O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
| N
S C x bu yerda: x–1 ml havo tarkibidagi chang zarrachalarining soni; N–bir satxdagi chang zarrachalarining soni; S–butun chang yo‘li bo‘yicha ko‘ndalang yotgan chang zarrachalarining soni; C–nasos orqali tortilgan havoning hajmi. 2. Havo tarkibidagi chang zarrachalarining miqdorini gra- gra- gra- gra- gra- vimetrik usulda vimetrik usulda vimetrik usulda vimetrik usulda vimetrik usulda aniqlash tarkibida chang zarrachalari tutgan ma’lum hajmdagi havoni filtrdan o‘tkazish natijasida tutib qolingan chang miqdoriga asoslangan. Hozirgi kunda havo tarkibidagi chang va tutun miqdorini aniqlash uchun hoki yo‘q suzgich qog‘oz, perxlorvenil tolasi (FPP-15), oyna, mineral yoki paxta tolasidan foydalaniladi. 26- 26- 26- 26- 26- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Oyens-1 dan olingan mikroskopik chang yo‘lchalari. www.ziyouz.com kutubxonasi 254 Qog‘oz filtr yoki maxsus FPP-15 patronga (allonjga) o‘rna- tiladi (27-rasm). Patronlar rezina naychalar orqali reometrga, u o‘z yo‘lida elektr changso‘rgichga ulanadi (28-rasm). Elektr changso‘rgich reometr ko‘rsatishiga qarab (bir da- qiqada 15–20 litrdan ko‘p bo‘lmagan) havo patronga o‘rnatilgan filtr orqali ma’lum vaqt davomida tortiladi. Olingan natija shunday: filtrni ishlatilgandan keyingi og‘irligidan ish boshlangunga qadar og‘irligi ayiriladi. Bir minutda necha litr havo o‘tkazilganligini aniqlab, bu ko‘rsatkich elektr changso‘rgich ishlagan vaqtga ko‘paytiriladi va natija m 3 ga aylantiriladi. Havodagi chang miqdorini aniqlashda elektr changso‘rgichdan tashqari aspiratorlardan ham foydalanish mumkin. Havoni aspi- ratsiya qilish uchun zarur bo‘ladigan vaqt, uning qanchalik chang- langanligiga qarab aniqlanadi. Bunda filtr og‘irligi 3–5 mg dan (FPP dan 1 mg) kam bo‘lmasligi kerak. 27- 27- 27- 27- 27- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Allonj. 28- 28- 28- 28- 28- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Chango‘lchagich. www.ziyouz.com kutubxonasi 255 Aspiratsiya vaqtida so‘rilgan havo hajmi oddiy sharoitga keltiri- ladi. Bu maqsadda quyidagi formuladan foydalaniladi: 0 273 (273 ) 760 – , t Y B t Y bu yerda: Y o –oddiy sharoitga keltirilgan aspiratsiyalangan havo; Y t – aspiratsiyalangan havo hajmi, t– xonadagi havo harorati °C; B–xonadagi barometrik bosim. Changning miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 3 0 0 – 1000 , mg/ m , x Q Q x Y bunda: x-namuna olingan joydagi changning miqdori; Q 0 –aspi- ratsiya qilingandan keyingi filtrning vazni; Y 0 –oddiy sharoitga keltirilgan aspiratsiyalangan havo. Korxona sharoitida chang ta’sirida kuzatiladigan pnevmokoni- otik o‘zgarishlar, asosan, chang tarkibidagi erkin kremniy (II) oksidi hisobiga bo‘lganligi tufayli, uning ruxsat etilgan miqdori REM (PDK)-chang tarkibidagi erkin kremniy (II) oksidining miqdoriga bog‘liq. Òarkibida erkin kremniy (II) oksidini tutishiga qarab, aerozol- larning korxona sharoitida (ish joylarida) ruxsat etilgan miqdori davlat standartida ko‘rsatilgan. Korxonalarning ish zonalarida o‘simliklardan hamda zaharsiz mineral birikmalardan hosil bo‘ladigan, tarkibida erkin (II) oksidi tutmagan aerozollar REM 10 mg/m 3 dan oshmasligi kerak. Korxonalardagi havoning changlanganligini Korxonalardagi havoning changlanganligini Korxonalardagi havoning changlanganligini Korxonalardagi havoning changlanganligini Korxonalardagi havoning changlanganligini aniqlash xaritasi aniqlash xaritasi aniqlash xaritasi aniqlash xaritasi aniqlash xaritasi 1. Korxona nomi. 2. Sex, uchastka, bo‘lim. 3. Namuna olinadigan joy. 4. Ishlab chiqarish jarayoni. 5. Smena, ish kunining soati. 6. Filtrlar soni. 7. Namuna olish boshlangan vaqt (soat, minut) 8. Namuna olish tugatilgan vaqt (soat, minut) 9. Havoni filtrdan o‘tkazish (aspiratsiya) tezligi (soat, minut). 10. Aspiratsiyalangan havoning hajmi (litr). 11. Filtrning aspiratsiya qilingandan oldingi vazni (mg). www.ziyouz.com kutubxonasi 256 12. Filtrning aspiratsiya qilingandan keyingi vazni (mg). 13. Namuna olish vaqtidagi havo harorati ( o C). 14. Atmosfera bosimi (mm/simob ustuni). 15. Chang haqidagi qo‘shimcha ma’lumotlar. Korxona labora- toriyasining ma’lumotlariga ko‘ra chang tarkibidagi erkin kremniy (II) oksidining miqdori (% da). 16. Changning ruxsat etilgan miqdori REM (PDK) mg/m 3 . Mashg‘ulot so‘ngida o‘quvchilar o‘qituvchi bilan birgalikda chang ta’sirida kelib chiqadigan patologik holatlarning profilaktikasiga taalluqli savollarni ham hal qiladilar. Òekshirilayotgan namunadagi chang („Korxonalar havosi- ning changlanganligini o‘rganish natijasi“) bo‘yicha yig‘ilgan ma’lumotlar yakunlanadi. So‘ngra ishlab chiqarishning sanitar ahvoli haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga, ish joylaridagi changlanganlikni bartaraf qilish yoki kamaytirishga qaratilgan aniq ko‘rsatmalar beriladi. Korxonadagi shovqin, uning odam organizmiga ta’siri. Korxonadagi shovqin, uning odam organizmiga ta’siri. Korxonadagi shovqin, uning odam organizmiga ta’siri. Korxonadagi shovqin, uning odam organizmiga ta’siri. Korxonadagi shovqin, uning odam organizmiga ta’siri. Shovqinni aniqlash va uning oldini olish Shovqinni aniqlash va uning oldini olish Shovqinni aniqlash va uning oldini olish Shovqinni aniqlash va uning oldini olish Shovqinni aniqlash va uning oldini olish Shovqin kuchini aniqlash uchun shovqin o‘lchovchi asbob- lardan (SH-3M, SH-63, IRNA, ISHK-1, ASH-2M) foydala- niladi (29-rasm). Shovqin balandligini obyektiv o‘lchash uchun maxsus asboblar qo‘llaniladi. Hozirgi kunda «inspektor» shovqin- o‘lchagich keng qo‘llanilmoqda. Bu asbob shovqinni, tovush tebranishlarini elektr tebranish- lariga aylantirib beradigan mikrofondan iborat. Bu tebranishlar kuchaytiriladi, sozlanadi va o‘rtacha quvvati detsibel hisobida dara- jalangan mikroampermetr yordamida o‘lchanadi. Dastgoh tebranishlar diapazonlarini o‘zgartirish uchun xiz- mat qiladi. Korxonada shovqin paydo bo‘lishining oldini olish uchun texnik va tibbiy tadbirlar olib boriladi. Òadbirlar quyidagilardan iborat: 1) shovqinni hosil qiluvchi manbalarni yo‘qotish; 2) shovqin chiqadigan joyni ajratib qo‘yish (izolatsiya qilish; tovush va tebranma izolatsiya); 3) sex va xonalarni shovqinni e’tiborga olib loyihalash; 4) shovqindan himoya qilish. 5) shovqin hosil bo‘ladigan joylarda ish tartibini to‘g‘ri tuzish; www.ziyouz.com kutubxonasi 257 Takrorlanish, Hz Takrorlanish, Hz Takrorlanish, Hz Takrorlanish, Hz Takrorlanish, Hz b bb bb 6) profilaktikasi. Shovqindan saqlanishda antifonlardan foy- dalanish. Kasb kasalliklarining oldini olish maqsadida O‘zbekiston Res- publikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining (1992-yil 29-iyul 400- sonli) buyrug‘iga binoan bo‘lajak kasb egalari ishga qabul qilinish- laridan oldin, tibbiyot ko‘rigidan o‘tishlari lozim. Ishga qabul qilingan shaxslar shovqinning spektriga qarab, buyruqda ko‘rsatilgan muddatlarda tibbiyot ko‘rigidan takroran o‘tib turishlari lozim. Korxona dastgohlari tebranishining odam organizmiga Korxona dastgohlari tebranishining odam organizmiga Korxona dastgohlari tebranishining odam organizmiga Korxona dastgohlari tebranishining odam organizmiga Korxona dastgohlari tebranishining odam organizmiga ta’sirini aniqlash va uning oldini olish ta’sirini aniqlash va uning oldini olish ta’sirini aniqlash va uning oldini olish ta’sirini aniqlash va uning oldini olish ta’sirini aniqlash va uning oldini olish Òebranish deganda ketma-ket to‘lqinli qo‘zg‘alish natijasida yuzaga keladigan harakat tushuniladi. Òebranish kattaligi vibrometr yoki vibrograf asboblari yor- damida o‘lchanadi (30-rasm). O‘lchash uslubi shovqin o‘lchaydigan asboblarniki kabi, shuning uchun tovush o‘lchash asboblaridan foydalansa ham bo‘ladi. Masalan, ISHV-1 asbobi, faqat (datchik) o‘rniga mikrofon ulanadi, xolos. Tovush bosimining balandligi, dBTovush bosimining balandligi, dBTovush bosimining balandligi, dBTovush bosimining balandligi, dBTovush bosimining balandligi, dB 29- 29- 29- 29- 29- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. a— shovqino‘lchagich; b— shovqin spektrogrammasi. aaaaa 17 — Gigiyena www.ziyouz.com kutubxonasi 258 BAT. Rostlash Chiqish Filtr 30- 30- 30- 30- 30- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Vibrograf. 31- 31- 31- 31- 31- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Arago-Devi-Kalitin aktinometri. www.ziyouz.com kutubxonasi 259 Agar tebranish takrorlanishi 10Hz dan kam bo‘lsa, bu as- bobni ishlatib bo‘lmaydi. Bunda quyi takrorlanuvchi vibro- o‘lchagichdan (ÍÂA-1) foydalaniladi (31-rasm). Bunday asbob- lar diapozoni 1,4–3,55 Hz atrofida. Òebranishlarning odam gav- dasiga ta’siridan har xil a’zo va to‘qimalarda qo‘zg‘alish kuzatila- di, oqibatda organizmning funksional holati o‘zgaradi. Òebranish kasalligining oldini olish quyidagilardan iborat: texnik jihatdan bajariladigan og‘ir mehnatni avtomatlashtirish; tebra- nish bilan bog‘liq ishlarni ma’lum masofada turib boshqarish; agregatlarni yaxshilab tuzatish; ruxsat etilgan me’yoriga rioya qi- lish; amortizatorlar, ya’ni tebranishni pasaytiruvchi ashyolardan foydalanish. Oldini olish chora-tadbirlari. Oldini olish chora-tadbirlari. Oldini olish chora-tadbirlari. Oldini olish chora-tadbirlari. Oldini olish chora-tadbirlari. Tebranib ishlaydigan mashina- larning uzluksiz ish vaqti 15–20 minutdan oshmasligi kerak. Ishchilar ish boshlagandan 2 soat o‘tgach 20 minut, tush- likdan keyin 2 soatdan ishlaganlaridan so‘ng ham 30 daqiqa dam olishlari, badantarbiya bilan shug‘ullanishlari, suv muolajalari qabul qilishlari zarur. Bundan tashqari, quyidagi profilaktik tad- birlar tavsiya qilinadi: – dam olish kunlari tebratuvchi moslamada ishlamaslik; – bir yilda bir marta tibbiyot ko‘rigidan o‘tish; – dam olish xonalaridagi havoning mikroiqlimi qulay, ya’ni harorati 18 °C, nisbiy namligi 40–60%, havoning harakat tezligi 0,3 m/s atrofida bo‘lishi; – shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish (qo‘lqoplar, te- branishni kamaytiruvchi o‘rindiqlar va h.k.); – C,Â,ÐÐ vitaminlariga boy taomlar is’temol qilish; – suv muolajalarini qabul qilish (suvning harorati 38 °C at- rofida bo‘lishi); – uqalash muolajalarini qabul qilishlari kerak. „Kasb kasalliklari“ning oldini olish yuzasidan „Kasb kasalliklari“ning oldini olish yuzasidan „Kasb kasalliklari“ning oldini olish yuzasidan „Kasb kasalliklari“ning oldini olish yuzasidan „Kasb kasalliklari“ning oldini olish yuzasidan tavsiyalar tavsiyalar tavsiyalar tavsiyalar tavsiyalar O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 1992- yil 27-iyuldagi 400-qaroriga binoan, xo‘jaligida zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlovchi kishilar ish boshlashdan oldin tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari shart. Kimyoviy birikmalar bilan ishlagandan keyin ham tibbiy ko‘rikdan o‘tish kerak. www.ziyouz.com kutubxonasi 260 Zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlashdan avval, ishchilar xavfsizlik qoidalari bilan tanishtirilishi lozim. Maxsus tavsiyanoma olgan kishilargagina shaxsiy hujjat beriladi. 