat ko‘riklarini o‘tkazishda
qo‘llanilib, uning yordamida profilaktik chora-tadbirlar ishlab
chiqish uchun zarur ma’lumotlar olinadi.
6. Statistika usuli. 
Statistika usuli. 
Statistika usuli. 
Statistika usuli. 
Statistika usuli. Tashqi muhitning salomatlikka ijobiy yoki
salbiy ta’siri natijasini aniqlaydi. Olingan ma’lumotlar asosida
kerakli profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqiladi va asoslanadi.
Gigiyenaning asosiy va eng mas’uliyatli vazifalaridan biri–
–atrof-muhitning gigiyenik me’yorlarini asoslashdir.
Keyingi yillarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot natijalariga
nazar tashlansa, atrof-muhitning chiqindi, jumladan, zaharli
moddalar bilan ifloslanishi yildan yilga ortib borayotganligini
ko‘rish mumkin.
Buning oqibatida sanoati rivojlangan shaharlarda nafas yo‘li
va o‘pka kasalliklari bilan og‘riganlar soni ko‘payib bormoqda.
Bu kasalliklarning kelib chiqishida havoni ifloslanishining ta’siri
katta. Ilmiy tadqiqotlar dalolat berishicha, sanoat korxonalari
zich joylashgan, iflos havo zonasida yashaydigan aholi o‘rtasida
xavfli o‘smalar va boshqa surunkali kasalliklar ko‘p uchraydi.
Quyidagi jadvalda shaharlar havosini ifloslaydigan avtomobil-
dan chiqadigan chiqindi gazlarning tarkibi keltirilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

17
1- jadval
Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi
Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi
Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi
Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi
Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi
i
r
a
l
t
n
e
n
o
p
m
o
k
z
a
G
%
,
i
b
i
k
r
a
t
r
a
l
z
a
g
n
a
g
i
d
a
q
i
h
c
n
a
d
r
o
t
o
M
i
l
r
o
t
a
r
u
b
r
a
k
i
l
l
e
z
i
d
t
o
z
A
d
o
r
o
l
s
i
K
i
‘
g
u
b
v
u
S
d
i
s
k
o
d
o
r
e
l
g
U
i
z
a
g
s
I
d
i
s
k
o
t
o
z
A
n
a
g
a
m
l
‘
o
b
n
e
g
o
r
e
s
n
a
K
r
a
l
d
o
r
o
d
o
v
e
l
g
u
r
a
l
d
i
g
e
d
l
A
7
7
—
4
7
8
—
3
,
0
5
,
3
—
3
2
1
—
5
2
1
—
5
,
0
8
,
0
—
0
,
0
3
—
2
,
0
2
,
0
—
0
,
0
8
7
—
6
7
8
1
—
2
4
—
5
,
0
0
1
—
1
5
,
0
—
1
0
,
0
5
,
0
—
2
0
0
0
,
0
5
,
0
—
9
0
0
,
0
9
0
0
,
0
—
1
0
0
,
0
Umuman olganda, butun jahon mamlakatlari hamkorlikda
ish olib borgandagina atmosfera havosining tozaligiga erishish-
da ko‘zlangan maqsadga yetiladi.
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH TADBIRLARI
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH TADBIRLARI
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH TADBIRLARI
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH TADBIRLARI
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH TADBIRLARI
Atrof-muhitni muhofaza qilish umumxalq va davlat ahami-
yatiga molik vazifa bo‘lib, uning muvaffaqiyatli hal etilishi na-
faqat hozirgi, balki kelajak avlodlar farovonligini belgilab be-
radi.
Kelajakda havodagi zararli moddalardan saqlanish uchun yana
qator tadbirlar, jumladan, aholi yashaydigan joylar bilan sa-
noat korxonalari o‘rtasida ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar
tashkil etish ishlari rejalashtirildi.
Korxona chiqindilarini tashqariga chiqarmay tutib qolish va
ularni qayta ishlashga e’tiborni kuchaytirish salomatlik yo‘lidagi
muhim tadbirlardan biri hisoblanadi.
Sanoat korxonalarining binolari shamol esib turadigan, if-
los chiqindilarni o‘ziga tortib to‘plamaydigan joylarga qurilishi
lozim. Sanoat korxonalarini qurish sanitariya me’yorlariga ko‘ra
korxona bilan aholi yashaydigan joylar orasida ma’lum masofa
bo‘lishi zarur. Masalan, chiqindilarning zararli ta’siriga ko‘ra I
klass korxonalari uchun mazkur masofa 1000 metr, II klass
korxonalari uchun 500 metr, III klass korxonalari uchun 300
metr, IV klass uchun 100 va V klass korxonalari uchun 50
2 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18
metr qilib belgilangan. Bunda o‘simliklarning chang va shov-
qinni ushlab qolishi, havoni kislorod bilan boyitishini nazarda
tutib, sanitariya himoya hududlari ko‘kalamzorlashtirilgan
bo‘lishi lozim. Atmosfera havosiga chiqarib tashlanadigan zaharli
gaz va bug‘ni zararsizlantirish, ularni har xil moslamalar yor-
damida ushlab qolish va ulardan xalq xo‘jaligida foydalanish
ishlari keng yo‘lga qo‘yilishi hamda tegishli organlar nazoratida
bo‘lishi kerak.
Shaharlar havosini toza saqlash maqsadida katta ko‘chalar
va aholi yashaydigan binolar orasida daraxtlar uch-to‘rt qa-
tor, butalarni ikki qator qilib ekish olimlar tomonidan tav-
siya qilingan. Shundagina yoz oylarida atmosfera havosini 40—
60 foiz tozalash mumkin bo‘ladi.
Katta shaharlarda qurilgan halqa yo‘llar, yer osti tunnellari
va ravon yo‘llar atmosfera havosini muhofaza qilishda muhim
ahamiyatga ega. Ma’lumki, elektr bilan yuradigan transport
vositalari (tramvay, trolleybus, metro va boshqa elektr motor-
li dvigatellar) atmosfera havosini ifloslamasligi, kam shovqin-
liligi bilan qulay. Shu tufayli shahar ichida tezyurar tramvay-
lardan, trolleybuslardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hozir rivojlangan davlatlarda avtomobillarga tetroetil
qo‘rg‘oshin qo‘shilgan benzin ishlatishga chek qo‘yilib, gazdan
foydalanishga o‘tilmoqda.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, shaharlarda havoni ifloslovchi
eng asosiy manbalar qozonxonalar, uylarni isitish tizimlari,
sanoat korxonalari chiqindilari, avtotransportdan chiqadigan
gazlar, qishloq xo‘jaligida esa zaharli ximikatlar, mineral
o‘g‘itlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida qabul qilin-
gan „Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun“
ni buzishda aybdor shaxslar ma’muriy tartibda jarima to‘laydilar.
O‘ta xavfli hollarda jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Ifloslanishning
oldini olish yoki uning miqdorini mumkin qadar kamaytirish
maqsadida chiqindisiz yoki kam chiqindili, ishlab chiqarish chi-
qindilaridan to‘la foydalanishni ta’minlaydigan texnologiyani
ishlab chiqish hamda qo‘llashni o‘z ichiga oladigan texnologik
tadbirlarga ustuvorlik beriladi.Qishloq xo‘jaligida esa o‘simliklarni
himoya qilish borasida biologik vositalarni qo‘llash bilan bog‘liq
gigiyenik tadqiqotlar hajmi ancha kengaydi. Suv ta’minoti va
suv manbalarini sanitariya nuqtayi nazaridan saqlashga doir
masalalar yuzasidan qator ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

19
Òuproq ifloslanishining oldini olish uchun suyuq va quyuq
chiqindilarni to‘plash, saqlash va zararsizlantirish ishlari za-
monaviy, gigiyenik jihatdan asoslangan tartib-qoidalarga mu-
vofiq amalga oshirilishi nazorat qilib boriladi.
Sanoat korxonalari diqqatini tuproq gigiyenasi bilan bog‘liq
ikkita muammoni hal etishga qaratish lozim. Ulardan biri–tup-
roqning kimyoviy zararli chiqindilar bilan ifloslanish ehtimoli
bo‘lsa, ikkinchisi–unga bog‘liq tarzda sanoat zaharli chiqindi-
larini hisobga olish va ularni saqlash masalasidir. Ana shularni
ijobiy hal etish hammaning, birinchi galda gigiyenistlarning
diqqat markazida turishi lozim.
OROL
OROL
OROL
OROL
OROL FOJIASI
FOJIASI
FOJIASI
FOJIASI
FOJIASI
Orol dengizi cho‘l zonasida joylashganligi tufayli undan
bug‘lanadigan suv hajmi dengizga quyiladigan daryo, yog‘in
va yer osti suvlari miqdoridan ortiqdir. Buning ustiga su-
g‘oriladigan maydonlar sathi keskin ortganligi tufayli Orolga
kelib tushadigan suv miqdori keskin kamayib ketdi.
Hozirgi kunda dengizning 2906 kvadrat km maydoni qurib
bitdi. Òabiatning qonun tarziga nisbatan xo‘jasizlarcha muno-
sabat o‘zining salbiy natijasini berdi. Kimyoviy dorilardan
ko‘r-ko‘rona foydalanish sababli drenaj suvlari zaharlandi.
Daryodan sug‘orish uchun olinayotgan butun suv hajmi-
ning yarmi keraksiz chiqindiga aylanib ketayotgani sababli bir
qator foydasiz ko‘lchalar yuzaga keldi. Endilikda Amudaryo
va Sirdaryodan kelayotgan suvning miqdori kamaygan sari
dengiz qirg‘og‘idan uzoqlashib, sohillari qumloq va sho‘rxokka
aylanmoqda.Orolga suv kelib tushmasligi oqibatida uning sathi
14,5 metrga pasayib ketgan. Undagi umumiy suv hajmi 400 km
3
ni
tashkil etib, maydoni 36 ming km
2 
ga
tushib qolgan. Baliq-
chilik va suv transporti o‘z ahamiyatini butunlay yo‘qotib
bo‘ldi.
Orolbo‘yi ob-havosida jiddiy o‘zgarishlar yuz bergan, qish
sovuqligi yana 1,5 — 2,5 darajaga, yoz jaziramasi ham o‘rtacha
me’yordan shuncha daraja oshgan. Vegitatsiya davri 10—15 kunga
qisqargan. Har yili suv qurigan joylardan 75—100 million tonna
zaharli tuz kristallari 300—500 km gacha chor atrofga tarqal-
moqda. Dengiz qurishi bilan bog‘liq bu raqamlar kelajakda
yanada dahshatli tus olishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

20
Orolni asrash qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra 1913-yilda
Amudaryo va Sirdaryo suv resurslaridan butun Òurkiston
o‘lkasi bo‘yicha 2978 ming gektar yer sug‘orilgan, har bir
gektar yerga o‘rtacha 6775 m
3 
suv sarflangan. 1955-yili O‘rta
Osiyo va Qozog‘iston bo‘yicha sug‘oriladigan yerlar 7255 ming
gektarga yetkazilib, bir gektar yerga ishlatiladigan suv miq-
dori 5550 m
3
ni tashkil etgan. Orolga bu paytda 60 emas, 32
kilometr kub suv tusha boshladi. 1989-yilda bu hol quyidagi
ko‘rinishga ega bo‘ldi: sug‘orilgan yerlar—8 million gektar, bir
gektar yerga o‘rtacha suv sarflash miqdori — 12500 m
3
. Den-
gizga suv kelish butunlay to‘xtadi. Bundan tashqari, Suv
xo‘jaligi vazirligining yana bir nojo‘ya harakatidan biri kollek-
tor-drenaj suvlaridan 10 km
3
ni Sirdaryoga va 8 km
3
ni
Amudaryoga oqizishi bo‘ldi. Bu suvlar tarkibida zaharli kimyo-
viy moddalar (pestitsidlar va boshqalar) bor bo‘lgan. Uni
Orolbo‘yi aholisi iste’mol qilyapti. Bu 4 milliondan oshiq yerli
aholi uchun yagona ichimlik suv manbayi. Hozirgi kunda yuqumli
kasalliklar bilan kasallanish 10 baravar ko‘payib ketgan. Qotil-
lik maydoniga aylangan Orolbo‘yi fojiasi mustabit tuzumning
haqiqiy qiyofasini ochish uchun yetarli asosdir.
Hozirgi kunda Orol dengizining falokati va uning atrofidagi
ekologik vaziyat butun dunyo muhitiga ta’siri jihatidan jahon
miqyosidagi dolzarb masalalar qatorida o‘rganilyapti. Shuning
uchun ham Birlashgan Millatlar Òashkilotlarida 2 yil davomi-
da Orolbo‘yi ahvolini o‘rganib chiqib va zarur choralar ko‘rish
haqida qaror qabul qilingan.
Orol dengizini falokatdan qutqarish va dengiz atrofidagi
ekologik muvozanatni yaxshilash maqsadida jahon miqyosida
„Orol yo‘nalishi“ deb nomlangan tashkilot tuzilgan. Bu tashki-
lotning maqsadlaridan biri u yerdagi vaziyat bilan tanishish va
olingan ma’lumotlarni jahon hamjamiyati e’tiboriga havola qi-
lishdir.
Orol dengizi va uning atrofidagi ekologik vaziyatni tiklash
davrida „Orol yo‘nalishi“ jamiyati shu yerda yashovchilarni gigi-
yenik talablarga javob beradigan oziq-ovqat, suv bilan
ta’minlash hamda yuqori malakali tibbiy yordam ko‘rsatish
bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirilishini ko‘zda tutdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

21
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGINING AHOLI SOG‘LIG‘INI SAQLASHNING
VAZIRLIGINING AHOLI SOG‘LIG‘INI SAQLASHNING
VAZIRLIGINING AHOLI SOG‘LIG‘INI SAQLASHNING
VAZIRLIGINING AHOLI SOG‘LIG‘INI SAQLASHNING
VAZIRLIGINING AHOLI SOG‘LIG‘INI SAQLASHNING
GIGIYENIK ASOSLARINI MUSÒAHKAMLASH VA
GIGIYENIK ASOSLARINI MUSÒAHKAMLASH VA
GIGIYENIK ASOSLARINI MUSÒAHKAMLASH VA
GIGIYENIK ASOSLARINI MUSÒAHKAMLASH VA
GIGIYENIK ASOSLARINI MUSÒAHKAMLASH VA
RIVOJLANÒIRISHGA QARAÒILGAN
RIVOJLANÒIRISHGA QARAÒILGAN
RIVOJLANÒIRISHGA QARAÒILGAN
RIVOJLANÒIRISHGA QARAÒILGAN
RIVOJLANÒIRISHGA QARAÒILGAN
ÒADBIRLARI VA QARORLARI
ÒADBIRLARI VA QARORLARI
ÒADBIRLARI VA QARORLARI
ÒADBIRLARI VA QARORLARI
ÒADBIRLARI VA QARORLARI
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlar
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlar
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlar
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlar
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlar
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng ijtimoiy va
iqtisodiy sohalarda, shu jumladan, sog‘liqni saqlash tizimida
ham tub o‘zgarishlar ro‘y berdi va bu tizimda chuqur islohot-
lar o‘tkazish uchun zamin yaratildi.
Mavjud sog‘liqni saqlash tizimi, asosan, kasalxona xizmat-
lariga yo‘naltirilgan bo‘lib, har yili aholining 25% iga kasal-
xonalarda tibbiy yordam ko‘rsatilardi.
Nazarda tutilgan islohotlarning asosiy maqsadi–O‘zbekiston-
ning XXI asrga o‘zining kuchli, aholiga sifati xizmat ko‘rsata
oladigan tibbiyot-sanitariya xizmati bilan kirib borishi edi. Buni
amaliy ro‘yobga chiqarish uchun O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash
vazirligida O‘zbekistonning demografik, madaniy va tarixiy
xususiyatlari hisobga olingan holda sog‘liqni saqlash tizimini
isloh qilishning yo‘llari ishlab chiqildi:
1. Sog‘liqni saqlash tizimini va tarkibini qayta ko‘rib chi-
qish va islohotlar o‘tkazish.
2. Ona va bola sog‘lig‘ini himoya qilish. Òug‘ish yoshidagi
ayollarni sog‘lomlashtirish.
3. Sog‘liqni saqlash tizimini mablag‘ bilan ta’minlanishini
qayta ko‘rib chiqish.
4. Kasalliklarning oldini olish, profilaktik chora-tadbirlarga
ko‘proq ahamiyat berish.
5. Òibbiy ma’lumot olishni isloh qilish. Yuqori professio-
nal bosqichda faoliyat ko‘rsata oladigan yetarli bilim, malaka va
ko‘nikmaga ega shifokor va hamshiralarni tayyorlash.
6. Milliy farmatsevtik, tibbiy ko‘rsatmalarni tashkil etish.
Aholining dori-darmonlarga, tibbiy asbob-uskunalarga ehti-
yojini qondirish maqsadida qo‘shma korxonalar tashkil etish.
7. Onkologik kasalliklar, narkomaniya, sil, OIÒS, virusli
gepatit, teri-tanosil kasalliklarining oldini olish chora-tadbir-
lari dasturini ishlab chiqish.
8. Sog‘liqni saqlash tashkilotlarini davlat qaramog‘idan
chiqarish va xususiylashtirish prinsiplari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

22
Sog‘liqni saqlash tizimidagi islohotlarning o‘ziga xos xu-
susiyati, uning birinchi bosqichi sog‘liqni saqlashdagi o‘z-
garishlar gorizontal yo‘nalishda olib borilganligida bo‘ldi. Bu
bosqich 1996- yilgacha davom etib, unda ona va bolaning
sog‘lig‘ini himoya qilish, yuqumli va tanosil kasalliklarining
oldini olish, sil kasalligiga qarshi kurash, tibbiy kadrlar mala-
kasini oshirish, sog‘liqni saqlashni mablag‘ bilan ta’minlash,
farmatsevtik xizmatni takomillashtirish bo‘yicha katta ishlar
amalga oshirildi.
Òibbiy muassasalar strukturasidagi o‘zgarishlar quyidagicha
olib borildi: gorizontal — noratsional resurslarni qisqartirish,
ya’ni 1991—1997-yillar ichida kasalxonalar 104,2 ming, ya’ni
41% o‘ringa qisqardi. Hozirgi paytda respublikada har 1000 aholi
soniga 6,4 kasalxona o‘rni to‘g‘ri keladi. Olib borilayotgan islo-
hotlar sog‘liqni saqlash tizimiga sarflanayotgan mablag‘ni 1/3
qisqartirishga, mablag‘ning asosiy qismini ambulatoriya xizmatiga
yo‘naltirishga olib keldi.
Kasalxonalarga ajratiladigan mablag‘ fondi 80% dan 60% ga
kamaydi, ambulator xizmati uchun mablag‘ 5—6% gacha,
ya’ni 30—40 % ga ko‘paytirildi.
Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 21-maydagi 182-son
qarorida qishloq joylarida tibbiy xizmatni rivojlantirishga e’tiborni
kuchaytirish ta’kidlab o‘tilgan.
Ma’lumki, respublikamiz aholisiga asosiy tibbiy xizmatni
davlat budjetidan mablag‘ bilan ta’minlanadigan tibbiyot muas-
sasalari ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari bu sohada
ham islohotlar o‘tkazishni, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishda
nodavlat sektoriga ham yo‘l ochib berish kerakligini taqozo etdi.
O‘tkazilgan islohotlar natijasida hozirgi kunda davlat sog‘liqni
saqlash tizimi bilan bir qatorda nodavlat sektori ham faoliyat
ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi aholisining sog‘lig‘ini muhofaza
etish hamda bozor iqtisodiyoti sharoitlarida respublika aholisini
sifatli, to‘yimli va xavfsiz chet el oziq-ovqat mahsulotlari bi-
lan ta’minlashni rejalashtirish va bu tadbirni to‘g‘ri uyushti-
rish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh Davlat sani-
tariya shifokori 1998-yil 15-dekabrda „Chet ellardan keltirila-
digan (import) oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

23
kafolatlovchi sanitariya ko‘rsatmalari va gigiyenik normativlar“
ni tasdiqlagan.
Mazkur hujjat respublikaga chet ellardan keltiriladigan (im-
port) oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini kafolat-
lovchi asosiy sanitariya ko‘rsatmalari va gigiyenik normativlarni
ifodalaydi. Chet el oziq-ovqat mahsulotlarining, ularning tu-
ridan va qaysi mamlakatdan keltirilganidan qat’iy nazar, sifatli
va xavfsiz bo‘lishi kafolatlanishi, ya’ni sertifikatlanishi lozim.
Faqat davlat ro‘yxatidan o‘tgan va tegishli sertifikat bilan
ta’minlangan chet el mahsulotlari sotishga, iste’molga ruxsat
etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining
2000- yil 6-iyun ¹ 300-son „Xodimlarni ishga kirishdan old-
in dastlabki va davriy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish tizimini ta-
komillashtirish to‘g‘risida“gi Buyrug‘i umumiy va kasbdan
kasallanishni muhofaza qilish va uni kamaytirishga qaratilgan
sog‘lomlashtiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish va xastaliklarni
ilk shakllarini aniqlash, ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalar-
ning oldini olish, yo‘l transport hodisalari sonini kamaytirish,
yuqumli va parazitar kasalliklarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida,
xavfli, zararli moddalar va noxush ishlab chiqarish omillariga
aloqador ishga kirishishdan oldin, xodimlarni zaruriy dastlab-
ki, shuningdek, davriy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish ishlarini olib
borish maqsadida qabul qilingan.
Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorat markazi o‘z ishi-
ni tuman va shahar hokimliklari, sanitariya militsiyasi ham-
korlikda olib boradi va chora-tadbirlarni belgilaydi. Yuqorida
aytilganlarning bevosita ishtirokida tuziladigan favqulodda epi-
demiyaga qarshi kurash komissiyasi ko‘cha savdosi, sanitariya
tozalov ishlarini o‘tkazish, suv, tuproq, havoni ifloslantiruv-
chilarga qarshi kurashishda fuqarolar bilan bevosita ish olib
boradi va aytilganlarga aloqador qarorlarning bajarilishini na-
zorat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 8-apreldagi 147- son qaroriga ko‘ra shahar, tuman,
davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati markazi mutaxassis-
lari sanitariya bo‘linma xodimlari bilan birgalikda shahar, tu-
manlar hududlarini sanitariya jihatdan muhofaza qilish va kasal-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