18 yoshga to‘lmagan, surunkali kasalligi bor (sil, gepatit, qon kasalligi va h.k.) kishilar, homilador va emizikli ayollar kimyoviy birikmalar bilan ishlashga qo‘yilmaydi. Nur radiatsiyasini aniqlash Nur radiatsiyasini aniqlash Nur radiatsiyasini aniqlash Nur radiatsiyasini aniqlash Nur radiatsiyasini aniqlash Nur energiyasining miqdorini aniqlash uchun qo‘llaniladigan asboblar–aktinometrlar unga ta’sir etuvchi issiqlik energiyasini radiatsiya holida olishga asoslangan. Bunda hamma ultrabinafsha hamda yorug‘lik nurlari asbobning qabul qiluvchi qismi orqali issiqlik energiyasi holida qabul qilinadi. Radiatsiya jadalligi bir minutda 1 sm 2 sathga kichik issiqlik ka- loriyasi turida ifodalanadi. Arago-Devi-Kalitin aktinometri ikkita bir xil shakl va uzunlik- dagi ushlagichga o‘rnatilgan simobli termometrlardan iborat (31- rasm). Òermometrning biridagi simob tutuvchi qismi qorakuya, ikkinchisi esa magniy oksidi bilan qoplangan. Ikkala termometrning simob tutuvchi qismi ustiga shishadan yasalgan shar kiritilgan. Shu usulda termometrlar tashqi muhit haroratidan xoli qilingan. Nur energiyasining quvvatini aniqlash uchun asbob o‘sha joyga o‘rnatiladi. Bunda nur energiyasi termometrning simob tutgan qismi to‘la- to‘kis qorakuyalanadi, magniy oksidi bilan qoplanganda esa buning aksi kuzatiladi. Shu sababli birinchi termometrning ko‘rsatishi tabi- iyki yuqori bo‘ladi. Òermometrlar ko‘rsatgan raqamlar asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Olingan ko‘rsatkichlar absolut aktinometr ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanganda bir gradusga farqi borligi aniq- lanadi. Bu ko‘rsatkich asbobning hujjatida beriladi. M i s o l . Asbobning sezuvchanligi 0,115 kichik kal.ga teng. Simobli qismi qoralangan termometr ko‘rsatishi 23,5 gradus, mag- niy oksidi bilan qoplangan termometr ko‘rsatishi 17 gradus bo‘lsa, termometrlar ko‘rsatkichining farqi 6,5 gradus. 0,115 ni 6,5 ga ko‘paytirsak, bu nur energiyasining quvvati 0,75 kal/sm 2 min ga tengligini bildiradi. Asbobning kamchiligi— nur energiyasini aniqlash uchun 15— 20 min kerak bo‘ladi. Kalitin aktinometri. Kalitin aktinometri. Kalitin aktinometri. Kalitin aktinometri. Kalitin aktinometri. Asbobning qabul qiluvchi qismi biroz bukilgan holdagi qoralangan platina, konstant (40% yoki 60% nikel qorishmasi) plastinkadan iborat. www.ziyouz.com kutubxonasi 261 Misol. Asbobning dastlabki ko‘rsatkichi 5-bo‘limda, tekshi- ruvdan so‘ngisi 11 bo‘limda, 11-5-6 bu ko‘rsatkich grafik bo‘yicha bir minutda bir sm 2 sathga 9,8 kaloriya, kichik bir sekundda bir sm 2 sathga 0,16 kichik kaloriya to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi. Nazorat savollari Nazorat savollari Nazorat savollari Nazorat savollari Nazorat savollari 1. 1. 1. 1. 1. Mehnat gigiyenasining vazifalari nimalardan iborat? 2. 2. 2. 2. 2. Ishlab chiqarish korxonalaridagi mehnat jarayonlariga qanday baho beriladi? 3. 3. 3. 3. 3. Ishchilarda toliqishning oldini olish uchun tibbiyot xodimi qanday tadbirlarni amalga oshirishi kerak? 4. 4. 4. 4. 4. Kasbga aloqador kasalliklarning oldini olish uchun qanday chora- tadbirlar ko‘riladi? 5. 5. 5. 5. 5. Qishloq xo‘jaligidagi mehnatning gigiyenik xususiyatlari nima- lardan iborat? 32- 32- 32- 32- 32- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Kalitin aktinometri. 33- 33- 33- 33- 33- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Nurni gramm-kaloriyaga o‘tkazib beruvchi grafik. Aktinometr ko‘rsatkichi 1 daqiqada sm 2 sathga kichik kaloriya Plastinka nur energiyasi- ning ta’siri natijasida unga ulan- gan richag yordamida harakatga keladi, bu o‘z yo‘lida siferblat ko‘rsatkichini o‘zgartiradi (32- rasm). Nurning quvvati bir minutda har 1 sm 2 sathga ta’sir etuvchi, to‘g‘ri yo‘nalgan nurni gramm kalloriyaga o‘tkazib beruvchi gra- fik orqali aniqlanadi (33-rasm). Asbob bilan ishlash. Asbob bilan ishlash. Asbob bilan ishlash. Asbob bilan ishlash. Asbob bilan ishlash. Asbob- ni qo‘llashdan oldin yopiq holda turganda siferblat ko‘rsatkichlari yozib olinadi. Asbob tekshiri- ladigan joyga o‘rnatilgach, nur qabul qiluvchi qismi ochiladi, bunda deyarli 10—20 s ichida nur kuchining ta’sirida plastin- kaning kengayishi muruvvat (strelka) ni harakatga keltiradi. Nur quvvatini aniqlash uchun tekshiruvdan keyingi siferblat ko‘rsatkichlaridan oldingisi ayri- ladi. Ayirma rasmda ko‘rsatilgan grafikka taqqoslanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 262 MASALA VA MASHQLAR MASALA VA MASHQLAR MASALA VA MASHQLAR MASALA VA MASHQLAR MASALA VA MASHQLAR 1. 1. 1. 1. 1. Sexda shovqin darajasi 100 dB, shovqinga qarshi kurash- ish uchun bir kunda 2–4 soat davomida shovqindan saqlaydigan quloqlik taqib yurish tavsiya etilgan, shu to‘g‘rimi? 2. 2. 2. 2. 2. Qanday binoda sharoit yomon: 1) havo tarkibida 5% erkin kremniy kislota tutgan ko‘mir chang zarralari o‘lchami 5–12 mkm gacha, chang konsentratsiyasi 9 mg/m 3 ; 2) havo tarkibida 15 % erkin kremniy kislota tutgan ko‘mir changi bor, zarralarning o‘lchami 0,5–3 mkm, chang konsentratsiyasi 8 mg/m 3 . 3. 3. 3. 3. 3. Ishchilar tanasining og‘irligi 1-sexda soatiga 200 gr, bosh- qasida 1,3 kg kamayadi, har qaysi sexda ishchi ter bug‘lanishi (1 soatda) hisobiga qancha miqdorda issiqlik yo‘qotadi? ÒESÒ SAVOLLARI ÒESÒ SAVOLLARI ÒESÒ SAVOLLARI ÒESÒ SAVOLLARI ÒESÒ SAVOLLARI 1. 1. 1. 1. 1. Skolioz nima? A. Umurtqa pog‘onasining patologik qiyshayishi. B. Oyoq suyaklarining qiyshayishi. D. O‘pkada chang ta’sirida kelib chiqadigan kasallik. E. Òana suyaklarining jadal o‘sishi. 2. 2. 2. 2. 2. Kesson kasalligi qanday kasallik? A. Past atmosfera bosimi natijasida kelib chiqadigan kasallik. B. Yuqori atmosfera bosimi ta’sirida kelib chiqadigan kasallik. D. Baland tog‘ sharoitida ishlaganda kelib chiqadigan kasallik. E. Kemalarda uzoq suzganda kelib chiqadigan kasallik. 3. 3. 3. 3. 3. Burg‘ilash asboblarida uzoq ishlaganda qanday kasallik ke- lib chiqadi? A. Yassioyoqlik D. Òebranish kasalligi. B. Raxit kasalligi E. Skolioz kasalligi. Y odda tuting! 1. 1. 1. 1. 1. Òoliqish Òoliqish Òoliqish Òoliqish Òoliqish–organizmning uzoq vaqt yoki zo‘r berib ishlashi natijasida yuzaga keladigan ish qobiliya- tining pasayishi. 2. 2. 2. 2. 2. S SS SSilikoz ilikoz ilikoz ilikoz ilikoz–ishlab chiqarish sharoitlarida erkin kremniy (II) oksid saqlaydigan, kvars changi bilan nafas olish sababli kelib chiqadigan kasallik. www.ziyouz.com kutubxonasi 263 tarmog‘i bo‘lib, o‘sayotgan organizmning atrof-muhitning turli omillari ta’siriga javoban ko‘rsatadigan reaksiyasining xususiyat- larini o‘rganadi va shunga asoslanib bolani o‘rab turgan muhitga qo‘yiladigan gigiyena normativlari va talablarini ishlab chiqadi, bular organizm salomatligini mustahkamlash va funksional im- koniyatlarini takomillashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasining asosiy maqsadi–yosh av- lodni bolalik chog‘idan boshlab jismoniy jihatdan sog‘lom qilib tarbiyalashni, ularda jismoniy va ma’naviy kuchlarni uyg‘un ravi- shda rivojlantirishni ta’minlashdir. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi-gigiyena fanining sohalaridan biri bo‘lib, tashqi muhit omillarining bola organizmiga, uning hayot faoliyati, ta’lim-tarbiyasiga ta’sirini o‘rganadi va o‘sayotgan avlodning sog‘ligini mustahkamlash hamda jismoniy va ma’naviy jihatdan bekam-ko‘st rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan chora- tadbirlarni ishlab chiqadi. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasining asosiy maqsadi–yosh av- lodning zuvalasi pishiq, jismoniy va ma’naviy jihatdan uyg‘un rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi fan sifatida bolalarning muayyan sharoitda o‘sishi va rivojlanishi uchun ma’lum sharoit yaratish maqsadida zarur me’yorlar va ko‘rsatmalar ishlab chiqadi. Bolalar sog‘lig‘iga qarab umumiy aholining sog‘lig‘i to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish mumkin. Bolalar o‘zining davriy o‘zgarishiga qarab tashqi muhit ta’siriga har xil sezuvchan bo‘ladi. Bola muayyan sharoitdan chetga chiqqan- da uning organizmiga tashqi muhit salbiy ta’sir ko‘rsatishi mum- kin. Bola ulg‘aygan sari tashqi muhit ta’siriga chidamliligi oshib, takomillasha boradi. Bolalik davrining biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda gigiyenik sharoitlarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi davriy gigiyena (ontogigiyena) bo‘lib, gigiyena fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. BOLALAR VA O‘SMIRLAR BOLALAR VA O‘SMIRLAR BOLALAR VA O‘SMIRLAR BOLALAR VA O‘SMIRLAR BOLALAR VA O‘SMIRLAR GIGIYENASI GIGIYENASI GIGIYENASI GIGIYENASI GIGIYENASI XI BOB B olalar va o‘smirlar gigiyenasi gigiyenaning bir www.ziyouz.com kutubxonasi 264 Ish jarayonida bolalar va o‘smirlar gigiyenasi umumiy gigiye- na, mikrobiologiya, epidemiologiya, sanitariya statistikasi, fiziolo- giya, biokimyo, bolalar klinikasi va ruhiyati hamda pedagogika tavsiyalari va yutuqlaridan foydalaniladi. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH. O‘QITISH GIGIYENASI ASOSLARI O‘QITISH GIGIYENASI ASOSLARI O‘QITISH GIGIYENASI ASOSLARI O‘QITISH GIGIYENASI ASOSLARI O‘QITISH GIGIYENASI ASOSLARI Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi tibbiyot fanining shunday bo‘limiki, u atrof-muhitning o‘sayotgan organizmga ta’sirini o‘rganadi va shu asosda sog‘liqni saqlashni va mustahkamlashni bola faoliyatining eng yaxshi darajasini va organizmni yayrab rivoj- lanishini ta’minlaydigan sharoitlarni yaratishga qaratilgan tadbir- larni ishlab chiqadi. Bolalar va o‘smirlar gigiyenasining asosiy maqsadi–bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘i muvofiqlashtirilgan kun tartibini ishlab chi- qishdan iborat. Bunga jismoniy tarbiya, maktabgacha tarbiya, chi- niqtirish, maktabda ta’lim-tarbiyani gigiyenik nuqtayi nazardan tashkil qilish, mehnat, dam olish, ovqatlanish va hokazolarni tashkil etish, inson umrini uzaytirish, mehnat qobiliyatini saqlash, tetik va quvnoq bo‘lish uchun ko‘pgina masalalarni hal qilish kiradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashning yago- na usulini saqlash maqsadida avvalgi tajribalar, mahalliy sharoit va imkoniyatlarni hisobga olgan holda bolalar muassasalarining 2 turi: yasli va bolalar bog‘chasini yagona maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kombinatiga birlashtiriladi. Bundan tashqari, yasli va bog‘cha yoshidagi bolalarga oid tibbiy va pedagogika masalalar bir-biri bilan shu qadar bog‘lanib ketganki, faqat shifokor bilan pedagog ham- korlikda ishlagan taqdirdagina tarbiyaviy ishni to‘g‘ri amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Oila sharoitidan bolalar muassasalariga o‘tish bola organizmiga ta’sir qilmay qolmaydi. Bola u yerda juda ko‘p bolalar, notanish kishilar bilan uchrashadi, atrof-muhit o‘zgaradi, unda mutlaqo yangi reaksiyalar shakllanadi. Uning begona sharoitga ko‘nikishi, moslashishi, albatta, oson bo‘lmaydi. Biz bunday hollarda bola