24
liklarni oldini olish bo‘yicha ish rejasini tuzadi va amalga oshi-
radi.
O‘zbekiston Respublikasining „Davlat sanitariya nazorati
to‘g‘risida“ gi Qonuni 1992- yilda qabul qilingan bo‘lib, u 6
bo‘lim 32 moddadan iborat, qonun sanitariya-epidemiya ma-
salalarida aholining tinchligini va radiatsiya xavfsizligini
ta’minlash sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi,
odamning o‘ziga qulay atrof-muhitga ega bo‘lish huquqini hamda
u bilan bog‘liq boshqa huquqlarini va ularni amalga oshirish
kafolatlarini mustahkamlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori bilan
„Oziq-ovqat mahsulotining sifati va xavfsizligi to‘g‘risida” gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 1997- yil 30-avgustda qabul
qilingan. Ushbu Qonun aholini sifatli va xavfsiz oziq - ovqat
mahsulotlari bilan ta’minlashning huquqiy asoslarini belgilab
beradi.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Gigiyena fanining sog‘liqni saqlashdagi roli nimalardan
iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Òashqi muhit bilan odam organizmini o‘zaro bog‘liqligi
nimada?
3.
3.
3.
3.
3. Gigiyena qaysi usullar yordamida tekshirishlar olib bo-
radi?
4.
4.
4.
4.
4. Gigiyena fanining rivojlanishiga qaysi olimlar hissa qo‘sh-
gan?
5.
5.
5.
5.
5. Orol fojiasi haqida siz nimalarni bilasiz?
6.
6.
6.
6.
6. Sog‘liqni saqlash tizimida qanday islohotlar qabul qi-
lingan?
BILIMNI ÒEKSHIRISH UCHUN ÒESÒLAR
BILIMNI ÒEKSHIRISH UCHUN ÒESÒLAR
BILIMNI ÒEKSHIRISH UCHUN ÒESÒLAR
BILIMNI ÒEKSHIRISH UCHUN ÒESÒLAR
BILIMNI ÒEKSHIRISH UCHUN ÒESÒLAR
1.
1.
1.
1.
1. Yerning qaysi qismida mikroblar eng ko‘p miqdorda
bo‘ladi?
A. 1 sm dan 10 sm gacha chuqurlikda.
B. 15 sm dan 25 sm gacha chuqurlikda.
C. 25 sm dan 50 sm gacha chuqurlikda.
D. 50 sm dan 1 m gacha chuqurlikda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

25
2.
2.
2.
2.
2. 1 yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori
o‘rtacha qancha massani tashkil qiladi?
A. 100 kg.
B. 200 kg.
C. 500 kg.
D. 600 kg.
3.
3.
3.
3.
3. Axlatxonalar aholi yashaydigan turar joylardan kamida
qancha masofada bo‘lishi kerak?
A. 200 m
B. 300 m
C. 500 m
D. 500 m
4.
4.
4.
4.
4. Oqava suvlarni tozalash va zararsizlantirish qaysi usul-
larda olib boriladi?
A. Mexanik va biologik usulda.
B. Kimyoviy usulda.
C. Fizik usulda.
D. Dezinfeksiya usulida.
Eslab qoling!
Gigiyena
Gigiyena
Gigiyena
Gigiyena
Gigiyena — tashqi muhit omillarining inson
salomatligiga ta’sirini o‘rganadigan, aholi sog‘lig‘ini
mustahkamlashning me’yor va qoidalarini ishlab
chiqadigan, mehnat qobilyatini oshiradigan, umrni
uzaytirish tadbirlarini ishlab chiqadigan fandir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

26
avoning inson salomatligi uchun ahamiyati
g‘oyat katta. Qadim zamon mutafakkiri Gippokrat, inson salo-
matligi va kasalliklari uni o‘rab turgan tashqi muhit—havo, suv,
tuproq kabilarning xarakteriga bog‘liq, degan edi. F.F. Erisman
iborasi bilan aytganda, odam nafas oladigan havodagi kimyo-
viy tarkib va fizik xossalarning o‘zgarishi uning organizmidagi
garmonik muvozanatni, ya’ni salomatligini osongina buzishi
mumkin. Havo muhitining roli quyidagilardan iborat: havo
organizmga zarur kislorodni yetkazib beradi, moddalar al-
mashinuvining gazsimon mahsulotlarini qabul qiladi, termore-
gulatsiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Quyosh radiatsiyasi odam
organizmiga turlicha, shu jumladan, shifobaxsh ta’sir ko‘rsa-
tadi, shu bilan birga u odamga zararli ta’sir ko‘rsatadigan za-
harli (toksinli) moddalar va mikroblar (zararli gazlar, mual-
laq holatdagi mexanik zarrachalar, turli mikroorganizmlar)
uchun rezervuar hisoblanadi.
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va
uning gigiyenik ahamiyati
uning gigiyenik ahamiyati
uning gigiyenik ahamiyati
uning gigiyenik ahamiyati
uning gigiyenik ahamiyati
Yer yuzasiga tegib turadigan havo qatlami (troposfera)
kimyoviy tarkibiga ko‘ra gazlarning mexanik aralashmasidan ib-
orat. Atmosfera havosining asosiy tarkibiy qismi quyidagicha:
azot (78%), kislorod (21 % atrofida), uglerod (IV) oksid
(0,03—0,04%), suv bug‘lari, inert gazlar, ozon, vodorod
peroksid (1 % atrofida). Òibiiy yo‘l bilan kelib chiqadigan doimiy
aralashmalarga kimyoviy va biologik jarayonlar natijasida hosil
bo‘ladigan gazsimon mahsulotlar (metan, vodorod sulfid va
b.lar), kosmik chang va vulqonlar otilishida havoga tushadigan
chang zarrachalari kiradi.
Kislorod. 
Kislorod. 
Kislorod. 
Kislorod. 
Kislorod. Organizmning hayot faoliyatida kislorod eng
muhim rol o‘ynaydi, chunki barcha oksidlanish jarayonlari
bevosita uning ishtirokida sodir bo‘ladi. Odam tinch holatda
HAVO GIGIYENASI
HAVO GIGIYENASI
HAVO GIGIYENASI
HAVO GIGIYENASI
HAVO GIGIYENASI
HAVO MUHIÒINING GIGIYENIK AHAMIYAÒI
HAVO MUHIÒINING GIGIYENIK AHAMIYAÒI
HAVO MUHIÒINING GIGIYENIK AHAMIYAÒI
HAVO MUHIÒINING GIGIYENIK AHAMIYAÒI
HAVO MUHIÒINING GIGIYENIK AHAMIYAÒI
H
II BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

27
minutiga 350 ml kislorod sarf qiladi. Nafas bilan chiqarilgan
havo tarkibida15—16% kislorod bo‘ladi, ya’ni organizm
to‘qimalari nafas bilan olingan havo tarkibidagi kislorodning
taxminan 1/4 qismini yutadi. Nafas bilan olinadigan havo
tarkibidagi kislorod miqdorining 7—8 % gacha kamayishi or-
ganizmning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligiga ham-
da hayot faoliyatining buzilishiga olib keladi. Shuni aytish ker-
akki, MNS (markaziy nerv sistemasi) gipoksiyaga, ayniqsa se-
zuvchandir. Havo muhitida doimo kislorod aylanishi sodir
bo‘lib turadi, shu sababli uning miqdori atmosferada amalda
deyarli o‘zgarmaydi. Kislorod odam va hayvonlarning nafas
olishiga, organik moddalarning oksidlanishiga, yoqilg‘ining
yonishiga va boshqalarga sarf qilinadi. Atmosferadagi kislorod
miqdori o‘simliklar chiqaradigan kislorod hisobiga tiklanib tura-
di. O‘simliklar karbonat angidrid gazini yutib, undagi uglerodni
o‘zlashtiradi va ajralib chiqqan erkin kislorodni atmosferaga
ajratadi. Suv bug‘larining atmosfera yuqori qatlamlarida ultra-
binafsha nurlar ta’siri ostida fotokimyoviy parchalanishi ham
kislorod hosil bo‘ladigan manbadir. Odatiy sharoitlarda (kis-
lorod kirishi cheklangan holatlar: suv osti kemalari, shaxtalar,
pana joylar va shu kabilar bundan istisno) kislorod yetish-
movchi-ligining bo‘lmasligi shu bilan izohlanadi.
Organizm uchun kislorodning havodagi absolyut miqdori
emas, balki uning parsial bosimi ahamiyatlidir, chunki kis-
lorodning o‘pka alveolalaridagi havodan qonga va qondan
to‘qimalarga o‘tishi parsial bosim farqi ta’siri ostida sodir bo‘ladi.
Kislorodning parsial bosimi joy dengiz sathidan balandlash-
gan sayin pasayib boradi. Organizmda fiziologik siljishlar kis-
lorod miqdorining 16—17% gacha pasayishida kuzatiladi, u
11—13% gacha pasayganda ish qobilyatining keskin kamayishi
bilan birga o‘tadigan yaqqol kislorod yetishmasligi qayd etila-
di; 7—8 % da (PBO
2
50—60 mm simob ust.) o‘lim yuz beri-
shi mumkin.
Hozirgi paytda ko‘pgina kasalliklarni davolashda giperbarik
oksigenatsiya (GBO) kislorod terapiyasi metodi qo‘llaniladi.
Uni barokamerada kislorod miqdori (40—60 %) hamda bosi-
mi yuqori bo‘lgan havo sharoitida o‘tkaziladi. Ushbu metodni
qo‘llanish uchun tez yordam avtomashinalariga o‘rnatilgan
barotsentlar, barooperatsiya xonalari, barokameralar quriladi.
GBO metodi surunkali arterial gipoksemiya bilan kasallan-
gan, anaerob infeksiyali bemorlarni davolash uchun, o‘pka,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

28
yurak, tomirlarda operatsiyalar o‘tkazishda va boshqalarda
qo‘llaniladi.
Karbonat angidrid gazi. 
Karbonat angidrid gazi. 
Karbonat angidrid gazi. 
Karbonat angidrid gazi. 
Karbonat angidrid gazi. Karbonat angidrid gazining atmo-
sfera havosidagi konsentratsiyasi juda turg‘un (0,03—0,04 %),
chunki tabiatda uning aylanish jarayoni to‘xtovsiz bo‘lib tura-
di. Karbonat angidrid gazining havoda paydo bo‘lish manbalari
organik moddalarning chirish va parchalanish jarayonlari, uning
tuproqdan va mineral manbalardan ajralishi, odamlar va hay-
vonlarning nafas olishidir. Havodagi karbonat angidrid gazining
balansini uning o‘simlik, okean, dengiz, ko‘l va daryolar ochiq
sathlari tomonidan yutilishi, atmosfera yog‘in-sochinlari yuvib
ketishi hisobiga saqlanib turadi. Karbonat angidrid gazi nafas
markazining fiziologik qo‘zg‘atuvchisidir. Havoda karbonat an-
gidrid gazi miqdorining oshishi (0,06 % dan 1 % gacha) or-
ganizmda ayrim funksional siljishlar keltirib chiqarishi mum-
kinligi aniqlangan. Karbonat angidrid gazi ko‘p miqdorda (10—
12 %) bo‘lganda narkotik ta’sir ko‘rsatishi va o‘limga olib kelishi
mumkin. Ventilatsiyasi yaxshi bo‘lmagan xonalarda ko‘pchilik
odamlar yig‘ilganda karbonat angidrid gazi to‘planishi (nafas
chiqariladigan havoda u 4,4 % miqdorida bo‘ladi) bilan paral-
lel holda hayot faoliyatining boshqa mahsulotlari miqdorining
oshishi, havo temperaturasi va namligining ko‘tarilishi, yengil
ionlar sonining kamayishi va mikroorganizmlar miqdorining
oshishi kuzatiladi. Agar xona havosidagi karbonat angidrid
gazining miqdori 0,07—0,1 % dan ortiq bo‘lsa, havo yoqim-
siz hidga ega bo‘ladi va organizm funksional holatining yomon-
lashuvi sodir bo‘lishi mumkin.
Ozon (O
Ozon (O
Ozon (O
Ozon (O
Ozon (O
33333
) gazi
) gazi
) gazi
) gazi
) gazi atmosfera havosi tarkibida doimo bo‘ladi. Uch
atomli kislorodning birikuvidan tashkil topgan ozon moleku-
lasini gollandiyalik fizik Van Marum aniqlagan. Ozon juda past
haroratda qotadi va eriydi, yengil parchalanadi, hidi xlor hidi-
ga o‘xshab ketadi.
Ozon bahor va yozda ko‘payib, kuzda kamayadi. U 20—25
km balandlikda yerni ultrabinafsha nurlardan saqlovchi qavat
hosil qiladi. Ozon momaqaldiroq paytida hamda quyoshning
ultrabinafsha nurlari ta’sirida, shuningdek, juda ko‘p suv va
qatronli moddalar bug‘langanda (dengiz va okean qirg‘oqlari,
tog‘ va o‘rmonlarda) atmosferaning pastki qavatlarida oz miq-
dorda hosil bo‘ladi. Atmosfera havosida ozonning me’yorida
bo‘lishi uning tozaligini ko‘rsatadi. Agar havoda ozon gazi 0,02
mg m
3
ga yetsa, kishi organizmiga salbiy ta’sir etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

29
Ozon inson va hayvon hayotida ijobiy taraflari bilan
asqotadi.Ozon insonlarni va hayvonlarni ko‘r bo‘lib qolishdan
asraydi. Gap shundaki, ko‘z qobig‘idagi to‘r pardaga yomon
ta’sir ko‘rsatadigan ultrabinafsha nurlarni atmosferada tutib
qoladi. Ultrabinafsha nurlar odatdagidan ko‘proq bo‘lsa, unda
ko‘z gavharining faoliyati buziladi. Shu tufayli ham Yer kur-
rasi ustida qalinligi atiga 10 millimetrgacha keladigan ozon qat-
lami ultrabinafsha nurlarning ma’lum qismini ushlab qolib,
ko‘zni anchagina muhofaza qiladi. Agar havoda ozon me’yoridan
kam miqdorda oshsa, kishi lohas bo‘ladi, charchaydi, boshi
og‘riydi. Agar konsentratsiyasi me’yoridan ko‘payib ketsa,
ko‘ngil ayniydi, burundan qon keladi, ko‘zi yallig‘lanadi, yurak
mushaklarida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, hatto halokatga
olib borishi ham mumkin.
Azot va inert gazlar guruhi. 
Azot va inert gazlar guruhi. 
Azot va inert gazlar guruhi. 
Azot va inert gazlar guruhi. 
Azot va inert gazlar guruhi. Azot atmosfera havosining
asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, odatiy sharoitlarda odam organiz-
mi uchun indiferentdir. Organizmda u qon va to‘qima suyuq-
liklarida erigan holatda mavjud bo‘ladi, ammo kimyoviy reak-
siyalarda ishtirok qilmaydi. Biroq azotning fiziologik roli atmos-
fera bosimi oshishi bilan o‘zgaradi. Bunday sharoitlarda azotning
nerv-mushak koordinatsiyasining buzilishini keltirib chiqari-
shi va narkotik ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. 100 m chuqurlik-
da 5 daqiqa mobaynida bo‘lgan g‘avvoslarda bosh aylanishi,
hayajonlanish, eslab qolish qobilyatining susayishi, gallyutsi-
natsiya kabi hollar kuzatilgan. Nafas olish uchun geliy - kis-
lorod aralashmasini qo‘llash orqali ko‘rsatib o‘tilgan hodisa-
larning oldini olishga va tushish chuqurligini oshirishga imkon
beradi.
Atmosfera havosi ifloslanishining gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosi ifloslanishining gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosi ifloslanishining gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosi ifloslanishining gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosi ifloslanishining gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosining ifloslanishi XX asrning ikkinchi yar-
mida sanoat ishlab chiqarishi, elektr energiyasi iste’moli va
motorli transportning har xil turlaridan foydalanishning jadal
o‘sish sur’atlari bilan ifodalanadigan ilmiy-texnika taraqqiyoti
davrida ayniqsa, dolzarb masala bo‘lib qoldi. Sanoat chiqindila-
rining sifat va miqdoriy o‘zgarishi shaharlar havo basseyni-
ning sanitariya muhofazasi masalalarini ko‘ndalang qo‘ydi.
Atmosfera havosining ifloslanishi aholi salomatligining
yomonlashuvi, atmosfera musaffoligining buzilishi va ko‘rish
uzoqligining kamayishi, o‘simliklarning shikastlanishi singari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

30
bir qator zararli ta’sirlarni yuzaga keltirishi mumkin. Òurar
joylar havosi xalq xo‘jaligini industrlashtirish va avtomobil
transportining rivojlanishi natijasida turli aralashmalar: zaharli
gazlar — uglerod (II) oksid (CO), sulfid gazi (SO
2
), ammiak
(NH
3
), azot oksidlari (N
2
O
5
), vodorod sulfid (H
2
S), chang,
bakteriyalar bilan ifloslanadi. Ifloslanishning asosiy manbalari
quyidagilar: sanoat korxonalari (CO; SO
2
; N
2
O
5
; H
2
S va b.lar);
ÒES qozonxonalari (chang, SO
2
va b.lar); temiryo‘l va avto-
mobil transporti; tuproq (chang, mikroorganizmlar). Ko‘rsatib
o‘tilgan zararli aralashmalar aholi salomatligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Sulfid gazi 
Sulfid gazi 
Sulfid gazi 
Sulfid gazi 
Sulfid gazi — rangsiz, o‘tkir hidga ega. Atmosfera havosi-
ning sulfid gazidan ifloslanishining asosiy manbalari metallur-
giya sanoati, sulfat kislota ishlab chiqarish, ÒES larda
toshko‘mir yoqilishi va boshqalardir.
Sulfid gazi ko‘z va nafas yo‘llari shilliq pardasiga ta’sir eta-
di. Sulfid gazi ozroq miqdorda to‘plangan joyda uzoq vaqt nafas
olinganda o‘tkir respirator kasalliklar, o‘pka emfizemasi, xronik
gastrit kelib chiqishi, uglevodlar va vitaminlar almashinuvi
buzilishi mumkin. Atmosfera havosi sulfid gazining kichik kon-
sentratsiyalari bilan doimo ifloslanadigan shaharlarda yashay-
digan bolalarda jismoniy rivojlanishdan orqada qolish, organizm
qarshilik ko‘rsatish qobilyatining (rezistentligining) pasayishi
kuzatiladi. Sulfid gazi bilan ifloslanish miqdorini kamaytirish
uchun tarkibida ko‘p miqdorda oltingugurt saqlaydigan tosh-
ko‘mir o‘rniga oltingugurt miqdori kam toshko‘mir ishlatish,
atrofni chiqindilardan tozalash tavsiya qilinadi. Atmosfera havo-
sida sulfid gazining yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan o‘rtacha bir kecha-
kunduzgi konsentratsiyasi (YQK)1—0,00015 mg/l ga teng.
Uglerod (II) oksid
Uglerod (II) oksid
Uglerod (II) oksid
Uglerod (II) oksid
Uglerod (II) oksid (is gazi) rangsiz va hidsiz gazdir. At-
mosfera havosini uglerod (II) oksid bilan ifloslaydigan asosiy
manbalar avtotransport va yirik metallurgiya zavodlari hisobla-
nadi. Gaz avtomobillar serqatnov bo‘lgan shahar ko‘chalarida
va sanoat korxonalari (metallurgiya va kimyo zavodlari, temiryo‘l
ustaxonalari, yirik avtoparklar va shu kabilar) yaqinida uchraydi.
Avtotransportning chiqindi gazlari magistrallar yaqinida joy-
lashgan turar joylarda va bog‘larda ham bo‘ladi.
Uglerod (II)oksid organizmda karboksigemoglobin hosil qi-
ladi va shu tariqa to‘qimalarga kislorod yetkazilishini buzadi.
Nafas olish fermenti bilan birikib, avvalo MNS ning funk-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

31
sional holatida aks etuvchi gipoksiyani keltirib chiqaradi.
Ko‘cha harakatini tartibga soluvchilarda karboksigemoglobin-
ning miqdori normadagi 0,5 foizga qaraganda 3—4 foizgacha
ko‘payadi. Bu esa uglerod (II) oksidni fiziologik kumulyatsiy-
aga moyilligi bilan izohlanadigan bosh og‘rishi va bosh aylan-
ishiga, lohaslikka olib keladi. Shaharlar atmosfera havosining
uglerod (II) oksid bilan ifloslanishini kamaytirishning samar-
ali usullariga avtomobil transportini suyultirilgan gaz va elektr
dvigatellarga o‘tkazish, gazlarni chiqitga chiqarmay oxirigacha
yoqadigan maxsus moslamalardan foydalanish, yer osti o‘tish
yo‘llari havo estakadalari qurish va boshqalar kiradi.
Uglerod (II) oksidning atmosfera havosida yo‘l qo‘yilishi
mumkin bo‘lgan bir kecha-kunduzgi o‘rtacha konsentratsiya-
si 0,001 mg/l ga teng.
Ko‘rsatib o‘tilgan zaharli moddalardan tashqari, atmosfera
havosi yuqori nafas yo‘llariga va organizmga zararli ta’sir
ko‘rsatadigan azot oksidlari, xlor, vodorod sulfid va boshqalar
bilan ifloslanishi mumkin.
Qo‘rg‘oshin, ftor kabi ifloslantiruvchilar organizmda asta-
sekin to‘planib, unga doimo zararli ta’sir ko‘rsatib turishi
mumkin.
Havoning chang-tutundan va bakterial ifloslanishining
Havoning chang-tutundan va bakterial ifloslanishining
Havoning chang-tutundan va bakterial ifloslanishining
Havoning chang-tutundan va bakterial ifloslanishining
Havoning chang-tutundan va bakterial ifloslanishining
gigiyenik ta’rifi
gigiyenik ta’rifi
gigiyenik ta’rifi
gigiyenik ta’rifi
gigiyenik ta’rifi
Atmosfera havosini ifloslantiruvchilarning yana bir turi su-
yuq va qattiq aerozollardan iborat muallaq holdagi moddalar
hisoblanadi. Atmosferaning ifloslanishida chang-tutun hosil qi-
ladigan sanoat manbalari asosiy o‘rinni egallaydi. Fizik-kim-
yoviy nuqtayi nazardan chang va tutun aerozollar sistemasi-
dan iborat bo‘lib, undagi muallaq holdagi moddalar dispers
faza, atmosfera havosi esa dispers muhit hisoblanadi,bunda aero-
zollarning aktivligi ularning o‘lchami (dispersligi) bilan belgi-
lanadi.
Zarrachalarning o‘lchami nafas olganda ularning o‘pkaga
tushish darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘lchami 0,3 mkm bo‘lgan
zarrachalar o‘pkaga tushadi, 1—5 mkm o‘lchamdagi zarracha-
lar esa burun bo‘shlig‘ida ushlab qolinib, shilliq pardani
ta’sirlantiradi va xronik yallig‘lanish jarayonlarini keltirib chi-
qaradi. Chang sanoat shaharlarida tepaga ko‘tarilar ekan, tu-
tun pardasini hosil qiladi, bu esa mikroiqlim sharoitlarini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