ruhiy holatining buzilganligini ko‘ramiz; u ba’zan yig‘laydi yoki aksincha, kamgap bo‘lib qoladi, atrofdagilar bilan istar-istamas gaplashadi. Bu bosh miya po‘stlog‘i hujayralari qo‘zg‘aluvchanligi muayyan holatining buzilishi bilan kechadi, binobarin, ba’zi sal- biy hodisalarga olib kelishi mumkin. Bular esa yasli yoshidagi bola- larda ro‘yirost namoyon bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 265 Maktabgacha yoshdagi bolalar, ularga mo‘ljallangan muassa- salar xodimlari bola organizmi chidamliligini susaytirib yuboradi- gan barcha salbiy hodisalarning avj olib ketishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak. Agar bosh miya po‘stlog‘i muayyan qo‘zg‘aluvchanligi buzi- lishlarining va ruhiy zo‘riqishning oldini olish qiyin bo‘lsa, u holda salbiy ta’sirlarni iloji boricha muddatini qisqartirish va susayt- irish mumkin. Masalan, bola yasliga berilar ekan, unga asta-sekin o‘rgata borish foydali bo‘ladi, dastlab bolani yaslida tushgacha qoldiri- ladi, kunduzi uxlab qolgandan keyin olib ketiladi va h.k. Shunday qilib, bola uchun ancha qiyin bo‘lgan dastlabki haftada bolalar muassasasida bo‘lish muddatini kamaytirish bilan ko‘nikish hosil qilish mumkin. Bolalar kombinatida bolalarning ma’naviy-ruhiy va jismoniy rivojlanishiga asos solinadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar katta yoshli bolalarga qaraganda yuqumli kasalliklarga tez- tez chalinadilar. Shuning uchun ham, bolalar kombinati tarbiya- chilari, tibbiyot xodimlari sanitariya-gigiyena qoidalariga va epidemi- yaga qarshi chora-tadbirlarga juda mas’uliyat bilan qarashlari kerak. Mana shu vazifani ado etish turmush tarzining hamma jabha- larini takomillashtirish, mehnat va turmush sharoitlarini yaxshi- lash, jismoniy tarbiya, sport turlari bilan shug‘ullanishni odat tusiga aylantirishga bog‘liq. Maktab yoshidagi bolalar tez o‘sib, a’zo va sistemalari rivojla- na boradi. Maktab o‘quvchisining har tomonlama barkamol rivo- jlanishi, zuvalasi pishiq bo‘lib o‘sishi uchun to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy tarbiya va keyinchalik kasb tanlashda gigiyena qoidalariga ilmiy asosda yondashish talab etiladi. Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi bolalar gigiyenasi bolalar gigiyenasi bolalar gigiyenasi bolalar gigiyenasi bolalar gigiyenasi Bolaning zo‘r berib o‘sishi va rivojlanishi, a’zolari hamda sis- temalarining morfologik funksional takomillashishi bolalik yoshining eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. O‘sish va rivojlanish murakkab jarayon bo‘lib, unda butun organizm ishtirok etadi. O‘sishning tezlashish davri bola hayoti- ning ma’lum bosqichlariga mos keladi, ya’ni yetarli darajada aniq biologik maromda kechadi. Bola jismi-uning to‘qimalari va a’zolari katta odam organizmidan sifat va son jihatidan farq qiladi. O‘sish va rivojlanish. O‘sish va rivojlanish. O‘sish va rivojlanish. O‘sish va rivojlanish. O‘sish va rivojlanish. O‘sish–tana vazni va hajmining undagi hujayra va to‘qimalar ko‘payishi hisobiga oshib borishidir. O‘sish– bola sog‘lig‘i va jismoniy harakatlarining eng muhim ko‘rsatkichi www.ziyouz.com kutubxonasi 266 hisoblanadi. O‘sishda organizm rivojlanadi va bu holat organizm tuzilishini murakkablashishi yoki to‘qima-a’zolarning morfologik qiyoslanishi demakdir. Rivojlanish tufayli butun organizmning vazifalari va xususiyatlari takomillashadi. O‘sish va rivojlanish bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, organizmdagi barcha ko‘rsatkichlar ma’lum vaqt o‘tishi bilan sifat ko‘rsatkichlariga aylanadi. Bolalar va o‘smirlar organizmining o‘sishi va rivojlanishi yax- shi o‘rganib chiqilgandan keyin, ta’lim-tarbiya ishlarini maqsadga muvofiq olib borish, ular orasida uchraydigan har xil kasallik- larning oldini olish va o‘z vaqtida davolash imkoni tug‘iladi. Bola organizmining o‘sishi anatomik jarayon bo‘lib, bir vaqtda oziq moddalarining o‘zlashtirilishi sarfidan ustun bo‘ladi (assimil- atsiya jarayoni dissimilatsiya jarayonidan ustun bo‘ladi). O‘sish jarayoni bola bo‘yi va vaznining oshishi bilan belgilana- di. O‘sish og‘irlik, bo‘y, barcha sohalarining o‘lchovi va boshqalar bilan belgilanadi. Bunga suyaklarning o‘sishi va yo‘g‘on tortishi ham kiradi. Bir organizmdagi turli a’zo va sistemalarning o‘sish tezligi ham turlicha bo‘ladi. Emadigan go‘daklar tez o‘sadi. Bu–tug‘ilgandan keyingi 1–2 oy ichida ayniqsa sezilarli bo‘ladi. Bolalarda tana va boshning o‘sishi turli xil nisbatda bo‘ladi, yangi tug‘ilgan bolalarda bu nisbatan 1:4 bo‘lsa, katta odamlarda 1:8 bo‘la- di. Shu bilan bir qatorda, tana vazni va yuza qismi nisbatlari ham o‘zgaradi. Bu fiziologik jihatdan nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Bolaning o‘sishi bir tekis bormaydi. Bu tana qismlarining bir- biriga har xil nisbatda bo‘lishini ta’minlaydi. Bola bir yoshigacha hamda balog‘atga yetgunicha o‘smirlik davrida juda yaxshi o‘sadi (11–12 yoshdan qizlarda va 13–14 yoshdan o‘g‘il bolalarda to‘qima va a’zolar o‘zgaradi). O‘sish va rivojlanish murakkab jarayon bo‘lib, unda bir-biriga bevosita bog‘langan uch omilni kuzatish mumkin: a) o‘sish, gavdaning hajmi va vaznning oshishi; b) rivojlanish, ya’ni to‘qima va a’zolardagi sifat o‘zgarishlari; v) gavdada me’yoriy shaklning yuzaga kelishi. O‘sish va rivojlanish 22–25 yoshgacha davom etadi. Lekin kishi hayotining bu yillari davomida organizmning o‘sishi va rivojlanishi bir tekis bo‘lmaydi. Ma’lum davrda rivojlanish va gavdaning shakl- lanish jarayoni kuchayadi. Bola qancha yosh bo‘lsa, organizmning o‘sishi va rivojlanishi shuncha tez va kuchli bo‘ladi. Shunga ko‘ra bolalar gavda tuzilishining tashqi ko‘rinishi kattalarnikidan farq qi- ladi. O‘sish tezligi yosh oshishi bilan o‘ziga xos belgilarga ega bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 267 Butun, ayrim a’zolar vaznining oshishi har xil kechadi, chu- nonchi, markaziy nerv sistemasi, miya qopqog‘i va ichki a’zolar 1–2 yosh orasida juda tez o‘sib, yosh kattalashgan sari o‘sish jarayoni sekinlashadi va balog‘atga yetish davrida yana tezlashadi. Jinsiy a’zolarning o‘sishi ham balog‘atga yetish davriga kelib ancha tezlashadi. O‘sish va rivojlanish davrida barcha a’zolar va sistemalarning morfologik hamda funksional faoliyati davom etadi. Skelet suyak- lari takomillashadi, doimiy tishlar chiqadi, organizm to‘qimalari tarkibidagi suv miqdori o‘zgaradi. Balog‘atga yetish davridan keyin o‘sish va rivojlanish ham to‘xtaydi. Amalda, bu vaqtga kelib, bolalik davri ham tugaydi. Bola organizmining o‘sishi va rivojlanishi bevosita tashqi muhit ta’sirida kechadi, bu jarayon markaziy nerv sistemasi va birinchi navbatda, bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Bola rivojida bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish muddati, ya’ni morfologik, fiziologik va psixologik nuqtayi nazaridan taraqqiyot davrini aniqlash muhim ilmiy nazariya hisoblanadi. Bolalarning taraqqiyot davri N. P. Gundobin tomonidan tavsi- ya qilingan bo‘lib, N. P. Krasnogorskiy ba’zi bir o‘zgarishlarni kiritgan. Òaraqqiyot davrini tuzishda, bir tomondan, bolaning asosiy rivojlanish qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, bolalik va o‘smirlik davrida tarbiyalashni tashkil qilish masalalari hisobga olingan. Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha. Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha. Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha. Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha. Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha. 1. Yangi tug‘ilgan davr (go‘daklik) 1–10 kungacha. 2. Emizikli davri (chaqaloqlik) 11 kundan 1 yoshgacha. 3. Dastlabki bolalik davri 1–3 yoshgacha. 4. Birlamchi bolalik davri 3–7 yoshgacha. 5. Ikkilamchi bolalik davri 7–11 yoshgacha (qiz bola), 7–12 yoshgacha (o‘g‘il bola). 6. O‘smirlik davri 12–15 yoshgacha (qiz bola), 13–16 yosh- gacha (o‘g‘il bola). 7. O‘spirinlik davri 16–20 yoshgacha (qiz bola), 16–20 yosh- gacha (o‘g‘il bola). Mazkur davrlar ichida organizm ichki va tashqi omillar ta’sirida bir qancha o‘zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun ham bolaning shaxsiy rivojlanishiga, uning kamol topishida ta’lim va tarbiyaning ahamiyati katta. www.ziyouz.com kutubxonasi 268 Bolalikni turli davrlarga shartli ravishda bo‘lish bolalar bilan munosabatni yengillashtiradi, ularning rivojlanishini to‘g‘ri ba- holashga imkon beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola organizmi takomillashishda davom etadi, garchi bola bu davrda ancha sekin rivojlansa-da, ske- let va mushaklari yaxshi rivojlanadi va baquvvat bo‘la boradi. Maktabgacha tarbiya. Maktabgacha tarbiya. Maktabgacha tarbiya. Maktabgacha tarbiya. Maktabgacha tarbiya. Bola kattalar turmushiga tobora ko‘proq aralasha boshlaydi va oila ta’sirida bo‘ladi. Bola o‘zining intellektual rivojlanish darajasiga ko‘ra, bu davr oxirida maktabga borishga tay- yor bo‘lishi kerak. Shu yoshda bolalar chizish, yasash, yodlash, ayrim harflarni va so‘zlarni, hatto qisqa jumlalarni yozishni va o‘qishni biladilar. Shu yoshdagi bolalar orasida yuqumli kasalliklar ancha ko‘p uchraydi, biroq dard yengilroq kechadi va asoratlar kam bo‘ladi. Limfa to‘qimasining zo‘r berib o‘sishi bolalarda yuqori nafas yo‘llarida shamollash kasalliklarining paydo bo‘lishiga imkon bera- di, ularning ko‘pchiligi o‘tkir respirator virusli infeksiyalarning asorati yoki qattiq sovqotish oqibati hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda (7–12) skelet zo‘r berib o‘sadi va mushak kuchi ortadi. Sut tishlar tushib, o‘rniga doimiy- lari chiqadi. Bola uy muhiti yoki bolalar kombinati hamda maktab hayoti sharoitiga o‘tadi, mehnat malakasi shakllana boradi. Bola- lar bu yoshda kattalarga ko‘proq aralashadi. O‘tkir infeksiyalar endi kamroq kuzatiladi va ularning o‘tishi yengil kechadi. Bu yoshdagi bolalarda ko‘pincha o‘t yo‘llari kasal- liklari uchraydi, yurak-tomir kasalliklari (revmatizm, gipertoniya kasalligi, gipertonik holat va h.) esa kamroq paydo bo‘ladi. Bola bo‘yining jadal o‘sishi va vaznining ortishi biologiya qonun- lari asosida kechadi va bir tekis bo‘lmaydi, biroq bu ko‘pincha o‘sish va rivojlanish jarayonlarini buzadigan tashqi muhitning turli ta’sirlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bu jarayon- lar qonuniyatlarini bilish muhim, yana shunda bolalarda o‘sish va rivojlanishdagi o‘zgarishlarini tuzatish mumkin bo‘ladi. Bolalar 4–5 yasharlik paytida chaqaloqlarga qaraganda bir qa- dar sekin o‘sadi va o‘sish o‘rta hisobda yiliga 4–6 santimetrga teng bo‘ladi. Hayotning 6–7-yilida bo‘yning o‘sishi ancha ortadi– yiliga 8–10 santimetrga qadar oshadi. Bu bo‘yga cho‘zilishning dastlabki davridir. Maktabgacha tarbiya yoshining ikkinchi yar- mida bo‘yning o‘sishi endokrin sistemasidagi funksional o‘zgarish- larga (jumladan, gipofiz faoliyatining zo‘rayishiga) bog‘liq bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 269 Bola hayotining to‘rtinchi yilida gavda vaznining ortishi ham sekinlashadi va yiliga o‘rta