32
o‘zgartiradi, yoritilganlikni kamaytiradi, quyosh radiatsiyasi
intensivligini kuchsizlantiradi.
Changning organizmga zararli ta’siri avvalo uning kimyo-
viy tarkibiga bog‘liq. Chunonchi, changda qo‘rg‘oshin, mar-
ganes, ftor, margimush va boshqa moddalar aerozollari bo‘lsa,
xronik zaharlanish kuzatilishi mumkin. Òoksini (zaharli)
bo‘lmagan chang, asosan, nafas organlarining o‘tkir va xronik
rinit, laringit, faringit, traxeit va bronxit ko‘rinishida zarar-
lanishini keltirib chiqaradi.
Atmosfera ifloslanishlarini kamaytirishda yashil o‘simliklar
va atmosfera yog‘inlari katta rol o‘ynaydi. Yashil o‘simliklar
chang-g‘uborlarni to‘sib qoladi. Atmosfera yog‘inlari havodagi
ifloslantiruvchilarni yuvib ketadi, yomg‘irdan keyin havoning
toza bo‘lishi shu bilan izohlanadi.
Atmosfera havosida chang va tutun bilan birga, bakteriya-
lar ham bo‘lishi mumkin. Mikroorganizmlar havoga yo‘tal-
ganda, aksirganda, gaplashganda va tuproqdan tushadi. Bakte-
rial aerozollarning atmosfera havosidagi turg‘unligi meteorologik
faktorlar: temperatura, namlik, atmosfera bosimiga, xonalar
ichida esa ventilatsiya bor -yo‘qligiga, yig‘ishtirish usuliga (ho‘l,
quruq va b.lar) bog‘liq bo‘ladi. Havo mikroflorasi odatda qurib
qolish, ultrabinafsha nurlanish va boshqa tashqi muhit omil-
lariga chidamliligi bilan ifodalanadigan sarsinalar, mikrokokklar,
sporali bakteriyalardan tashkil topgan bo‘ladi.
Xonalar havosi katta gigiyenik va epidemiologik ahamiyatga
ega. Havo almashinuvining yetishmasligi, joylarda aholining
zich yashashi, quyosh nurlarining bakteritsid ta’sirining bo‘l-
masligi odam nafas yo‘llaridan tushadigan mikroblarning
to‘planishiga sharoit yaratadi. Xonalar havosida ko‘pincha gemoli-
tik va yashil streptokokklar uchraydi, ular miqdorining oshi-
shi boshqa patogen mikroflora ham borligi haqida taxmin qi-
lishga imkon beradi.
Patogen mikroorganizmlar havo-tomchi yo‘li bilan o‘tadigan
infeksiyalar (gripp, ko‘kyo‘tal, qizamiq va boshqalar) yuqish
ehtimoli bo‘lgan infeksion kasalxonalar va yiringli xirurgiya
bo‘limlari havosida uchraydi. Òibbiyot xodimlari aksirganda,
yo‘talganida, suhbatlashganda bakteriyalarni nafas yo‘llari-dan
tarqalishining oldini olish uchun ko‘pincha doka niqoblaridan
(yaxshisi 3—4 qavatli) foydalanishadi.
Havoni zararsizlantirish bakteritsid lampalar (BUV—30)bi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

33
lan nurlanish yordamida amalga oshiriladi. Lampalar devor
va shiftlarga o‘rnatiladi va yig‘ishtirish va intensiv harakat
bo‘lgan paytlarda tanaffus bilan vaqt-vaqtida 30—40 daqiqa-
ga ishga tushiriladi. Lampalar zararli ta’sirning oldini olishi
uchun ularni ekranlashtirish kerak. Operatsiya va bog‘lash
xonalarida havoni dezinfeksiyalash operatsiyadan keyingi
asoratlar sonini ancha kamaytiradi, turar joy va kommunal
binolar havosini bakterial ifloslanishdan saqlash uchun
to‘g‘ri va yetarlicha havo almashinuvi bo‘lishi, xonalar nam
usulda yig‘ishtirilishi hamda kimyoviy preparatlar (propilen-
glikol, trietilenglikol va b.lar) yordamida dezinfeksiya qilini-
shi lozim.
ATMOSFERA HAVOSINING SANITARIYA MUHOFAZASI
ATMOSFERA HAVOSINING SANITARIYA MUHOFAZASI
ATMOSFERA HAVOSINING SANITARIYA MUHOFAZASI
ATMOSFERA HAVOSINING SANITARIYA MUHOFAZASI
ATMOSFERA HAVOSINING SANITARIYA MUHOFAZASI
BO‘YICHA TADBIRLAR
BO‘YICHA TADBIRLAR
BO‘YICHA TADBIRLAR
BO‘YICHA TADBIRLAR
BO‘YICHA TADBIRLAR
Respublikamizda aholi yashash joylarining sanitariya muho-
fazasiga davlat miqyosida ahamiyat beriladi. 1995- yil 14- de-
kabr kuni „O‘zbekiston Respublikasi hududidagi aholi yashash
joylarida atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalarning rux-
sat etilgan miqdorini (konsentratsiyasini) qo‘shimcha gigiyenik
normativlari „O‘zbekiston Respublikasi hududida aholi joylari
atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalardan muhofaza qil-
ishga qaratilgan.„Sanoat korxonalarini loyihalashning sanitari-
ya normalari“ da ko‘zda tutilgan obyektlarni loyihalash, joy-
lashtirish va qurishdagi ehtiyot sanitariya nazorati atrof-muhitni
sog‘lomlashtirishning asosi hisoblanadi. Shaharlarda atmosfera
havosining ifloslanishiga qarshi kurash bo‘yicha qator huku-
mat qarorlari qabul qilingan. „Atmosfera havosini muhofaza
qilish to‘g‘risida“ gi qonun muhim ijtimoiy va xalq xo‘jalik
ahamiyatiga ega.
Atmosfera havosi ifloslanishiga qarshi kurash chora-tadbir-
lari shartli ravishda texnologik, rejalashtiruvchi, sanitariya-
texnik guruhlarga bo‘linishi mumkin.
Òexnologik 
Òexnologik 
Òexnologik 
Òexnologik 
Òexnologik chora-tadbirlar texnologik jarayonni almashti-
rish yo‘li bilan zararli moddalarni atmosferaga chiqarib tash-
lashni kamaytirish yoki yo‘q qilishni nazarda tutadi. Bu cho-
ra-tadbirlarga zararli moddalarni kamroq zararlilariga almash-
tirish, xomashyoni zararli aralashmalardan tozalash, quruq
qayta ishlashni ho‘l qayta ishlash bilan almashtirish, ishlab
3 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

34
chiqarish jarayonlarini germetizatsiyalash va avtomatlashtirish,
chiqindisiz ishlab chiqarishni joriy qilish va boshqalar ham
kiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan chora-tadbirlar majmuyidan foy-
dalanish ko‘proq samaralidir.
Rejalashtiruvchi
Rejalashtiruvchi
Rejalashtiruvchi
Rejalashtiruvchi
Rejalashtiruvchi chora-tadbirlar, asosan, shahar hududini
shamollar yo‘nalishini hisobga olgan holda (odatda sanoat zona-
lari yashash massivlariga nisbatan shamol yo‘nalishida joylash-
tiriladi), ishlab chiqarish va yashash zonalariga to‘g‘ri taqsim-
lashni, ishlab chiqarish korxonalarini yashash binolaridan ajra-
tib turadigan sanitariya himoya zonalarini yaratishni o‘z ichiga
oladi. Sanitariya himoya zonalari uchun quyidagi o‘lchamlar
belgilangan:
I klass sanitariya-himoya zonasining kengligi 1000 m
II klass sanitariya-himoya zonasining kengligi 500 m
III klass sanitariya-himoya zonasining kengligi 300 m
IV klass sanitariya-himoya zonasining kengligi 100 m
V klass sanitariya-himoya zonasining kengligi
50 m
Sanitariya-himoya zonalari gazlar ta’siriga chidamli o‘sim-
liklar bilan ko‘kalamzorlashtirilishi lozim.
Sanitariya-texnik chora-tadbirlar sanoat chiqindilarini ish-
lash prinsipi hamda chang va gazlarni ushlab qolish xususi-
yatlari bilan farq qiluvchi tozalash inshootlari yordamida toza-
lashni ko‘zda tutadi.
Ularga quruq mexanik chang ushlagichlar, filtrlar, elekt-
rostatik filtrlar va ho‘l usulda tozalash apparatlari kira-
di. Oddiy chang ushlovchi qurilma siklon bo‘lib, unda havo
aylanma harakat qiladi va markazdan qochma kuch ta’siri tu-
fayli chang zarrachalari kamera devorlariga uriladi va cho‘-
kadi. Havoni tozalash uchun turli filtrlardan foydalaniladi.
Ulardagi filtrlovchi yuza esa turli gazlamalar va gaz bilan ho‘l
tozalash hisoblanadi. Bu turdagi juda oddiy qurilmalarda ha-
vo kameraga beri-ladi va u ho‘l shag‘alli to‘rdan o‘tayotgan-
da tozalanadi. Sanoat chiqindilarini gazsimon moddalardan
tozalashning maxsus usullari bor. Atmosfera havosining trans-
port vositalaridan ifloslanishiga qarshi kurash chora-tadbir-
lari shaharlarni to‘g‘ri rejalashtirishni va obodonlashtirishni,
temiryo‘llarni elektrlashtirishni va shu kabilarni ko‘zda tu-
tadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

35
HAVONING FIZIK XOSSALARI VA ULARNING GIGIYENIK
HAVONING FIZIK XOSSALARI VA ULARNING GIGIYENIK
HAVONING FIZIK XOSSALARI VA ULARNING GIGIYENIK
HAVONING FIZIK XOSSALARI VA ULARNING GIGIYENIK
HAVONING FIZIK XOSSALARI VA ULARNING GIGIYENIK
XARAKTERISTIKASI
XARAKTERISTIKASI
XARAKTERISTIKASI
XARAKTERISTIKASI
XARAKTERISTIKASI
Òashqi muhitning odamga doimiy ta’sir ko‘rsatadigan omil-
lariga havoning temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera
bosimi, havo ionizatsiyasi kiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu
omillar atmosfera havosi kimyoviy tarkibining barqarorligidan
farqli ravishda dinamik (o‘zgaruvchan) bo‘ladi va ularning
ko‘pchiligi organizmga kompleks holda ta’sir ko‘rsatadi.
Òemperatura.
Òemperatura.
Òemperatura.
Òemperatura.
Òemperatura. Quyosh nuri atmosferadan o‘tayotganda uni
amalda qizdirmaydi. Havoning isishi quyosh radiatsiyasini
yutuvchi va bir shakldan ikkinchisiga aylantiruvchi (transfor-
matsiya qiluvchi) tuproqning issiqlikni qaytarishi hisobiga yuz
beradi. Iligan havo sovuqroq havo qatlamlariga o‘rnini bo‘shatib,
yuqoriga ko‘tariladi. Bu havo massalarining aralashishini (kon-
veksiyasini) keltirib chiqaradi va yer yuzasidagi atmosfera
qatlamining bir tekis qizishiga imkon yaratadi. Atmosfera sha-
roitida havoning temperaturasi iqlim zonasi, mavsum, kun vaq-
ti, quyosh radiatsiyasining intensivligi va boshqalarga bog‘liq
holda o‘zgaradi. Havo temperaturasining gigiyenik ahamiyati
uning organizmdagi issiqlik almashinuviga ta’siri bilan belgilana-
di.Òashqi muhitga issiqlik berilishining uch asosiy yo‘li bor: teri
yuzasidan ter bug‘lanishi (1g ter bug‘langanda organizm 2,5
kJ atrofida yo‘qotadi); issiqlikning nurlanish yo‘li bilan sovuq-
roq predmetlar tomoniga uzatilishi; teriga yondashib turadigan
havo qatlamlarining bevosita qizishi hisobiga bo‘ladigan kon-
veksiya. Oz miqdordagi issiqlik nafas olishda (nafas chiqarilganda
havo deyarli gavda temperaturasiga qadar qizigan bo‘ladi) va
ajratuv organlari orqali beriladi. Uy temperaturasida organizm
tinch holatdagi sharoitda nurlanish hisobiga 45%, konveksiya
hisobiga 30% va ter bug‘lanishi hisobiga 25% issiqlik yo‘qotadi.
Havo, devorlar va tevarak-atrofdagi predmetlar temperaturasi
oshganda konveksiya va nurlanish yo‘li bilan issiqlik berish
kamayib, bug‘lanish yo‘li bilan issiqlik berish ortadi. Yuqori
temperaturada og‘ir jismoniy ish qilinganda ajratiladigan ter
miqdori kuniga 6—10 l ga yetishi mumkin. Havoning juda past
temperaturasi ta’sir qilganda nurlanish va konveksiya yo‘li bi-
lan issiqlik berish ancha ortib, bug‘lanish yo‘li bilan issiqlik
yo‘qotish kamayadi.
Temperatura keskin va uzoq vaqt o‘zgaraveradigan bo‘lsa,
qizib ketish (havo temperaturasi yuqori bo‘lganda) yoki so-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

36
vib ketish (havo temperaturasi past bo‘lganda) hollarini kel-
tirib chiqaradi.
Namlik. 
Namlik. 
Namlik. 
Namlik. 
Namlik. Suv bug‘lari atmosferaga dengiz, okean, ko‘l va
daryolardan suvning bug‘lanishi natijasida tushadi. Yashash
joylarida namlikning o‘pka va teri yuzasidan ovqat tayyorlan-
ganda, kir yuvganda, quritganda va boshqalarda bug‘lanishi
qo‘shimcha namlik manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Namlik deganda
havoda mavjud suv bug‘lari miqdori tushuniladi. Havo tem-
peraturasiga o‘xshab namlik ham iqlim zonasi, mavsumga qa-
rab o‘zgaradi. Havoda suv bug‘larining miqdori ularning elas-
tikligi bilan o‘lchanadi (simob ustuni hisobidagi millimetrlarda)
yoki 1m
3
havodagi suv bug‘larining gramm miqdorida ifodala-
nadi. Havoning namlik darajasi absolyut, maksimal va nisbiy
namlik tushunchalari bilan belgilanadi.
Absolyut namlik
Absolyut namlik
Absolyut namlik
Absolyut namlik
Absolyut namlik — havodagi suv bug‘larining tekshirish
paytida simob ustuni hisobidagi millimetrlarda o‘lchangan elas-
tikligi yoki 1 l havodagi suv bug‘larining grammlardagi miq-
dori demakdir.
Maksimal namlik
Maksimal namlik
Maksimal namlik
Maksimal namlik
Maksimal namlik — suv bug‘larining muayyan tempera-
turada havo to‘liq to‘yinganda simob ustuni hisobidagi millimetr-
larda o‘lchangan elastikligi yoki muayyan temperaturada 1 l
havoning suv bug‘lari bilan to‘liq to‘yinishi uchun zarur
bo‘lgan suv bug‘ining grammlardagi miqdori demakdir.
Nisbiy namlik
Nisbiy namlik
Nisbiy namlik
Nisbiy namlik
Nisbiy namlik— absolyut namlikning foizlarda ifodalangan
maksimal namlikka nisbati, ya’ni havoning suv bug‘lari bilan
to‘yinishining foiz miqdori demakdir.
Havoning namligi uning temperaturasi kabi organizm bi-
lan tashqi muhit o‘rtasidagi issiqlik almashinuvi jarayonlariga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Havoning katta namligi uning tempe-
raturasi yuqori bo‘lganda odamning terisi yuzasidan ter
bug‘lanishining kamayishi tufayli issiqlik ajratib chiqarishini
susaytiradi va gavdaning qizib ketishiga olib keladi. Past tem-
peraturalarda yuqori namlik issiqlik chiqarishni oshiradi (kiyim-
lar va tashqi muhit havosining issiqlik o‘tkazuvchanligi hamda
issiqlikning tashqi muhit predmetlari tomonidan yutilishi osha-
di) va organizmning sovib ketishini tezlashtiradi. Odatdagi
meteorologik sharoitlarda 40—60 % orasidagi nisbiy namlik eng
qulay hisoblanadi.
Havoning harakati.
Havoning harakati.
Havoning harakati.
Havoning harakati.
Havoning harakati. Sanitariya amaliyotida havo harakati-
ning tezligi va shamolning yo‘nalishi aniqlanadi. Havo haraka-
tining tezligi sekundiga metrlarda (m/s) ifodalanadi. Havoning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

37
harakati konveksiya hisobiga issiqlik chiqarilishini oshiradi,
chunki kiyim ostidagi qizigan havo qatlami harakatlanayotgan
havo tomonidan olib ketiladi, uning o‘rniga esa sovuqroq qat-
lamlar keladi. Havo temperaturasi yuqori bo‘lganda shamol
ortiqcha issiqlikning chiqarilishiga olib kelib, foydali ta’sir
ko‘rsatadi. Past temperatura sharoitlarida shamol organizmga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki issiqlikning ko‘p miqdorda
chiqarilishiga olib kelib, sovib ketish xavfini oshiradi. Kuchli
shamol odamning kayfiyatini yomonlashtirishi va qator xronik
kasalliklarning qo‘zishini, nafas olishning qiyinlashuvini kel-
tirib chiqarishi mumkin.
Havo harakati tezligining normalari havoning tipiga qarab
belgilanadi. Òurar joy xonalarida tezlik 0,1—0,3 m/s, sport zal-
larida —0,5 m/s gacha, ishlab chiqarishda va issiq sexlarda
esa 1—1,5 m/s gacha normal hisoblanadi. Havo harakatining
gigiyenik ahamiyati shundaki, u turar joy mavzelari va binolar
ventilatsiyasini atmosferaning ifloslanishlardan o‘z-o‘zidan to-
zalanishini yaxshilaydi.
Shamolning yo‘nalishi u harakatlanayotgan 
dunyo tomoni
bilan aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Mazkur joyda
shamol takrorlanishining grafik tasviri shamollar guli deyiladi
(2-rasm).
Berilgan rasmda shimoli-g‘arbiy shamollar ustunlik qiladi.
Shamollar gulini shaharlarni rejalashtirishda hisobga olish lo-
zim, chunki turar joy rayonlari va sanoat korxonalari shamol-
lar hukimron yo‘nalishiga nisbatan noto‘g‘ri joylashtirilsa, ya-
shash mavzelaridagi atmosfera havosi ifloslanishi mumkin.
Òurar joy mavzelarini sanoat
korxonalariga nisbatan shamol
esadigan tarafda joylashtirish
kerak.
Atmosfera bosimi.
Atmosfera bosimi.
Atmosfera bosimi.
Atmosfera bosimi.
Atmosfera bosimi. Yerning
tortish kuchi tufayli atmos-
fera yerdagi predmetlarga va
yer yuzasiga bosim ko‘rsatadi.
Dengiz sathida har bir san-
timetr kvadrat yer yuzasiga
1,033 kg ga yoki balandligi
760 mm simob ustuniga (nor-
mal bosim) teng bo‘lgan ver-
tikal havo ustini bosib turadi.
2-
2-
2-
2-
2- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Shamollar guli
(yo‘nalishi).
ShG‘
Sh
ShSh
G‘
JG‘
J
Sh
JSh
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

38
Yer yuzasidagi atmosfera bosimining tebranishlari kecha-
kunduz mobaynida va yilning turli mavsumlarida juda kam bo‘lib,
sog‘lom odamga sezilmaydi. Biroq kasal odamlarda ob-havo al-
mashinuvi oldidan og‘riqlar kuchayadi, nevralgiya paydo
bo‘ladi, eski jarohatlar simillab og‘riydi. Shaharlarda atmosfera
bosimi ochiq joylardagiga qaraganda past. Bosimning pasayishi
kislorod parsial bosimining kamayishi bilan o‘tadi, bu esa ba-
landlik kasalligi deb ataladigan kasallik paydo bo‘lishiga olib
keladi. Bu kasallik uchun nafas qisilishi, yurak urishi, bosh
aylanishi, ko‘ngil aynishi, burundan qon ketishi va boshqalar
xosdir. Balandlik kasalligi tog‘larga chiqqanda va uchishlarda paydo
bo‘lishi mumkin. Alpinistlar, uchuvchilar, tog‘lik joylardagi
aholining chiniqqan organizmi kislorod kam bo‘lgan sharoit-
larga eritrotsitlar va gemoglobin sonini oshishi, nafas olishning
tezlashuvi va boshqalar hisobiga moslashadi (organizmning kon-
pensator reaksiyasi deb shunga aytiladi). 8—10 km balandlikda
mushaklarda va bo‘g‘imlarda og‘riq paydo bo‘lishi mumkin. Bu
holning oldini olish uchun uchishlar skafandrlarda yoki ger-
metik kabinali samolyotlarda amalga oshiriladi.
Kesson va kon ishchilari, g‘avvoslar yuqori atmosfera bosimi
ta’siriga uchraydilar. Suvga tushilganda har 10,3 m chuqurlikda
bosim taxminan 1 atm ga ortadi.
Ma’lumki, normal atmosfera bosimida 100 sm
3
qonda qa-
riyb 1,8 sm
3
azot eriydi. Atmosfera bosimi ortishi bilan qonda
erigan azot miqdori oshadi, shu tufayli to‘qimalarning azot
bilan to‘yinganligi ham ortadi. Yuqori bosimdan normal bosimga
o‘tilganda azot parsial bosimning farqi tufayli to‘qimalardan
qonga o‘tadi va o‘pka orqali ajralib chiqadi. Òez sodir bo‘ladigan
dekompressiyalarda (bosim pasayganda) tashqi muhitdagi azot-
ning parsial bosimi bilan organizm to‘qimalarida erigan azot-
ning porsial bosimi o‘rtasidagi farqning kattaligi tufayli to‘-
qimalardagi azot jadal ravishda pufakchalar hosil qilib, qonga
ajralib chiqadi, natijada turli organlarda gaz emboliyasi (kes-
son kasalligi)kelib chiqishi mumkin. Kasallikni profilaktika qi-
lishning mohiyati ish vaqti davomliligini normallashtirish va
dekompressiya rejimini saqlashdan iborat.
Yuqori bosimdan normal bosimga o‘tish asta-sekin amalga
oshirilishi kerak. Dekompressiya davomliligi bosim miqdoriga
qarab belgilanadi.
Havo io
Havo io
Havo io
Havo io
Havo ionizatsiyasi.
nizatsiyasi.
nizatsiyasi.
nizatsiyasi.
nizatsiyasi. Atmosferada radioaktiv elementlar, ele-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