hisobda 1,2–1,3 kilogrammni tashkil qiladi, hayotining beshinchi yilida 2 kg ga ortadi, oltinchi yilda esa 2,5 kg ga yetadi. Bola 6–7 yashar bo‘lganda vazni 1 yashar payti- dagiga qaraganda ikki hissa ortadi. Bolalar bo‘yi va vaznining o‘zgarishiga mos holda ko‘krak qafa- si aylanasi ham o‘zgaradi-hayotning to‘rtinchi yilida u 0,5–1 santimetrga, beshinchi-oltinchi yilida 2–2,5 santimetrga ortadi. Ko‘krak qafasi aylanasi hajmi bolaning jismoniy rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Bolaning bo‘yi o‘sishi bilan gavda nisbati ham o‘zgaradi. Ma- salan, bola yetti yashar bo‘lganda chaqaloqnikiga qaraganda,oyoqlari uch hissadan ortiq, qo‘llari 2,5 barobar,tana esa ikki barobar cho‘ziladi. Bola jismoniy rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari balog‘atga yetish muddatiga qarab ancha-muncha o‘zgarishi mum- kin. Bolaning o‘sishi va rivojlanishiga, shuningdek hayot sharoit- lari, boshdan kechirilgan kasalliklar va jismoniy tarbiya xususiyat- lari ham ma’lum darajada ta’sir qilishi mumkin. Odam bajaradi- gan har qanday harakat tanadagi mushaklarning qisqarishi tufayli yuzaga keladi. Mushak qisqarishi uchun esa unga nerv tolalari orqali im- pulslar kelishi kerak. Mushaklarning qisqarib, ma’lum ish bajarishida suyaklar katta ahamiyatga ega, chunki ular tayanch vazifasini bajaradi. Skelet nerv sistemasi va ichki a’zolarning tog‘ay to‘qimasidan rivojlanadi, 3 yoshdan boshlab, umurt- qalar ham bo‘yiga, ham eniga barobar o‘sadi. Bo‘yin, ko‘krak va bel umurtqalarining suyaklanishi 20 yoshga, dum umurt- qalari–25 yoshga va dumg‘aza umurtqalarining suyaklanishi esa 30 yoshga borib tugallanadi. Umurtqa pog‘onasining o‘sishi o‘g‘il bolalarda 20 yoshgacha, qiz bolalarda esa 22 yoshgacha davom etadi. Umurtqa oralarida joylashgan tog‘aydan iborat umurtqalar disk umurtqa pog‘onasining harakatchanligini ta’minlab turadi, 17–25 yoshga kelib, dumg‘azada bu aylanmalar suyakka aylanadi va umurtqa pog‘onasining bu qismi harakatchanligini yo‘qotadi. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismi eng harakatchan, undan keyin bel qismi, ko‘krak qismi esa eng kam harakatchan bo‘ladi. Bola 7–9 yashar bo‘lganda umurtqa pog‘onasi juda harakatchan bo‘ladi. Bola tug‘ilgandan keyin umurtqa pog‘onasida 4 ta fiziologik egilma hosil bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 270 Birinchisi bola 6–7 haftalik bo‘lib, boshini ko‘tara boshlagani- da, umurtqa pog‘onasi bo‘yin qismining oldiga qarab egilishida, ikkinchi va uchinchisi bola 6 oylik bo‘lganda o‘tira boshlashi bilan ko‘krak va dumg‘aza qismlarida orqaga qarab egilishda hosil bo‘ladi. Òo‘rtinchi egilish bola yura boshlaganda umurtqa pog‘onasi bel qismining oldinga qarab egilishi yuzaga keladi, lekin bu davrda umurtqa pog‘onasi qayishqoq bo‘lgani sababli har-xil tashqi ta’sirlarga (noto‘g‘ri o‘tirish, noto‘g‘ri yurish va h.k.) beriluvchan bo‘ladi. Bu egilmalar balog‘atga yetish davriga kelib to‘la shaklla- nadi. Shu yoshgacha og‘ir yuklar ko‘tarilsa, egilish kuchayadi va umurtqa rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq vaqt tik turish oqi- batida umurtqalar orasidagi disklar ezilib, bolaning bo‘yi kelgu- sida 6 sm gacha pasayishi mumkin. Bolaning partada yoki stolda noto‘g‘ri o‘tirishi umurtqa pog‘onasining yon tomoniga qarab egi- lishiga olib keladi (skolioz). Skoliozlar chap yoki o‘ng, ba’zida esa murakkablashgan chap va o‘ng, ba’zan o‘ng va chap bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, umurtqa pog‘onasining qayishqoqlik davrida bola tepalikdan qattiq joyga tik yiqilsa, kifoz–ko‘krak qis- midagi jismoniy egilmaning orqaga qarab jadal egilishi yoki bel qismidagi fiziologik egilmaning oldidan qarab egilishi– lordoz shaklida o‘zgarishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar bola o‘sishi va rivojlani- shiga ta’sir qiladigan eng salbiy omillardan hisoblanadi (34-rasm). Òo‘g‘ri rivojlangan bolalarning tashqi ko‘rinishi balog‘atga yetish davriga kelib katta odamlarning tashqi ko‘rinishiga o‘xshaydi. Jis- monan yaxshi rivojlanmagan bolalarda suyak sistemasi noto‘g‘ri taraqqiy etishi tufayli qator o‘zgarishlar–boshi tushgan, yelkasi qisilgan yoki bukchaygan, ko‘kragi yassi, ichiga kirgan va boshqa shakllarni uchratish mumkin. 34- 34- 34- 34- 34- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Skolioz: 1—o‘ng tomonli, 2—chap tomonli, 3—murakkab turi. 2 1 3 www.ziyouz.com kutubxonasi 271 Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning skeleti ko‘p darajada tog‘ay to‘qimasidan iborat bo‘ladi, shu sababli, yomon sharoit- larda (tana noto‘g‘ri vaziyatda turganda, uzoq vaqt tik turganda, o‘tirganda, o‘rin-joy noqulay bo‘lganda) salga o‘zgaradi. Agar shu xususiyatlar hisobga olinmasa va bola jismonan to‘g‘ri tarbiya qilinmasa, qomatida nuqsonlar paydo bo‘ladi (bu qon aylanishi- ga, nafas faoliyatiga yomon ta’sir qiladi), suyaklar noto‘g‘ri o‘sadi (35-rasm). Bola hayotining birinchi yilidan boshlab va maktabgacha tarbiya yoshining butun davomida oyoq kafti gumbazi shakllanishda da- vom etadi.Oyoq kafti gumbazining to‘g‘ri shakllanishi va mus- tahkam bo‘lishi uchun tegishli mashqlar qilish va maxsus poyab- zal zarur. Chanoq suyaklari bola tug‘ilgandan keyin ancha o‘sadi va birlashib muttasil chanoq hosil qilishi (14–16 yoshlarda) kuza- tiladi. Chanoq suyaklarining bir-biriga mustahkam birlashishi 20– 25 yoshlarga borib yuz beradi. Xotin-qizlarda chanoq suyagi erkak- larnikiga nisbatan kengroq bo‘ladi. O‘g‘il bolalarda 15 yoshda oyoq tanadan ancha uzun bo‘lsa, qiz bolalarda 13 yoshdan shunday bo‘ladi. Òana, qo‘l va oyoq skele- tining to‘g‘ri rivojlanishi ko‘p jihatdan bajariladigan jismoniy ishga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham harakatchan mashqlarni bajarganda, jismoniy ishlar bilan shug‘ullanganda bolalarning yoshi, skeletining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak. Noto‘g‘ri tashkil qilingan jismoniy mashqlar bola skeletining pa- tologik rivojlanishiga olib keladi. 35- 35- 35- 35- 35- rasm. rasm. rasm. rasm. rasm. Umurtqa pog‘onasi shaklining har xil buzilishlari. www.ziyouz.com kutubxonasi 272 Maktabgacha tarbiya yoshida boylam-bo‘g‘in apparati juda qo‘zg‘oluvchan bo‘ladi, bu mushaklar, boylamlar va paylarning kattalardagiga qaraganda nihoyatda qayishqoq bo‘lishi bilan xarak- terlanadi. Òishlar 5–7 yoshdan almashina boshlaydi. 5–7 yoshda dast- labki doimiy jag‘ tishlari chiqadi. Bolalarni tishlarini to‘g‘ri parvarish qilishga o‘rgatish–gigiyena jihatidan to‘g‘ri tarbiya qilishda muhim ahamiyatga ega. Kasal sut tishlar o‘z vaqtida davolatilsa, me’da-ichak yo‘li yaxshi ishlaydi va doimiy benuqson bo‘ladi 6–7 yashar bolaning qo‘l mushaklari tez rivojlanib, hara- katlari tobora tez va ravon, yo‘g‘on bo‘la boradi. Biroq yetti yashar- gacha bo‘lgan bolalar hali uzoq davom etadigan mushak zo‘riqishiga bardosh bera olmaydilar, binobarin, jismoniy ish bilan uzoq shug‘ullanmasliklari kerak. Shuning uchun ham bolalarni jismoniy mehnatga asta-sekin o‘rgata borish kerak. Bola qurbi yetadigan ish bilan muntazam shug‘ullanganida mushaklarga qon kelishi yax- shilanadi, bu ularning oziqlanishi, mushak to‘qimasining to‘g‘ri o‘sishiga va rivojlanishiga imkon beradi. Òeri himoya vazifasini bajaradi. U gavdaning tashqi qoplami bo‘lib, to‘qimalarni zararlanishdan saqlaydi. Bu vazifa, asosan, muguz qatlamga xos. Òerining himoya faoliyati yana shundan ibo- ratki, uning muguz qatlami organizmga mikroblar, suv va unda erigan turli xildagi zaharli moddalarning tushishiga yo‘l qo‘ymayda. Bunga yog‘ sekreti ham yordam beradi, sekretni terining yog‘ bezlari ishlab chiqaradi, u yupqa parda sifatida terining muguz qatlamini qoplab turadi. Bundan tashqari, maxsus modda–lizo- sim teri yuzasidagi mikroblarni holsizlantiradi va o‘ldiradi. Òeri o‘zidagi ko‘p sonli reseptorlar tufayli, organizmning tash- qi muhitdagi turli sharoitlarga moslashishida, issiqlikni idora eti- shida ishtirok etadi, chiniqish jarayonlarida muhim o‘rin tutadi. Òeri yuzasidan issiqlik ajraladi ( 83% ga yaqin). Ultrabinafsha nur- lar ta’sirida teridagi 7–8 degidroxolesterindan, D vitamini sintez- lanadi. Bolalar terisi juda nozik va yupqa bo‘lib, qon tomirlari ko‘p bo‘ladi. Òerining rangi, tozaligi, mayinligi bolaning salomatligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bolalarda teri qoplamining hajmi vazniga nisbatan katta bo‘ladi, shuning uchun bolalar atrof-muhit harorati ta’sirida tez isib keta- dilar va tez sovqotadilar. Suv muolajalarida va bolalarni chiniqti- rishda buni hisobga olish kerak. www.ziyouz.com kutubxonasi 273 Maktabgacha tarbiya yoshida, 6–7 yoshga borib o‘pka bo‘laklari tuzilishi shakllanib bo‘ladi. Nafas chuqur va siyrak bo‘lib qoladi. Agar ikki-uch yashar kichkintoyda nafas tezligi bir daqiqada 28– 31 bo‘lsa, 4–7 yoshda esa 23–26 bo‘ladi. Katta yoshli odamda esa 1 daqiqada nafas tezligi 16–18 martaga yetadi. Bola uxlab yotganda xuddi katta odamlardagi kabi nafas tezligi sekinlashadi. Maktabgacha tarbiya yoshida qon aylanish a’zolarida kuchli anatomik va funksional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bolaning yurak- tomir sistemasi juda chidamli bo‘ladi. U doimo o‘zgarib turadigan ish sharoitlariga va zo‘r berib o‘sayotgan organizmga osonlik bilan moslashadi. Bola ulg‘aygan sari yurak shakli, ko‘krak qafasi holati o‘zgaradi. Biroq 6 yoshga borib, bolaning shakliga va holatiga ko‘ra katta yoshdagi odamning yuragidan deyarli farq qilmaydi. Maktab- gacha tarbiya yoshidagi 6–7 yashar bolalarning yurak vazni yangi tug‘ilgan chaqaloq yuragi vaznidan 5-5,5 barobar ortiq bo‘ladi, biroq hali katta yoshli odam yuragi vazniga yetmaydi. 6 yoshda yurak to‘qimasi mushak qatlamlariga aylana boshlay- di, 7–8 yoshlarga borib, yurak faoliyatini boshqarib turadigan asab apparati shakllanishi tugaydi. 7–8 yoshlarda yurakning bitta zarba otib chiqaradigan qon miq- dori chaqaloqnikidan 9–10 hissa ortadi. Òomirning urish tezligi yurak qisqarishlari soniga mos bo‘ladi. Bola o‘sa borishi bilan tomir urish tezligi siyraklashadi. Uch yashar bolada puls tezligi o‘rta hisobda bir minutda107–110; 5 yashar bolalarda 100; 7 yashar bolalarda 92 ta bo‘ladi. Katta yoshli odamda esa puls tezligi o‘rta hisobda bir minutda 65–75 martaga teng bo‘ladi. Bolalarda ham xuddi kattalardagi kabi uxlab yotgan vaqtda puls sekinlashadi, qo‘zg‘alganda tezlashadi, bunda faqat yurak qisqarishlarining tez- ligi emas, balki kuchi ham ortadi, arteriya bosimi ko‘tariladi. Bola- larda yurak-tomir sistemasi chiniqtirishga yordam beradigan jis- moniy harakatlar anatomo-fiziologik xususiyatlarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda qon hosil qilish siste- masi salga shikastlanishi mumkin. Har qanday kasallikda, gigiye- na sharoitlari yomonlashganda, kun tartibi va ovqatlanish buzil- ganda qon o‘zgaradi.Bolalar gavdasining 1 kg vazniga to‘g‘ri kela- digan qon miqdori kattalardagiga qaraganda ancha ko‘p bo‘ladi. Bola ulg‘ayar ekan, qonning faqat nisbiy miqdori emas, balki tarkibi ham o‘zgaradi. Chaqaloq hayotining birinchi kunlarida qor- nida eritrotsitlar va gemoglobin ancha ko‘p bo‘ladi. Keyinchalik ularning soni kamayadi. Xuddi shunday qonuniyat leykotsitlar 18 — Gigiyena www.ziyouz.com kutubxonasi 274 xususida ham kuzatiladi. Bolalikning turli davrlarida qon tarki- bining o‘zgarishi qon ishlash sistemasida kuzatiladigan o‘zga- rishlarga bevosita bog‘liqdir. U xususan 4–6 yashar bolalarda jadal kechadi. 