39
ktr zaryadlari, ultrabinafsha va kosmik nurlar ta’siri ostida hosil
bo‘ladigan ionlarning doimiy almashinuvi bo‘lib turadi.
Òoza havoda yengil manfiy ionlar, ifloslangan havoda esa
musbat yengil va og‘ir ionlar soni ko‘p bo‘ladi. Shaharning
ifloslangan havosi qishloq joylar va kurort zonalari havosiga
qaraganda kamroq ionlashgan. Òurar joylar havosining ioni-
zatsiyasi uning fizik xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Havoda chang va
karbonat angidrid gazi nechog‘li ko‘p bo‘lsa, uning tempe-
raturasi va namligi qancha yuqori bo‘lsa, unda og‘ir ionlar
shuncha ko‘p bo‘ladi. Shu sababdan turar joy va jamoat binola-
ridagi havoning ionizatsiya darajasi havo tozaligining ko‘rsatkichi
hisoblanadi.
Hozirgi paytda yengil ionlar ustunlik qiladigan manfiy io-
nizatsiyali havoning organizmga shifobaxsh ta’sir ko‘rsatishi,
jismoniy va aqliy ish qobilyatini oshirishi aniqlangan. Yuqori
darajada ionizatsiyalashgan havodan ayrim kasalliklarni (giper-
toniya kasalligi, bronxial astma va b. lar) davolashda foydala-
niladi. Ba’zi bir tadqiqotchilarning fikricha, musbat yengil
ionlar organizm funksional holatini yomonlashtirishi, ish
qobiliyatini pasaytirishi va arterial bosimni ko‘tarilishiga sabab
bo‘ladi.
METEOROLOGIK SHAROITLARNING ORGANIZMGA
METEOROLOGIK SHAROITLARNING ORGANIZMGA
METEOROLOGIK SHAROITLARNING ORGANIZMGA
METEOROLOGIK SHAROITLARNING ORGANIZMGA
METEOROLOGIK SHAROITLARNING ORGANIZMGA
KOMPLEKS TA’SIRI.
KOMPLEKS TA’SIRI.
KOMPLEKS TA’SIRI.
KOMPLEKS TA’SIRI.
KOMPLEKS TA’SIRI. QUYOSH RADIATSIYASI VA UNING
QUYOSH RADIATSIYASI VA UNING
QUYOSH RADIATSIYASI VA UNING
QUYOSH RADIATSIYASI VA UNING
QUYOSH RADIATSIYASI VA UNING
GIGIYENIK AHAMIYATI
GIGIYENIK AHAMIYATI
GIGIYENIK AHAMIYATI
GIGIYENIK AHAMIYATI
GIGIYENIK AHAMIYATI
Quyosh yorug‘lik va issiqlik manbayidir, butun Yer yuza-
sidagi organik hayot quyosh tufayli mavjuddir. Fizik jihatdan
olib qaraganda quyosh radiatsiyasi turli uzunlikdagi to‘lqinlardan
iborat bo‘lgan elektromagnit tebranishlar oqimidir. Atmos-
feradan o‘tish mobaynida quyosh radiatsiyasi qisman yutila-
di, tarqaladi, bu esa uning sifat va miqdoriy xarakteristikasida
aks etadi. Chunonchi nur energiyasining birlamchi quvvati-
ning faqat 43 foizigina yer yuzasiga yetib keladi. Quyosh nuri
organizmga o‘z spektrining barcha qismlari bilan ta’sir ko‘rsatadi.
Quyosh spektrining ko‘rinadigan qismi (to‘lqin uzunligi
390—760 nm) ko‘rish funksiyasiga, MNS holatiga va u orqa-
li organizmning barcha organ hamda sistemalariga o‘ziga xos
bo‘lgan umumbiologik ta’sir ko‘rsatadi. Spektrning ko‘rinadigan
qismidagi turli uchastkalar ta’sir etish xarakteriga ko‘ra farq
qiladi. Qizil nurlar qo‘zg‘atuvchi, sariq va yashil nurlar tinch-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

40
lantiruvchi, binafsha nurlar ma’yuslik ta’sirini ko‘rsatadi. Yori-
tilganlikning yetishmasligi ko‘ruv organi asosiy funksiyalariga
(ko‘z o‘tkirligi, farqlash tezligi va boshqalar) zararli ta’sir etadi.
O‘tkir yorug‘lik ko‘zni qamashtiradi, uzoq ta’sir qilganda esa to‘r
pardaning yallig‘lanishi (retinit)ni keltirib chiqarishi mumkin.
Infraqizil radiatsiya
Infraqizil radiatsiya
Infraqizil radiatsiya
Infraqizil radiatsiya
Infraqizil radiatsiya biologik ta’siriga ko‘ra uzun to‘lqinli
(to‘lqin uzunligi1500—25000 nm) va qisqa to‘lqinli (to‘lqin
uzunligi 760—1400 nm) bo‘ladi.
Uzun to‘lqinli nurlar terining yuza qavati tomonidan yuti-
ladi va bu to‘qimalarning qizishiga, terida achishish holatlari
bo‘lishiga olib keladi. Qisqa to‘lqinli infraqizil nurlar terining
chuqur qavatlariga singib, subyektiv sezgilar kamroq ifoda-
langan to‘qimalarning bir tekisda qizishini yuzaga keltiradi.
Ko‘rinmaydigan infraqizil nurlar uzoq vaqt mobaynida ta’sir
qilganda badanning kuyishi va umumiy qizib ketishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Qisqa to‘lqinli infraqizil radiatsiya ishlab chiqa-
rish sharoitlarida ko‘z shox pardasining kataraktalar ko‘ri-
nishidagi o‘zgarishlarini keltirib chiqarishi mumkin. Infraqizil
radiatsiyaning issiqlik va og‘riqni qoldiruvchi ta’siridan meditsina
amaliyotida yallig‘lanish protsesslarida keng foydalaniladi.
Ultrabinafsha radiatsiya ta’siri ostida kalsiferol (vitamin D)
sintez qilinadi. Bu spektr ultrabinafsha nurlarining ta’siri yetarli
bo‘lmasa, fosfor kalsiy almashinuvi, qon yaratilishi, kapil-
lyar mustahkamligi buziladi. Bolalarda raxit rivojlanadi. Katta
yoshli odamlarda suyaklarning mo‘rtligi kuzatiladi, singan
suyaklar yomon va sekin bitadi, tishlar osonlikcha yemiriladi.
Bunday holat „Yorug‘lik yetishmasligi” deb ataladi. Bu hodi-
salar konchilarda, shamolda yashovchi odamlarda kuzatiladi.
Bunday holatlarni profilaktika maqsadida aytib o‘tilgan shaxs-
larni muntazam ravishda maxsus fotariylarda ultrabinafsha ra-
diatsiyasining sun’iy manbalari bilan nurlantirish va ularga kal-
siferol ichirish tavsiya etiladi.
Ultrabinafsha radiatsiya mikroorganizmlarga halokatli ta’sir
ko‘rsatadi, mikroblar bir necha minutdan bir necha soatgacha
bo‘lgan vaqt mobaynida nobud bo‘ladi. Sun’iy ultrabinafsha
nurlarning bakteritsid (bakteriyalar o‘ldiruvchi) ta’siridan havo,
suv, sut va boshqalarni zararsizlantirishda foydalaniladi. Der-
aza oynalari va ularda yig‘iladigan chang xonalarda ultra-bin-
afsha radiatsiyasining susayishiga olib keladi, shuning uchun
ham ularni yuvib turish kerak. Hozir ultrabinafsha nurlarni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

41
o‘tkazadigan uviol oynalar ishlab chiqarilmoqda. Aytib o‘tish
kerakki, intensiv ultrabinafsha radiatsiyasi ruhiy holatning
yomonlashuvi, gavda temperaturasining ko‘tarilishi, shish va
ekssudatsiya bilan o‘tadigan dermatitlarni keltirib chiqarishi
mumkin. Ko‘zga ultrabinafsha nurlar ta’sir qilganda fotooftal-
miya (konyunktiva giperemiyasi va shishishi, blefarospazm,
ko‘zdan yosh oqishi, yorug‘likka qaray olmaslik) rivojlanadi.
Bunday zararlanishlar arktik va baland tog‘li rayonlarda va
elektr payvandlash paytida kuzatiladi.
IQLIM VA MIKROIQLIMNING GIGIYENIK TA’RIFI.
IQLIM VA MIKROIQLIMNING GIGIYENIK TA’RIFI.
IQLIM VA MIKROIQLIMNING GIGIYENIK TA’RIFI.
IQLIM VA MIKROIQLIMNING GIGIYENIK TA’RIFI.
IQLIM VA MIKROIQLIMNING GIGIYENIK TA’RIFI.
AKKLIMATIZATSIYA
AKKLIMATIZATSIYA
AKKLIMATIZATSIYA
AKKLIMATIZATSIYA
AKKLIMATIZATSIYA
Ob-havo deganda ma’lum fursatda yer yuzasining muay-
yan qismida mavjud bo‘ladigan atmosfera meteorologik kompo-
nentlarining yig‘indisi tushuniladi. Iqlim deb, geografik kenglik
dengiz sathiga nisbatan bo‘lgan balandlik va joy relyefi, o‘simlik
qoplami, atmosfera sirkulyatsiyasi xususiyatlari va odamning
ishlab chiqarish faoliyati ta’siri ostida vujudga kelgan ob-havo-
ning ko‘p yillik rejimiga aytiladi.
Yanvar va iyul oylari o‘rtacha temperaturasining kattaligiga
ko‘ra territoriyalar to‘rt iqlim hududlariga bo‘linadi: sovuq,
mo‘tadil, iliq, issiq (2- jadval).
2- jadval
Òurli iqlim hududlaridagi havoning o‘rtacha temperaturasi
Òurli iqlim hududlaridagi havoning o‘rtacha temperaturasi
Òurli iqlim hududlaridagi havoning o‘rtacha temperaturasi
Òurli iqlim hududlaridagi havoning o‘rtacha temperaturasi
Òurli iqlim hududlaridagi havoning o‘rtacha temperaturasi
Bundan tashqari, iqlimning mahalliy turlari: dengiz, kon-
tinental, cho‘l, tog‘ va boshqalar ham bor.
Iqlim sharoitlari ba’zi kasalliklarning kechishiga ta’sir eti-
shi mumkin. Masalan, shamollash kasalliklarining ko‘payishi
sovuq tushishiga to‘g‘ri keladi. Kana ensefalitlarining mavsu-
miyligi kasallik tashuvchisi va yuqtiruvchisi bo‘lgan kanalarning
d
u
d
u
h
y
i
m
i
l
q
I
C
°
,
a
r
u
t
a
r
e
p
m
e
T
r
a
v
n
a
y
l
u
y
i
q
u
v
o
S
l
i
d
a
t
‘
o
M
q
i
l
I
q
i
s
s
I
a
h
c
a
g
°
4
1
–
n
a
d
°
8
2
–
a
h
c
a
g
°
4
–
n
a
d
°
4
1
–
a
h
c
a
g
°
0
n
a
d
°
4
–
a
h
c
a
g
°
4
+
n
a
d
°
4
–
a
h
c
a
g
°
2
2
+
n
a
d
°
4
+
a
h
c
a
g
°
2
2
+
n
a
d
°
0
1
+
a
h
c
a
g
°
8
2
+
n
a
d
°
2
2
+
a
h
c
a
g
°
4
3
+
n
a
d
°
8
2
+
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

42
rivojlanishi uchun qulay bo‘lgan temperatura sharoitlariga
bog‘liq.
Mavsumiylik dizenteriya, gripp, meningokokk meningiti va
boshqalar kasalliklar uchun ham xarakterlidir. Bundan tash-
qari, kechishi va oqibati yil mavsumi va ob-havoning holati
bilan ma’lum bog‘lanishda bo‘lgan meteotrop kasalliklar deb
ataluvchi kasalliklar ham mavjuddir. Chunonchi, kuzgi-qishki
davrda gipertoniya, stenokardiya, revmatizm, bronxial astma
va boshqa kasalliklar bilan kasallangan bemorlarning tibbiy yor-
dam so‘rab murojaat qilishlari soni ortadi.
Òurli omillarning takrorlanuvchi va uzoq davom etuvchi
ta’siri ostida organizmning iqlim sharoitlariga moslashuvi —
akklimatizatsiya sodir bo‘ladi. Bu katta miya yarim sharlari
po‘stlog‘ida vaqt bilan belgilanadigan yangi bog‘lanishlar va
yangi dinamik steriotip hosil bo‘lishi bilan yuzaga keladigan
murakkab fiziologik jarayondir. Shimoliy hududlarda bo‘ladigan
akklimatizatsiya jarayoni moddalar almashinuvining oshishi,
issiqlik hosil bo‘lishining kuchayishi, aylanib yuradigan qon
hajmining oshishi bilan ifodalanadi. Gavda temperaturasi, na-
fas olish va puls chastotasi hamda arterial bosimning kecha-
kunduz davomida o‘zgarishini ko‘rsatuvchi egri chiziq o‘zgaradi.
Vitaminlar balansi ancha o‘zgaradi, jumladan askorbin kislota
sarfi oshadi va D vitamini sintezi buziladi. Issiq iqlimga bo‘lgan
akklimatizatsiya, aksincha metabolik jarayonlar intensivligining,
arterial bosim, tana temperaturasining pasa-yishi va puls siy-
raklashuvi bilan kuzatiladi. Kislorodning parsial bosimi past-
baland tog‘lik joylar sharoitida akklimatizatsiya eritrotsitlar so-
nining, o‘pka ventilatsiyasi hajmining, yurak minutlik hajmi-
ning va boshqalarning kompensator ravishda o‘sishida namoyon
bo‘ladi.
Gigiyena amaliyotida «iqlim» tushunchasidan tashqari, «mik-
roiqlim» tushunchasining ahamiyati ham bor.
Mikroiqlim deganda Yer yuzasigning cheklangan qismida-
gi, uni o‘rab turgan territoriya iqlimidan farq qiluvchi iqlim
tushuniladi. Muayyan geografik viloyatlar havoning yerga tu-
tash qatlami va aholi yashash joylari mikroiqlimi farq qilinadi.
Yerga tutash qatlamning temperaturasi va namligi yuqorida joy-
lashgan qatlamlardagiga qaraganda doimo yuqori bo‘ladi.
Katta shaharlar o‘z mikroiqlimiga ega. Shahar tuprog‘ining
asfalt bilan qoplanganligi yozda havoning qattiq qizib ketishiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

43
va shahar tepasida iliq tikka konveksion oqimlar hosil bo‘lishiga
olib keladi. Qizigan toshdevorlar yozda yuqori radiatsion tem-
peraturalarni yuzaga keltiradi. Shahardagi zich qurilishlar va
binolar shamol harakatini susaytiradi.
Havoning korxonalar chiqindilari bilan ifloslanishi insol-
yatsiyani yomonlashtiradi.
Òurar joy mavzelarini ko‘kalamzorlashtirish mavze ichi-
dagi hududni shamollardan, chang va shovqindan himoya qi-
ladi, binolarni to‘g‘ri rejalashtirish ularning insolyatsiyasini
oshiradi. Aholi yashash joylariga suv keltirish va atmosfera
havosini qo‘riqlash maqsadida o‘tkaziladigan chora-tadbirlar
tizimi ham mikroiqlimga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mikroiqlim deganda temperatura, namlik, havo harakatining
tezligi hamda tevarak-atrofdagi yuzalarining, shu jumladan, ish-
lab chiqarish jihozlarining ham temperaturasi bilan belgilana-
digan binolar ichki muhitining iqlimi ham tushuniladi.
Òurar joy binolardagi mikroiqlim sharoitlari binoning re-
jasi va joylashish xususiyatlariga, qurilish materiallarining
xossalariga, odam faoliyatining xarakteriga va shu joyning iqlim
sharoitlariga bog‘liq.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1.
1.
1.
1.
1. Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va uni asosiy qism-
larining odam uchun ahamiyati qanday?
2.
2.
2.
2.
2. Atmosfera havosining sanitariya muhofazasiga oid chora-tad-
birlar tizimi nimalardan iborat?
3.
3.
3.
3.
3. Quyosh spektrining ayrim qismlari odam organizmiga qan-
day ta’sir qiladi?
„Havo gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Havo gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Havo gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Havo gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Havo gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
mashg‘ulot
mashg‘ulot
mashg‘ulot
mashg‘ulot
mashg‘ulot
1. X
1. X
1. X
1. X
1. Xona mikroiqlimini gigiyenik baholash
ona mikroiqlimini gigiyenik baholash
ona mikroiqlimini gigiyenik baholash
ona mikroiqlimini gigiyenik baholash
ona mikroiqlimini gigiyenik baholash
Mashg‘ulot maqsadi:
— organizmga mikroiqlimning ta’siri va uning gigiyenik
me’yori bilan tanishish.
Mashg‘ulotni laboratoriya qurollari va kimyoviy birikmalar
bilan ta’minlash: barometr, aneroid, termograf, simobli va
spirtli termometrlar, psixrometrlar, animometrlar (qanotli va
kosachali), katotermometr, barograf.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

44
Xona havo haroratining o‘rtacha ko‘rsatkichlarini aniqlash.
Xonadagi havo harorati simobli va spirtli termometrda aniq-
lanadi. Havo haroratini aniqlashdan oldin asbob shkalasidagi
bo‘linmalar ko‘rsatkichi aniqlanadi. Misol uchun agar 1° shkala
5 qismga bo‘lingan bo‘lsa, kichik bo‘linma qiymati 1/5 yoki 0,2° ga
teng. Ayni vaqtda ko‘z-nay menisk chizig‘i damida turishi ke-
rak. Hozirgi kunda xona haroratini aniqlashda Selsiy shkalasi
bo‘yicha 0° dan 30–50°, tashqi havoni aniqlashda esa — 50
dan +50° gacha bo‘lgan simobli va spirtli termometrlardan foy-
dalaniladi.
Xonaning kun davomida maksimal darajadagi yuqori va eng
past haroratini aniqlash uchun maksimal va minimal ko‘r-
satkichlarni ifodalovchi termometrlardan foydalaniladi (3-rasm).
Bunday termometr orqali xonaning haroratini maksimal dara-
jaga ko‘tarilganligini va tushganini ma’lum ajratilgan vaqtda
(kecha-kunduz, haftada va h.k.) aniqlash mumkin.
Devor haroratini aniqlashda devor haroratini o‘lchaydigan
termometrlardan foydalaniladi (4- rasm). Òermometrni devor-
ga yopishtirish uchun mum, kanifol yoki alebastr qorishma-
lari ishlatiladi. Devor harorati pol sathidan 10—15 sm hamda
1,5 m balandlikda o‘lchanadi. Ushbu termometr yordamida de-
3-
3-
3-
3-
3- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Maksimal va
minimal termometr.
40
40
40
40
40
30
30
30
30
30
20
20
20
20
20
00000
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
4-
4-
4-
4-
4- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Devor haroratini
o‘lchaydigan termometrlar.
30
30
30
30
30
20
20
20
20
20
10
10
10
10
10
00000
10
10
10
10
10
20
20
20
20
20
30
30
30
30
30
30
30
30
30
30
20
20
20
20
20
10
10
10
10
10
00000
10
10
10
10
10
20
20
20
20
20
30
30
30
30
30
a
b
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

45
vorning burchaklari va eng sovuq joyining haroratini aniqlash
muhim ahamiyatga ega.
Òashqi muhit haroratini uzluksiz ravishda obyektiv belgi-
lab turish uchun o‘zi yozuvchi asbob–termografdan foydala-
niladi (5-rasm). Òermograflar bir sutkalik yoki haftalik bo‘ladi.
Shu davr ichida harorat o‘zgarishi bir me’yorda aylanib tura-
digan, barabanga o‘rnatilgan qog‘ozda aniq ifodalanadi.
Havo haroratini aniqlashda termometrni isituvchi yoki so-
vituvchi moslamalardan mumkin qadar uzoqroq o‘rnatish
kerak. Xona havosining o‘rtacha haroratini aniqlash uchun go-
rizontal holda kattalar uchun poldan 1,5 metr balandlikda,
bolalar muassasalarida esa ularning o‘rtacha bo‘yiga qarab 5
nuqtadan, ya’ni xonaning 4 burchagidan devorlardan va isi-
tish moslamalaridan 10 sm nari va xona o‘rtasidan o‘lchab
o‘rtacha arifmetik miqdori olinadi.
Vertikal bo‘yicha kuzatilishi mumkin bo‘lgan harorat
o‘zgarishini 3 balandlikda, jumladan: poldan 10 sm va 1,5 m
balandlikda hamda shiftdan 15–20 sm pastdan aniqlanadi.
Gorizontal yo‘nalishi bo‘yicha haroratning o‘zgarishi tash-
qi devordan ichki devorgacha bo‘lgan oraliqda 2° dan, vertikal
yo‘nalishi bo‘yicha xonaning polidan 1,5 m balandlikda 1,5—
2,0°C dan oshmasligi kerak.
Bolalar va davolash-profilaktika muassasalarida xonalar ha-
roratining o‘rtacha ko‘rsatkichi quyidagicha qabul qilingan: yasli
yoshidagi bolalarning o‘ynash va ovqatlanish xonalari uchun
40—60 % nisbiy namlikda 4-iqlim mintaqaga xos joylarda havo
harorati 21°C bo‘lishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yechinish xonalarida
harorat 18—20°C; tibbiyot xonalarida va izolatorlarda 21—22°C;
5-
5-
5-
5-
5- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Termograf.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

46
hojatxonada 20—22°C; ochiq ayvonlarda, musiqa va badantar-
biya xonalarida havo harorati birmuncha past (21°C); cho‘milish
havzalarida esa suv harorati 29—36°C orasida bo‘lgani ma’qul.
Bolalar bog‘chasidagi qolgan xonalarda havo harorati 15—
18°C orasida bo‘lishi lozim.Birinchi qavatda joylashgan xona-
lar, ya’ni o‘ynash, ovqatlanish xonalarining qish faslidagi
harorati 22°C dan kam bo‘lmasligi kerak.
Maktab, maktab-internat, o‘quv yurtlari xonalarining havo
harorati 20°, nisbiy namligi 40—60 % bo‘lishi, qish, kuz va
bahor oylarida esa sinflarda, laboratoriyalarda, kutubxonalarda,
ma’muriyat xonalarida, o‘qituvchilar xonasida 21—17°C, ish
xonalari va yotoqxonalarda 18—16°C, ayvonlarda va yechinish,
yuvinish xonalarida, sport zallarida 15°C dan kam bo‘lmasligi
kerak.
Profilaktika-davolash muassasalarida qish faslida nisbiy
namligi 30—50 % bo‘lgan palatalarda harorat 20°C, chala
tug‘ilgan bolalar uchun ajratilgan xonalarda 25°C, muolaja va
jarohatlarni bog‘lash xonalarida 22°C, jarrohlik xonasida 21°C,
tug‘ish xonasida 25 °C bo‘lishi kerak.
Xona haroratini bir yo‘la tekshi-
rilganda olingan ma’lumotni to‘la deb
bo‘lmaydi, chunki olinadigan ko‘rsat-
kich faslga, isitish moslamalarining
turiga, issiqlik chiqarish davomiyligiga,
xonadagi odamlar soniga, ularning xo-
nada bo‘lish paytiga va boshqalarga
bog‘liq. Shunga ko‘ra xona harorati yuqo-
ridagilarni hisobga olgan holda kun da-
vomida tekshirib turilgani ma’qul.
Havo namligini aniqlashda aspira-
tsion va statik psixrometrlardan hamda
gigrograflardan foydalaniladi. Aspira-
tsion psixrometrni statik psixrometrdan
farqi shundaki, aspiratsion psixrometr-
ga o‘rnatilgan moslama orqali termometr
ko‘rsatkichlarini aniqlashdan oldin,
joylarda aspiratsiya usulida havo yo‘na-
lishini bir tekisda tashkil qilish bilan
birga termometrlarni radiatsion nur
ta’siridan himoya qilish choralari ko‘-
rilgan (6-rasm).
6-
6-
6-
6-
6- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Psixrometr.
11111
11111
22222
22222
33333
33333
55555
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

47
Psixrometrlar yordamida absolyut namlik aniqlanadi. Abso-
lut namlik formula yordamida hisoblab chiqiladi:




1
755
0, 50 (
)
,