12–15 yashar bolalarda qon yaratilishi xuddi kattalardagi kabi bo‘lib qoladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning markaziy nerv sis- temasida quyidagi morfologik va funksional o‘zgarishlar kuzatila- di: bosh miya po‘stlog‘i differensiyasi, asosan, yetti yoshga borib tugaydi, asab sistemasi reaksiyasi, asosan, yangi shartli aloqalar hosil bo‘lishi hisobiga takomillashadi. 7 yashar bolaning jismoniy va asab-ruhiy jihatdan zo‘r berib rivojlanishi, tayanch-harakat apparatining, ayni vaqda, hayotiy muhim a’zolarini idora etib turadigan asab sistemasining rivojla- nishi tufayli takomillashishi organizmning tashqi muhit bilan alo- qasini mustahkamlab, maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab bola- larni mehnatga o‘rgatishga imkon beradi. Maktabgacha tarbiya va kichik yoshdagi bolalar juda serharakat bo‘ladilar, biroq harakatlari hali yaxshi uyg‘unlashmagan bo‘ladi va shu sababdan ortiqcha kuch sarflaydilar. Mehnat faoliyati yoki jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil etishda asosiy harakat- larning uyg‘unlashuvini mukammallashtirishga yordam beradi- gan mashqlarni tavsiya etish o‘rinli bo‘ladi. Bolaning anatomik- fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda gigiyena tadbirlarini qo‘llash bolaning o‘sishiga hamda rivojlani- shiga yordam beradi. BOLALAR VA O‘SMIRLARNING JISMONIY BOLALAR VA O‘SMIRLARNING JISMONIY BOLALAR VA O‘SMIRLARNING JISMONIY BOLALAR VA O‘SMIRLARNING JISMONIY BOLALAR VA O‘SMIRLARNING JISMONIY RIVOJLANISHINI DINAMIKADA KUZAÒISH VA RIVOJLANISHINI DINAMIKADA KUZAÒISH VA RIVOJLANISHINI DINAMIKADA KUZAÒISH VA RIVOJLANISHINI DINAMIKADA KUZAÒISH VA RIVOJLANISHINI DINAMIKADA KUZAÒISH VA BAHOLASH USULLARI BAHOLASH USULLARI BAHOLASH USULLARI BAHOLASH USULLARI BAHOLASH USULLARI Bolalarning jismoniy rivojlanishini aniqlash kompleks usulda olib boriladi. Bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari aholining sanitariya holatini ifodalovchi ma’lu- motlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, bolalar va o‘smir- larning jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari ularning salomatlik darajasini, shuningdek, o‘sish va rivojlanish davrida tashqi muhit sharoitining ijobiy yoki salbiy ta’sirini ham belgilaydi. Bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini aniqlash, al- batta, tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish bilan bir qatorda olib borish kerak. Òibbiy ko‘rik barcha bolalar va o‘smirlar muassasalarida, bolalar poliklinikalarida, o‘smirlar kabinetida, vrachlar bilan ta’minlangan www.ziyouz.com kutubxonasi 275 jismoniy tarbiya kabinetlarida o‘tkaziladi. Har bir bolaning jis- moniy rivojlanishini muntazam va yakka tartibda kuzatish uchun o‘sishi va rivojlanishi to‘g‘risida aniq ma’lumot beradi. Shaxsiy jis- moniy rivojlanishni aniqlashdan tashqari, bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini bolalar va o‘smirlarda o‘tkaziladigan yop- pasiga kuzatish usuli qisqa muddat ichida bir mintaqada sog‘lom bolalarda aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar har bir bolaning yoki o‘smirning yoshiga, jinsiga hamda millatiga qarab statistika usuli bilan o‘rtacha ko‘rsatkichlar— „me’yorlar“ hisoblab chiqiladi. Ol- ingan ma’lumotlar ko‘rsatilgan yoshga, jinsga va millatga shu min- taqa uchun shartli standart hisoblanib, bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Òibbiy ko‘rikdan o‘tkazib, har bir shaxsning jismoniy rivojlanishiga baho berishda shu mintaqa uchun aniqlangan standartdan foydalaniladi. Bunda shaxsiy antropometrik ko‘rsatkichlarni standart bilan taqqoslab, bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishiga baho beriladi. Ijti- moiy turmushning o‘zgarib turishi tufayli, bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini ifodalovchi standart vaqt-vaqti bilan di- namikada qayta aniqlab turishni taqozo qiladi. Jismoniy rivojlanishni aniqlashda antropometrik usuldan foy- dalaniladi. Antropometrik usulni qo‘llash yoki tekshirish dasturini tuzish bolaning yoshiga bog‘liq. Umuman tibbiyotda qator antro- pometrik usuldan faqat bir nechtasigina qabul qilingan. Somatometrik ko‘rsatkichlar: bo‘yning (o‘tirgan va turgan hol- da) uzunligi, vazni, ko‘krak qafasining kengligi, fiziolometrik funksional ko‘rsatkichlardan o‘pkaning sig‘imi, qo‘l va bel mushaklarining kuchi va h.k. Somatoskopiya ko‘rsatkichlariga yana qaddi-qomatning tuzilishini (umurtqa pog‘onasining shakli, ko‘k- rak qafasi, oyoq mushaklari rivojlanishi, teri ostidagi yog‘ qatla- mining miqdori va h.k.), jinsiy rivojlanish alomatlari kiradi. O‘tkaziladigan antropometrik tekshiruvlar bolalarning yoshiga qar- ab har xil tuzilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishini aniq- lashda qo‘shimcha harakat faoliyati hamda tilning rivojlanishiga ahamiyat beriladi, lekin bu yoshda ba’zi bir funksional tekshirish- lar o‘pkaning hayotiy sig‘imi, qo‘l va bel mushaklarining kuchini aniqlashga hojat bo‘lmaydi. O‘smirlarning jismoniy rivojlanishini aniqlashda esa ularning jinsiy taraqqiy etishiga ahamiyat yo‘nalish bo‘yicha beriladi. Antropometrik ma’lumotlardan bolalar va o‘smirlar gigiye- nasida maktablar, ustaxonalarni standart jihozlar bilan ta’minlash www.ziyouz.com kutubxonasi 276 (ularning soni, raqamlari va h.k.), bolalar kiyim-kechaklari, poyafzal o‘lchamini aniqlashda va boshqa kerakli buyumlar bilan ta’minlashda foydalaniladi. Antropometrik tekshiruvlarni kunning birinchi yarmida, to‘g‘ri asboblar bilan yorug‘ xonalarda, qulay mikroiqlim sharoitida, bolani yalang‘och qilgan holda o‘tkazish kerak. Bolalar va o‘smirlar bolalik davrining turli bosqichlariga qarab quyidagi muddatlarda tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi va jismoniy rivoj- lanishning antrometrik usulida tekshiriladi. 1. Chaqaloqlar har oyda bir marta. 2. Ilk bolalik davrida har uch oyda bir marta. 3. Maktabgacha yoshda har 3–6 oyda. 4. Maktab yoshi davrida bir yilda bir marta. MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI BOLALARNING GIGIYENIK ÒARBIYASI BOLALARNING GIGIYENIK ÒARBIYASI BOLALARNING GIGIYENIK ÒARBIYASI BOLALARNING GIGIYENIK ÒARBIYASI BOLALARNING GIGIYENIK ÒARBIYASI Bola tarbiyasi eng mas’uliyatli, ba’zan esa og‘ir, biroq ayni vaqtda oliyjanob va quvonchli vazifa hisoblanadi, bola tarbiyasi bi- lan ota-onalar, maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyachilari va maktablarning muallimlari shug‘ullanadilar. Odam organizmining rivojlanishi uzluksiz jarayonlardan ibo- rat bo‘lib, uzoq yillar davom etadi. Shuni unutmaslik kerakki, bola organizmi katta odam organizmining mitti nusxasi emas. Òo‘qimalarining va turli a’zolarining faoliyati ko‘p jihatdan katta odamlarnikidan farq qiladi. Bola organizmi muloyim va o‘zgaruvchan, uning rivojlanishidagi har bir bosqichda to‘qimalar tuzilishi ham, barcha a’zolar faoliyati ham ma’lum darajada o‘zgarishlarga uchraydi. Yasli yoshidagi bolalar organizmi tuzilishi va faoliyati jihati- dan ancha tez rivojlanadi. Bo‘yning tez o‘sishi va tana vaznining tez ortishi bilan bir qatorda, miya faoliyati va eng avvalo, katta yarim- sharlar po‘stlog‘i faoliyati tez takomillashadi. Bola ulg‘ayib borgani sari tashqi muhit ta’sirida shartli refleks faoliyati tez takomillashadi. Òashqi muhitning turli agentlari shartli ko‘rsatkichlar bo‘lib qoladi. Masalan, bola bir ma’lum vaqtda– har 3 soatda ovqatlantirib turilganda vaqt unda shartli signalga ay- lanadi, umumiy vaziyat ham shartli signal bo‘lib qolishi mumkin. Uzoq vaqt davomida, har kuni ma’lum bir vaqtda ochiq havoda uxlatiladigan bola shu vaqt kelganda darrov uxlab qoladi va miri- qib, qattiq uxlaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi 277 Bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan me’yorida rivojlanishida kun tartibi katta ahamiyatga ega. Kun tartibi oqilona tuzilganda bolalar charchab qolmaydilar, kun davomida tetik, bardam bo‘ladilar, shuningdek, ko‘nikma, moslanuvchanlik shakllana boradi. Kun tartibidagi o‘zgarishlar– yetarlicha uxlamaslik, aqliy zo‘riqish, vaqtida dam olib, vaqtida jismoniy mehnat qilmaslik bolaning toliqib qolishiga sabab bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kun tartibi ularning jis- moniy, asabiy va ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. U uyqu, faol dam olish mashg‘ulotlari, ovqatlanishni to‘g‘ri re- jalashtirishdan iborat bo‘ladi. Bolalar to‘g‘ri kun tartibiga rioya qilganlarida serharakat, kayfiyatlari chog‘ bo‘ladi, ishtaha bilan ovqatlanib, darrov uxlab qoladilar. Kun tartibida uyqu katta ahamiyatga ega. Òurli yoshdagi bolalar- da uyquga ehtiyoj ham turlicha bo‘ladi. 3–4 yashar bolalar 12–13 soat uxlashlari kerak (kunduzi ikki soat uxlash ham shunga kiradi). Mashg‘ulot o‘tkaziladigan joyni to‘g‘ri yoritish va yorug‘lik chap tarafdan tushishi lozim. Ikki o‘rinli stollarga yorug‘lik to‘g‘ri tushishi uchun stollar ikki qator qilib qo‘yiladi. Kuzatuvlarning ko‘rsatishicha, bolalar muassasalarida ham, uyda ham televizor tomosha qilish kun tartibining ma’lum dara- jada buzilishiga olib keladi va bolalarni charchatadi. Afsuski, televi- zorni qancha vaqt ko‘rish haqidagi tavsiyalar faqat kichik maktab o‘quvchilari uchun taalluqlidir. Òelevizorni haftada 2–3 marta, ko‘pi bilan 40–45 daqiqadan ko‘rish kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar faqat bolalar uchun mo‘ljallangan ko‘rsatuvlarni ko‘rishlari lozim. Bola katta bo‘lgani sari mehnat tarbiyasining mazmuni ken- gayadi. Chunonchi, o‘rta guruhlarda ovqatlanadigan stol, tabiat burchagi bo‘yicha navbatchi tayinlanadi. Navbatchilar o‘z xona- larini yig‘ishtirishda qatnashadilar. Ular qo‘g‘irchoqlar kiyimini o‘zlari yuvadilar, quritadilar va dazmollaydilar. Bog‘chaning bog‘- xo‘jalik ishlari bilan tanishtiradilar, qiyinroq bo‘lmagan vazifalar- ni bajarishda ishtirok etadilar. Yer chopishadi, o‘toq qilishadi va gullarni sug‘orishadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tik- ishning eng oddiy usullarini, ovqat tayyorlashda sodda ko‘nik- malarni egallaydilar. Kichik maktab yoshidagi bolalarga kam kuch sarf qilinadigan ishlar topshiriladi, bu ishlar 7–10 minutdan oshmasligi lozim. Navbatchilik qilish, yig‘ishtirish, uy hayvon- lariga qarash ishlari ko‘pi bilan 20–30 minutni tashkil etadi. Bu ishlar o‘yin shaklida o‘tkaziladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 278 Maktabgacha yoshdagi bolalar ovqatlanishini Maktabgacha yoshdagi bolalar ovqatlanishini Maktabgacha yoshdagi bolalar ovqatlanishini Maktabgacha yoshdagi bolalar ovqatlanishini Maktabgacha yoshdagi bolalar ovqatlanishini tashkil etish tashkil etish tashkil etish tashkil etish tashkil etish Maktab yoshidagi bolalar ovqatlanishini to‘g‘ri tashkil qilish uchun ular organizmining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, quyidagi guruhlarga bo‘lish lozim: kichik yasli yoshidagi bolalar; o‘rta yasli yoshidagi bolalar; maktabgacha yoshdagi bolalar. Bir kunlik oziq-ovqatda oqsillar, yog‘lar, uglevodlar nisbati 1:1:4 bo‘lishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar (3–6 yoshgacha) bir kunda ovqat bilan (har bir kg vazniga) 3,0–3,5 g oqsil, shuncha yog‘ va 14 g uglevod olishi kerak. Oqsillar umumiy miqdorining 65-70% ni hayvon, 35–40% ni o‘simlik mahsuloti tashkil qiladi. Umumiy yog‘ miqdorining 12–15 % ni o‘simlik moyi, qolganini esa sut yog‘lari qoplashi, kunlik ovqat tarkibida 110 g kalsiy, 1,5 g fos- for, 8 mg temir bo‘lishi kerak. Sabzavot, meva, poliz mahsulotlari, oshko‘katlar, shuning- dek, yangi uzilgan karam, qizil sabzi, salatlarni iste’mol qilish tavsiya etiladi, chunki ular mineral tuzlarga, mikroelementlarga hamda vitaminlarga boy bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ham maktab yoshidagi bola- lardek kuniga 4 mahal ovqatlanadilar. Ertalabki nonushta 1 kunlik quvvat sarfining 25% ni, tushlik ovqat 35 % ni, peshingi nonush- ta 15 % ni, kechki ovqat 25 % ni tashkil qiladi, 3–5 yoshgacha bo‘lgan bolalar 1 kunda 1800 kkal, 5–7 yoshgacha bo‘lgan bola- lar esa 2400 kkal gacha energiya beradigan ovqat is’temol qilishlari kerak. Òayyorlangan ovqatning issiqligi 40 ° C bo‘lmog‘i lozim. Taomnoma bolalar ovqatlanishining 1 hafta yoki 10–12 kuniga mo‘ljallab tuziladi. Òaomnoma tuzishda shifokor, bosh oshpaz va bolalar muas- sasasining mudirasi qatnashadi. Ovqat tarkibida bolalarning ovqat- ga bo‘lgan jismoniy ehtiyoji, quvvat sarfini qoplashi oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, mikroelementlar va boshqalar bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, bolalarga tavsiya qilinadigan taomlar ularning turar joyi, urf-odatlari hamda keng iste’mol qilinadigan milliy taomlari va boshqalarni hisobga olish lozim. Shu maqsadda Respublikamizdagi maktabgacha yoshdagi bolalar kombinatida muntazam ravishda olib borilgan kuzatuvlar, jumladan: ularning sog‘lig‘i, jismoniy rivojlanishi hamda ularning iste’mol qiladigan www.ziyouz.com kutubxonasi 279 ovqat mahsulotlarini aniqlab, yoz va kuzga hamda bahor va qish fasllariga mo‘ljallangan bir haftalik taomnoma tavsiya qilinadi. Bu „maktabgacha yoshdagi bolalarning bolalar bog‘chalarida ovqat- lanishini tashkil qilish ko‘rsatmasi“ O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 18.12.1990-yilda tasdiq- langan. BOLALAR MUASSASALARI YER UCHASÒKASIGA NISBAÒAN BOLALAR MUASSASALARI YER UCHASÒKASIGA NISBAÒAN BOLALAR MUASSASALARI YER UCHASÒKASIGA NISBAÒAN BOLALAR MUASSASALARI YER UCHASÒKASIGA NISBAÒAN BOLALAR MUASSASALARI YER UCHASÒKASIGA NISBAÒAN QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR Maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari bolalarning ya- shash joyi yoki qaramog‘ida bo‘lgan sanoat korxonalariga yaqin- roq joyda bo‘lgani ma’qul. Shuningdek, yer uchastkasi shovqin, chang, bozor, kinoteatr hamda odamlar to‘planadigan joylardan, zavod-fabrikalardan uzoqroq, yashil, ko‘kalamzor, ozoda joyda joylashishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hamda qurilish bir-biri- dan ajratilgan guruhlar shaklida bo‘lishi kerak. Bunda har bir guruh bir-biridan mutlaqo ajratilgan bo‘lishi ta’minlanadi. Bu xilda o‘ziga xos loyihalashtirish bolaning davriy rivojlanishini, ya’ni yuqumli kasalliklarga nisbatan aktivligini hisobga olinganligini bildiradi. Bolalarni, ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi uchun havo toza bo‘lishi kerak. Shuning uchun bola- lar muassasalarining atrofiga daraxtlar ekilgan, sanoat korxona- laridan yiroq bo‘lishi zarur. Maydonni shunday loyihalash kerak- ki, unda tarbiya-sog‘lomlashtirish ishlari ochiq havoda olib boril- adigan bo‘lsin. Shuning uchun maydon har bir guruh uchun atrofi butazor daraxtchalar bilan ajratilgan, sathi 130 m 2 dan kam bo‘lmagan yer maydonini tashkil qilib, bunda shu guruh bolalari jismoniy tarbiya, o‘yin bilan shug‘ullanadilar. Bu yerda qumli yashiklar (1,5½1,5 yoki 2½2 m) bo‘lishi kerak. Bu yashik- lar ichida kichkina stol va stullar hamda kichik tumbochka bo‘lishi kerak. Qumli yashiklar salqin joyga qo‘yiladi va har oyda qum yangilanib turiladi. Iflos narsalar tushmasligi uchun kechqurun ustini berkitib qo‘yiladi. Maydonda jismoniy tarbiya ishlarini olib borish uchun har xil moslamalar–narvonchalar, pog‘onalar, arg‘imchoqlar va boshqalar bo‘lishi lozim. Maydon markazida (chuqurligi 25 sm) oqar suvli hovuzcha bo‘lishi tavsiya etiladi. Bunday hovuzchalarni qurish imkoni bo‘lmaganda polietilen (puflanadigan) sun’iy chuqurchalardan foydalanish mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 280 Xo‘jalik bo‘limi bolalar maydonidan alohida, yo‘lagi ham alo- hida joylashtiriladi. Maydon asfaltlanadi yoki shibbalab shag‘al solinadi. Bo‘lim asbob-uskunalar, oziq-ovqatlarni saqlashga mos- lab quriladi. BOLALAR MUASSASALARINI JIHOZLASH GIGIYENASIGA BOLALAR MUASSASALARINI JIHOZLASH GIGIYENASIGA BOLALAR MUASSASALARINI JIHOZLASH GIGIYENASIGA BOLALAR MUASSASALARINI JIHOZLASH GIGIYENASIGA BOLALAR MUASSASALARINI JIHOZLASH GIGIYENASIGA NISBAÒAN QO‘YILADIGAN ÒALABLAR NISBAÒAN QO‘YILADIGAN ÒALABLAR NISBAÒAN QO‘YILADIGAN ÒALABLAR NISBAÒAN QO‘YILADIGAN ÒALABLAR NISBAÒAN QO‘YILADIGAN ÒALABLAR Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan mebel- lar bolalar organizmining anatomik-fiziologik ehtiyojlariga, tar- biyaviy-sog‘lomlashtirish jarayonlarining tabiatiga mos kelishi, yengil, mustahkam, pishiq, arzon, tozalash qulay bo‘lishi lozim. Usti tekis, toza, suvga chidamli, loklangan va emulsiya qoplangan bo‘lishi lozim. Mebellar (stullar, stollar, karavotlar, shkaflar) bola gavda tuzilishining asosiy ko‘rsatkichlariga va „Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar mebel o‘lchovlari“ talablariga mos kelishi zarur. Bolalar o‘z shkafchalarini, stullarini, stol va krovatlarini adashmay topishlari uchun mebellarga turli hayvonlar yoki o‘sim- liklarning rasmi yopishtiriladi. Bolalar bilan mashg‘ulot o‘tkazish uchun stollarni qo‘yishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur: –stollar chapdan yorug‘lik tushadigan, oynali tomonga qo‘yilishi; –ikki o‘rinli stollar 3 qatordan oshmasligi; –stollar orasidagi oraliq masofa 0,5 metrdan kam bo‘lmasligi; –devorlarga osilgan taxtaning sathi 0,71–1,5 metr bo‘lishi kerak. Jihozlar va mebellar xonalarda shunday joylashtiriladiki, bola- larning bexavotir o‘ynashlari uchun xonadan ortiqcha va qo‘pol buyumlarni chiqarib tashlash kerak. Xojatxonalardagi unitazlarning balandligi 3-5 yoshli bolalar uchun 55 sm va kattaroq bolalar uchun 65 sm, jo‘mragining ba- landligi tegishlicha 65-75 sm bo‘lishi kerak. Sochiqlar uchun ilgaklar yerdan 90 sm balandlikka o‘rnatiladi. Òuvaklarni qo‘yish uchun maxsus xonachalari bor javonlar 3 yoshgacha bo‘lgan har bir bola uchun alohida mo‘ljallangan bo‘ladi. Hojatxona unitazining yerdan balandligi 3–5 yoshli bolalar uchun 25 sm va yoshi birmuncha kattaroq bolalar uchun 30 sm qilib o‘rnatilgani ma’qul. Bundan tashqari, bolalar vannalari va dush tagligi, kattalar uchun unitaz, tuvaklar yuvish uchun jo‘mrak, artib-tozalashda ishlatiladigan buyumlarni saqlash uchun shkaf bo‘lishi kerak. www.ziyouz.com kutubxonasi 281 O‘yinchoqlar, ularga qo‘yiladigan gigiyenik talablar O‘yinchoqlar, ularga qo‘yiladigan gigiyenik talablar O‘yinchoqlar, ularga qo‘yiladigan gigiyenik talablar O‘yinchoqlar, ularga qo‘yiladigan gigiyenik talablar O‘yinchoqlar, ularga qo‘yiladigan gigiyenik talablar O‘yinchoqlar kichkintoylarning to‘g‘ri rivojlanishi uchun juda muhim. O‘yinchoqlar bolaning tashqi dunyo tasavvurini, nafo- sat olamini boyitadi. O‘rtoqlik hissini tarbiyalashga, kayfiyatining yaxshi bo‘lishiga, hayotiy tonusning ko‘tarilishiga yordam beradi. Bolalar bo‘sh vaqtlarida qiziqarli o‘yinlar va foydali mashg‘ulotlar bilan band bo‘lishlari kerak. Bolaning birinchi o‘yinchog‘i o‘zining qo‘llari hisoblanadi. Bola qo‘llariga tikilib, uni o‘ynatadi. 6–8 haftalik bola uchun hech qan- day o‘yinchoqning hojati yo‘q, chunki qo‘llarining o‘zi uning uchun o‘yinchoq. Hayotining birinchi yillarida, ayniqsa, dast- labki oylarida bolaga ko‘ruv va eshituv analizatorlarini rivojlanti- rishga yordam beradigan o‘yinchoqlar o‘ynash tavsiya etiladi. Shu maqsadda bolaning krovati tepasiga ko‘kragidan 60–70 sm ba- landga ochiq rangli shiqildoqlar, halqa, puflangan sharlarning osib qo‘yish, u bilan gaplashib turish, turli o‘yinchoqlarga diqqatini tortish kerak. Bola 7 oylik bo‘lib, emaklay boshlaganda, o‘yinchoqlar uning harakatini rag‘batlantiradi. Shu maqsadda katta ayiqchalar, qich- qiradigan xo‘roz, yaltiroq katta koptoklardan foydalanish mum- kin. Bu o‘yinchoqlarni ma’lum masofaga qo‘yib qo‘yiladi. Bola o‘yinchoqlarni olish uchun o‘sha tomonga emaklaydi, unga yetib olgach quvonadi. Bola 8 oyligida bemalol o‘tiradi, o‘yinchoqlari bilan uzoq vaqt davomida mustaqil ishlaydi, shiqildoqlarni shiqillatadi, ovozga quloq soladi. Bu harakatlar qo‘l mushaklarining rivojlanishi uchun foydali. 1 yashar va undan kattaroq bolalarni rezinadan, polietilendan va yog‘ochdan tayyorlangan ovoz chiqaradigan o‘yinchoqlar, bolalar va hayvonlar shaklidagi o‘yinchoqlar ko‘proq xursand qiladi. O‘yin- choqlar yaxshi yuviladigan bo‘lishi lozim. Bolalar muassasalarida o‘yinchoqlarni butun guruh bolalari o‘ynaydi. Ular, albatta, tez ifloslanadi, bu esa yuqumli kasalliklar yuqishiga sabab bo‘lishi mum- kin. Shuning uchun ham o‘yinchoqlar doimiy toza bo‘lishi shart. Har bir guruhning o‘z o‘yinchoqlari bo‘ladi. Kichik yasli yoshidagi guruhlardagi o‘yinchoqlar kuniga 2 mahal cho‘tka bilan issiq suvda yuviladi. Bu o‘yinchoqlar maxsus tamg‘alangan bo‘lib, alohida tog‘orada sovunlab yuviladi. Qo‘g‘irchoqlarning kiyimlari yuvilgach, yaxshilab dazmollanadi. Yumshoq qo‘g‘irchoqlar bak- teritsid lampalar bilan 30 daqiqa davomida dezinfeksiya qilinadi. Yirtilgan, singan o‘yinchoqlar tashlab yuboriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 282 MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB MAKÒABGACHA ÒARBIYA VA KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI YOSHIDAGI YOSHIDAGI YOSHIDAGI YOSHIDAGI BOLALARGA ÒIBBIY YORDAM KO‘RSAÒISH BOLALARGA ÒIBBIY YORDAM KO‘RSAÒISH BOLALARGA ÒIBBIY YORDAM KO‘RSAÒISH BOLALARGA ÒIBBIY YORDAM KO‘RSAÒISH BOLALARGA ÒIBBIY YORDAM KO‘RSAÒISH Bolalar sog‘lig‘ini muhofaza qilish bolalar muassasalarida va maktablarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish yuzasidan sog‘liqni saqlash organlari va muassasalari, xalq maorifi organlari va muassasalari bilan birgalikda, jamoat tashkilotlari ishtirokida nazorat olib boriladi. Bolalar tarbiyasi va tarbiya-sog‘lomlashtirish ishlari bilan shug‘ullanuvchi har bir muassasa ma’muriyati va tibbiyot xo- dimlari sog‘lomlashtirishning yillik rejasini ishlab chiqadilar. Bo- lalar sog‘ligini va jismoniy jihatdan rivojlanishini pediatr vrach muntazam kuzatib boradi va bu ishga boshqa mutaxassis vrach- lar: ftiziatorlar, revmatologlar, ko‘z, lor vrachlari, fiziotera- pevtlar, jarrohlar, sanitariya vrachlari va epidemiologlar jalb qili- nadi. Vrachlar va hamshiralar o‘z ishlarida sog‘liqni saqlash xalq ta’limi vazirligi qabul qilgan qarorlar asosida ish yuritadilar, tib- biy xodimlarning vazifalari quyidagilardan iborat: –bolalar sog‘lig‘ini va jismoniy rivojlanishini muntazam ku- zatib borish; –bolalar o‘rtasida turli kasalliklar, yuqumli kasalliklarning old- ini olish va erta aniqlash; –taomnoma tuzishda qatnashish, ovqatning sifati va ovqat- lanishning qanday tashkil etilishida ko‘pincha C vitamini berishni nazorat qilish, vaqt-vaqti bilan haftalik taomnomadagi oqsil, yog‘, uglevodlarning miqdorini aniqlash, uni joylardagi DSENM labo- ratoriyasi bergan natijalar bilan solishtirish, olingan natijalar bo‘yicha fikr bildirish; –jismoniy tarbiya va mehnat tarbiyasi kun tartibining tashkil etilishi va unga rioya qilish, o‘quv mashg‘ulotlari ustidan nazorat o‘rnatish; –bolalar muassasalarida tegishli sanitariya-gigiyena sharoitlari yaratilishini, bolalar madaniy-gigiyena malakalarini tarbiyalashni nazorat qilish; –bolalar salomatligini muhofaza qilish va mustahkamlash, bola- lar gigiyenasi bo‘yicha bilimini ko‘tarish ishlariga tarbiyachilar, o‘qituvchilar, ota-onalar, jamoat vakillarini jalb etish. Ko‘z, lor vrachlar, ftiziatr, revmatolog va boshqa mutaxassis- lar bolalarga poliklinikada tibbiy yordam ko‘rsatadilar. Bolalar ora- sida o‘tkaziladigan umumiy tibbiyot ko‘rigi mohiyatini oshirishda www.ziyouz.com kutubxonasi 283 hamda bolalar organizmidagi har xil o‘zgarishlarni aniqlashda tashxis skrining testini qo‘llash hozirgi kunda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan zamonaviy usul hisoblanadi. Skrining testini qo‘llash yo‘li bilan ajratilgan bolalarda, kasal- likka xos o‘zgarishlar payqalganda ular dispanser ko‘rigidan o‘tkaziladi, aniqlanadi va davolanadi. Davolashga muhtoj bolalar uchun bolalar sanatoriyasi tashkil etilgan. Bolalarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishda hamshira vrachga yor- dam beradi. U bolalarga ¹ 026 /U raqamli forma to‘ldiradi. Ham- shira vrachning rahbarligida bolalarning antropometrik ko‘rsatmasiga binoan ayrim bolalarni mutaxassislarga maslahatga, sog‘lomlash- tirishga, rentgenda va laboratoriya tekshirishlar, davolash fizkul- turasi xonalariga yuboradi. Hamshira o‘qituvchilar bilan birga bolalarni bo‘yiga, ko‘rish va yetishish qobiliyatiga qarab partalarga o‘tqizadi. Ulardan tash- qari, tibbiy hamshira jismoniy tarbiya darslarining borishini, jis- moniy tarbiya zali mikroiqlimini o‘quvchilarning jismoniy tay- yorgarlik guruhlarida, mehnat tarbiyasi darsini tashkil etish- da o‘quvchilarning gigiyena talablariga rioya qilishlarini nazorat qiladi. Hamshira ayrim bolalarni vrachning qayta tekshirishi yoki davolashi uchun chaqiradi. Òibbiy hamshira muassasadagi bar- cha xonalarning sanitariya holatini nazorat qiladi. Bolalarning ovqatlanishi va ovqat sifati, oziq-ovqat mahsulotlarini tashili- shi va saqlanishini nazorat qilish ham uning vazifasiga kiradi. Òibbiy hamshira vrach bilan birga tobi qochgan bolalarning ha- roratini o‘lchaydi va zaruriyat bo‘lganda bolaga tez tibbiy yor- dam ko‘rsatadi. Sanitariya- epidemiologiya xizmati bolalar va o‘smirlar gigi- yenasi mutaxassislari tomonidan kasalliklarning oldini olish choralari ishlab chiqiladi va uning amaliyoti yuzasidan bolalar muassasalarida kundalik nazorat o‘rnatiladi. Yuqumli kasallik- larga qarshi kurashishda bolalar o‘rtasida o‘z vaqtida o‘tkazilgan ehtiyot emlashlar muhim tadbirlardan hisoblanadi. Ehtiyot em- lashlar rejali ravishda shu joyda yoki jamoada yuqumli kasallik bor-yo‘qligidan qa’tiy nazar, mahalliy sanitariya-epidemiolo- giya xizmati ko‘rsatmasiga asosan amalga oshiriladi. Emlashni o‘tkazish taqvimi (kalendari) immunologiyaning nazariy va amaliy yutuqlariga, ya’ni zardoblar ishlab chiqishga, mamla- katda sog‘liqni saqlash ahvoliga hamda yuqumli kasalliklar epi- demiologiyasining o‘zgarishiga qarab takomillashishi va o‘zgarishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 284 Vrach kabinetida tibbiy tarozi, bo‘y o‘lchagich, santimetrli lenta, shpatel, termometrlar, fonendoskop, sterilizator, bir mar- talik shprislar,tibbiy shkaflar, kushetkalar, yozuv stollari bo‘ladi. Birorta yuqumli kasallik aniqlansa, bolalar muassasasi vrachi yoki tibbiy hamshira bu haqda tuman epidemiologiga darhol xabar qiladi. Epidemiolog ko‘rsatmasi bilan kasal bola qatnaydigan bola- lar muassasasida va bola yashagan uyda dizenfeksiya o‘tkaziladi. Kasal bola bilan birga bo‘lgan barcha bolalar kasallikning yashirin davri o‘tguniga qadar kuzatib turiladi. BOLALAR MUASSASALARIDA SANIÒARIYA NAZORAÒI BOLALAR MUASSASALARIDA SANIÒARIYA NAZORAÒI BOLALAR MUASSASALARIDA SANIÒARIYA NAZORAÒI BOLALAR MUASSASALARIDA SANIÒARIYA NAZORAÒI BOLALAR MUASSASALARIDA SANIÒARIYA NAZORAÒI Bolalar muassasalari sanitariya nazoratini tuman, shahar, vilo- yat DSENM huzuridagi sanitariya vrachlari va sanitariya feldsher- lari olib boradilar. Sanitariya vrachlari va feldsherlari o‘z ish faoli- yatlarini hukumat qarorlari, Sog‘liqni saqlash vazirligi va sanita- riya epidemiologiya Bosh boshqarmasi tasdiqlagan sanitariya qonun-qoidalari, tavsiyanoma va amaliy ko‘rsatmalari, shuningdek, davlat standartlari asosida olib boradilar. Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar organizmining Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar organizmining Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar organizmining Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar organizmining Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar organizmining morfologik va fiziologik xususiyatlari morfologik va fiziologik xususiyatlari morfologik va fiziologik xususiyatlari morfologik va fiziologik xususiyatlari morfologik va fiziologik xususiyatlari O‘sayotgan yosh avlodni tarbiyalash va parvarish qilish ish- larini ilmiy asosda to‘g‘ri tashkil qilish uchun har bir tibbiyot xodimi va pedagog bolalar hamda o‘smirlar organizmining rivoj- lanish xususiyatlarini mukammal bilmog‘i lozim. Bolalar va o‘smirlar organizmi kattalar organizmidan anato- mik va fiziologik xususiyatlari, uzluksiz o‘sishi va rivojlanishi bilan farq qiladi. Bolaning sihat-salomat rivojlanishi uchun badan terisi va unga aloqador a’zolarning to‘g‘ri ishlashi muhim ahamiyatga ega. Badan terisidagi ko‘pdan-ko‘p retseptorlar organizmning tashqi muhit bilan aloqa bog‘lab, shu muhitning o‘zgarishlariga moslashishini ta’minlab turadi. Badan terisi himoya vazifasini bajarib, a’zo va to‘qimalarni zarar-shikastlanishlardan saqlaydi, organizmga mikrob- lar, suv va unda erigan zaharli moddalarning o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bolalarda teri mugiz qatlamining yuza hujayralari oson ko‘chib tushadi. Bular 2–3 qator bo‘lib joylashgan va bir-biri bilan ancha sust bog‘langan. Badan terisi epidermisi bilan muguz qatlami 7 yashar bolada ham katta odamlardagi kabi bo‘ladi. Yog‘ bezlari www.ziyouz.com kutubxonasi 285 faoliyati 15–16 yoshga borib asta-sekin kuchayadi va 18 yoshga yetganda xuddi kattalarnikidek bo‘lib qoladi, ter bezlari 7 yosh- gacha bo‘lgan bolalarda kattalardagidan ko‘ra ko‘proq bo‘ladi, key- inchalik kamayadi. Suyak to‘qimasi shakllanib asta-sekin tog‘ay to‘qimasi o‘rnini to‘ldirib boradi. Bolalar suyak to‘qimasida organik unsurlarning ko‘pchiligi, skeletining ancha qayishqoqligi tufayli tanaga uzoq vaqt zo‘r kelib turganida yoki bola gavdasini noto‘g‘ri tutganda shakli o‘zgaradi. Skelet, jumladan chanoqning ayrim suyaklari biri-biriga batamom qo‘shilmagan bo‘ladi. 17–18 yoshga borgan- dan keyingina yonbosh, quymich va qov suyaklari bir-biriga qo‘shilib, yagona „nomsiz“ suyakka aylanadi. Kaft usti, ya’ni bilakuzuk suyaklari chaqaloqda endigina ma’lum bo‘lib kelayotgan bo‘ladi. Bular asta-sekin rivojlanib, bola 10–13 yoshga yetganda suyakka aylanadi. Barmoq falangalari ham xuddi shu vaqtga kelib suyakka aylanib bo‘ladi. Bolalarni yozuvga va eng oddiy mehnat malakalariga o‘rgatishda qo‘l panjalarining shu xususiyatlarini hisobga olish zarur, ayniq- sa, o‘qishning birinchi yilida ularni yozma ish bilan zo‘riqtirmaslik lozim. Bolalarning mushak sistemasi suyak sistemasi bilan jipslash- gan bo‘lib, bular odamning harakatlarini birgalikda ta’minlab bera- di. Badandagi yirik mushaklar, asosan, orqa, yelka, son mushak- lari va boshqalar hammadan ilgari rivojlanadi. 6–7 yashar bola- larda bular ancha yaxshi rivojlangan, biroq mayda mushaklar masalan, oyoq-qo‘l panjasi mushaklari hali uncha rivojlanmagan bo‘ladi. Shu sababdan, go‘dak bolalar yurish, sakrash, irg‘itish singari asosiy tabiiy harakatlarni ancha o‘zlashtirib oladilar, lekin, mayda va aniq harakatlarni ancha qiynalib bajaradilar. 9–12 yoshlarda bolalar turli mushak guruhlariga tushadigan yukni mustaqil taqsimlay oladilar, harakatlari ancha uyg‘unlashib maromga moslasha boradi. Bolalarning yuqori nafas yo‘llari kattalardagiga qaraganda an- cha tor, nafas a’zolari to‘qimalari nozik, shilliq pardalari qon va limfa tomirlar bilan mo‘l-ko‘l ta’minlanmagan, salga jarohatlanadi. Nafas yo‘llariga chang va kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizm- larning ko‘proq tushishi ham shunga bog‘liq. Burundagi yallig‘lanish jarayonlari og‘iz bilan nafas olish tufayli yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchi mikroblar va zaharli moddalarning organizmga tushi- shi uchun juda qulay sharoit yaratiladi. Natijada bola bronxit yoki zotiljam bilan og‘rib qolishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 286 Shu sababdan bolalar muassasalarida havo doimo toza bo‘lishi shart. Buning uchun xonalarni yaxshilab shamollatish, polni ho‘l latta bilan artib turish zarur. Bolalarni burundan chuqur va bir maromda nafas olishga o‘rgatish kerak. Bolaning yuragi 7 yosh- gacha zo‘r berib o‘sadi, 7 yoshdan 10 yoshgacha yurak o‘lchovlari va hajmi asta-sekin ortib boradi. Mana shu davrda yurakning ta- yanch to‘qimasi obdan shakllanib, markaziy va periferik nerv sistemasi yaxshigina rivojlanadi. Bola zo‘r berib o‘sayotganda qon yaratish a’zolari zo‘riqib ishlaydigan va tashqi muhitning noxush ta’sirlariga juda sezgir bo‘ladi. Bolaning ochiq havoda yetarli bo‘lmasligi, haddan tashqari zo‘riqish va gigiyena talablarining biror tarzda buzilishi, aksari kamqonlikka olib keladi. Quyosh nuri yoki sun’iy nurlardan noto‘g‘ri foydalanish bolalar organizmiga, jumladan ko‘migiga yomon ta’sir ko‘rsatadi, natijada ko‘mik yetilmagan qon tanacha- larini ko‘plab ishlab chiqara boshlaydi. Bolaning o‘sib-unib borishi ko‘p jihatdan hazm a’zolarining ishiga bog‘liq. 6–7 yashar bolalarda sut tishlari tushib, o‘rniga doimiy tishlar chiqa boshlaydi. Avval to‘rtta katta jag‘ tish chiqadi, keyin sut tishlari qaysi tartibda chiqqan bo‘lsa, xuddi shu tartibda tusha- di va o‘rniga doimiy tishlar chiqadi. Doimiy tishlarning emal qat- lami bolalarda kattalarnikiga qaraganda birmuncha yupqa bo‘ladi. Shunga ko‘ra tishlarni zararlanishdan asrash uchun tish parvari- shi qoidalariga bekam-u ko‘st rioya qilish kerak. 7 yashar bolada hamma sezgi a’zolari yaxshi rivojlangan bo‘ladi, biroq, ba’zilari, jumladan, ko‘z o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Yaqin yoki olis masofada turgan narsalarni aniq ko‘rish uchun ko‘zni ma’lum bir tarzda moslashtirish zarur. Ko‘zning ana shu xususiyati akkomodatsiya deb ataladi. Akkomodatsiya ko‘z gavhari shaklining o‘zgarishiga bog‘liq, odam yaqinda turgan narsalarga qaraganda, ko‘z gavhari bo‘rtsa, uzoqda turgan narsalarni ko‘rganida, aksincha yassilanadi. Ko‘zning turli masofalardagi nar- salarni ko‘rishga moslashish xususiyati yosh ulg‘aygan sari o‘zgarib boradi. Bolalarda ko‘z gavhari ancha elastik bo‘lganidan o‘z shak- lini tez o‘zgartirib oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar, ayniqsa, maktabda o‘qishni endi boshlagan bolalar rasm chizish, turli shakllar kes- ish va ularni yopishtirish, yozish va o‘qishga tobora ko‘proq vaqt- larini sarflaydilar. Mashg‘ulotlar paytida boshlarini ancha engash- tirib ishlaydilar. Mashg‘ulotlar uzoq davom etganda–ko‘z pardasi- www.ziyouz.com kutubxonasi 287 dan qonning aylanib o‘tishi qiyinlashadi, shunga ko‘ra ko‘z ichki bosimi ortib, ko‘zning oldingi-orqa o‘qi asta-sekin uzayib boradi. Maktabda o‘tkaziladigan ta’lim-tarbiya bolalarning yoshiga xos anatomik-fiziologik xususiyatlarini va gigiyena talablarini hisobga olmasdan uyushtirilsa, bu ular organizmining rivojlanishida turli salbiy o‘zgarishlar yuzaga keltirishi mumkin. O‘QUVCHINING KUN ÒARÒIBI O‘QUVCHINING KUN ÒARÒIBI O‘QUVCHINING KUN ÒARÒIBI O‘QUVCHINING KUN ÒARÒIBI O‘QUVCHINING KUN ÒARÒIBI Kun tartibining noto‘g‘ri tashkil qilinishi, ayniqsa, qoniqib uxlamaslik bosh miya po‘stlog‘ining tiklanish jarayonlariga hamda o‘quvchining ish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Gigiyenik jihatdan asoslanib tuzilgan kun tartibi o‘quvchining kun bo‘yi bajaradigan asosiy faoliyati turlarini me’yorlashga, aqliy va jismoniy mehnatini, dam olishni to‘g‘ri olib borishiga imkon beradi. Maktab dasturi o‘quvchilarning aqliy faoliyatini jadallash- tirishni to‘g‘ri rejalashtirmas ekan, o‘quv jarayoni va sog‘liqni saqlashda ko‘zlangan maqsadga erishish qiyin bo‘ladi. Kun tartibiga qat’iy amal qilmaslik o‘sib kelayotgan organizm- ga juda yomon ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarning ish qobiliyati pasayib, o‘zlashtirishi yomonlashadi, vaqt o‘tishi bilan sog‘lig‘ida salbiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Kun tartibi ayrim bandlarining muntazam takrorlanib turishi organizm hayot faoliyatining ma’lum bir maromiga tushib olishi- ni ta’minlaydi. Bola ma’lum bir vaqtda uyg‘onishga o‘rganadi, ma’lum soatlarda qorni ochganini, kuch- quvvatga to‘lib-tosh- ganini, ma’lum bir vaqtda charchaganini sezadi. O‘quvchining kun tartibi organizmning jismoniy va ruhiy imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi kerak. O‘quvchining kuni ertalabki gigiyenik gimnastika mashg‘ulotlari bilan boshlanadi (14–15-jadvallar). Ertalabki badantarbiya va suv muolajalari uyquni qochirib, o‘quv faoliyatiga tez kirishib ketishiga yordam beradi. O‘qish o‘quvchining markaziy nerv sistemasiga katta talablar qo‘yadi. Shuning uchun maktabda ham, uyda ham kun tartibiga puxta rioya qilish kerak. Shunda markaziy nerv sistemasi zo‘riqmaydi. Mak- tabdagi o‘quv mashg‘ulotlari o‘quv rejasi asosida olib boriladi. O‘quvchi tushlik ovqatini yeb bo‘lib dam olgandan keyin ko‘pi bilan soat 16 da uy vazifalarini bajarishga kirishishi kerak. O‘quv- chilarning nonushta va tushlikdan keyingi ochiq havoda biroz o‘y- nab kelib keyin dars tayyorlashi maqsadga muvofiq bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 288 Vrachlar va fiziologlar 14–17 yoshni oraliq yosh deb hisob- laydilar, chunki shu yoshda o‘smir organizmi zo‘r berib rivo- jlanib, balog‘atga yetib boradi, markaziy nerv sistemasi faoliyat- ida o‘smirning yurish- turishida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 14–17 yashar o‘quvchilarning o‘quv dasturi ancha og‘ir bo‘ladi, 11- sinfda u o‘quvchilarning oliygohlarga tayyorlanishi tufayli yana ham kengayadi. Imtihonlarga tayyorlanish va topshirish davrida organizm hammadan ko‘p zo‘riqadi. Mana shu davrda kun tartibiga puxta amal qilish, tunda yetarlicha qoniqib uxlash kerak. Ish qobiliyatini kun bo‘yicha yuksak darajada saqlab qolish uchun o‘quvchilarga kunduzi 1,5–2 soat uxlab olib, keyin bir soat ochiq havoda sayr qilish tavsiya etiladi. O‘quv mashg‘ulotlari mahalida har 45 daqiqadan keyin 10–15 daqiqa tanaffus qilish lozim. Uyqu asab sistemasini toliqib qolishdan saqlaydi. Uxlaganda organizmdagi hamma a’zo va to‘qimalar, jumladan, bosh miya po‘stlog‘i orom oladi. Asab hujayralari oziq moddalar zaxirasiga to‘- lib, quvvat yig‘adi, organizm yangi mehnat kuniga tayyorlanadi. Odam qattiq va miriqib uxlashi uchun ma’lum bir soatda yo- tishga o‘rganishi, uxlashdan 1–1,5 soat oldin hech qanday aqliy ish bilan shug‘ullanmasligi kerak. Uyquga qoniqmaslik o‘quvchilarning ish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uxlashdan oldin xonani shamollatish, xona harorati 16–17 °C bo‘lganda deraza yoki fortochkani ochib qo‘yish kerak. Maktabdagi mashg‘ulotlardan keyin ochiq havoda sayr qilish, serharakat o‘yinlar o‘ynash kuch-quvvatni tiklashga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatning almashinib turishi ish qobiliyatini oshiradi. Yurak tomirlar sistemasi, nafas a’zolari faoliyatini yaxshilaydi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi. Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarning (sport mashg‘ulotlari, turistik safarlar, to‘garak ishi, jamoat ishi, adabiy kechalar, muzey- larga borish va boshqalar) o‘quvchilarga zavq bag‘ishlab, kuch- quvvatlari va aqliy mehnat qobiliyatlarini oshirishda yaxshi ta’sir qiladi. Ba’zi to‘garaklarga qatnashishga ancha vaqt va kuch ketadi, buni unutmaslik kerak (modellar yasash, radio, foto to‘garaklari, havaskorlik to‘garaklari va boshqalar). Bu gap yopiq binoda o‘tkaziladigan to‘garaklarga ayniqsa taalluqli. Mashg‘ulotlar ko‘pi bilan 1–2 marta, 50–60 daqiqadan o‘tkazilgani ma’qul. Har bir o‘quvchi 1 ta to‘garakda, istisno tariqasida 2 ta to‘garakda qatna- shishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 289 I BI T R A T N U K R A L F N I S 2 — 14 — 36 — 57 8 1 1 — 9 hs ir ut n a d u q y U v us , a yi br at n a d a b i k b al at r E hs ir it hs i‘ gi y i n ni r‘ o ,i r al aj al o u m at hs u n o N )r y as ( hs ir o b a g b at k a M - u‘ g hs a m v u q‘ o i g a d b at k a M ir a q hs at n a df ni s ,i r al t ol i hs i t a o m aj ,r al t ol u‘ g hs a m )r y as ( hs it y a q a g y U ki l hs u T , hs il o m a d ni y e k n a d ki l hs u T ) n u h c u r al al o b r a hs a y 7( hs al x u , hs il i q r y as a d o v a h qi h c O li g n‘ o k a v r al ni y‘ o t a k ar a hr es hs a n y‘ o r al ni y‘ o n a gi d a h c o hs ir aj a b i ni r al af i z a v y U hs il i q r y as a d o v a h qi h c O - hs a m ni kr e a v t a q v o i k h c e K b ot i k ,t a yi l o af yi d oji ( r al t ol u‘ g ) hs i hs ar a q a g al i o , hs i q‘ o hs ir ‘ o k ki lr a gr o y y at a g hs it o Y , hs al a z ot i nl a z b a y o p , mi yi k( ) hs i ni v u y , hs it al l o m a hs i n a n o x hs al x U 0 1. 7 — 0 0. 7 0 3. 7 — 0 2. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 3. 2 1 — 0 2. 8 0 0. 3 1 — 0 3. 2 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 3. 4 1 — 0 3. 3 1 0 0. 6 1 — 0 3. 4 1 0 0. 7 1 — 0 0. 6 1 0 0. 9 1 — 0 3. 7 1 0 0. 0 2 — 0 0. 9 1 0 3. 0 2 — 0 0. 0 2 0 3. 7 — 0 3. 0 2 0 0. 7 0 3. 7 — 0 0. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 3. 3 1 — 0 2. 8 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 3. 4 1 — 0 0. 4 1 0 0. 7 1 — 0 3. 4 1 0 0. 9 1 — 0 0. 7 1 0 3. 0 2 — 0 0. 9 1 0 0. 1 2 — 0 3. 0 2 0 0. 7 — 0 0. 1 2 0 0. 7 0 3. 7 — 0 0. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 0. 4 1 — 0 2. 8 0 3. 4 1 — 0 0. 4 1 0 0. 5 1 — 0 3. 4 1 0 0. 7 1 — 0 0. 5 1 0 0. 9 1 — 0 0. 7 1 0 0. 1 2 — 0 3. 9 1 0 3. 1 2 — 0 0. 1 2 0 0. 7 — 0 3. 1 2 0 0. 7 0 3. 7 — 0 0. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 0. 4 1 — 0 2. 8 0 0. 5 1 — 0 3. 4 1 0 0. 5 1 — 0 3. 4 1 0 0. 7 1 — 0 0. 5 1 0 0. 0 2 — 0 0. 7 1 0 3. 1 2 — 0 0. 0 2 0 3. 1 2 — 0 0. 1 2 0 0. 7 — 0 3. 1 2 0 0. 7 0 3. 7 — 0 0. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 3. 4 1 — 0 2. 8 0 0. 5 1 — 0 3. 4 1 0 3. 5 1 — 0 0. 5 1 0 0. 7 1 — 0 3. 5 1 0 0. 9 1 — 0 0. 7 1 0 3. 1 2 — 0 0. 0 2 0 0. 2 2 — 0 3. 1 2 0 0. 7 — 0 0. 2 2 0 0. 7 0 3. 7 — 0 0. 7 0 5. 7 — 0 3. 7 0 2. 8 — 0 5. 7 0 3. 4 1 — 0 2. 8 0 0. 5 1 — 0 3. 4 1 0 3. 5 1 — 0 0. 5 1 0 0. 7 1 — 0 3. 5 1 0 0. 9 1 — 0 0. 7 1 0 3. 1 2 — 0 0. 0 2 0 0. 2 2 — 0 3. 1 2 0 0. 7 — 0 0. 2 2 14 -jadval Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8Ertalab o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi (mashg‘ulotlar soat 8 3030303030 da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi). da boshlanadi). 19 — Gigiyena www.ziyouz.com kutubxonasi 290 I BI T R A T N U K R A L F N I S 4 — 36 — 57 8 1 1 — 9 hs ir ut n a d u q y U v us , a yi br at n a d a b i k b al at r E hs i ni yi k ,i r al aj al o u m hs ir it hs i‘ gi y i n ni r‘ O hs i hs ar a q a g al i o a v at hs u n o N hs i , hs ir aj a b i ni r al af i z a v y U hs ir it hs i‘ gi y i ni nr ‘ o qi h c o a v r al t ol u‘ g hs a m ni kr E hs ir u y a d o v a h ki l hs u T )r y as ( hs ir o b a g b at k a M - u‘ g hs a m v u q‘ o i g a d b at k a M , hs i ir a q hs at n a df ni s ,i r al t ol .i hs i t a o m aj hs it y a q a g y U - hs a m ni kr e a v t a q v o i k h c e K b ot i k ,t a yi l o af yi d oji ( r al t ol u‘ g ) hs i hs ar a q a g al i o , hs i q‘ o hs ir ‘ o k ki lr a gr o y y at a g hs it o Y , hs al a z ot i nl a z b a y o p , mi yi k( ) hs i ni v u y , hs it al l o m a hs i n a n o x hs al x U 0 3. 7 0 0. 8 — 0 3. 7 0 0. 9 — 0 0. 8 0 0. 1 1 — 0 0. 9 0 3. 1 1 — 0 0. 1 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 0. 9 1 — 0 0. 4 1 0 3. 9 1 — 0 0. 9 1 0 3. 0 2 — 0 3. 9 1 0 0. 1 2 — 0 3. 0 2 0 3. 7 — 0 3. 1 2 0 3. 7 0 0. 8 — 0 3. 7 0 0. 9 — 0 0. 8 0 3. 1 1 — 0 0. 9 0 3. 3 1 — 0 3. 1 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 3. 9 1 — 0 0. 4 1 0 0. 0 2 — 0 3. 9 1 0 0. 1 2 — 0 0. 0 2 0 3. 1 2 — 0 0. 1 2 0 0. 7 — 0 3. 1 2 0 3. 7 0 0. 8 — 0 3. 7 0 0. 9 — 0 0. 8 0 3. 1 1 — 0 0. 9 0 0. 3 1 — 0 3. 1 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 0. 0 2 — 0 0. 4 1 0 3. 0 2 — 0 0. 0 2 0 3. 1 2 — 0 3. 0 2 0 0. 2 2 — 0 3. 1 2 0 3. 7 — 0 3. 2 2 0 3. 7 0 0. 8 — 0 3. 7 0 0. 9 — 0 0. 8 0 0. 2 1 — 0 0. 9 0 0. 3 1 — 0 0. 2 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 0. 0 2 — 0 0. 4 1 0 3. 0 2 — 0 0. 0 2 0 0. 2 2 — 0 3. 0 2 0 3. 2 2 — 0 0. 2 2 0 3. 7 — 0 3. 2 2 0 3. 7 0 0. 8 — 0 3. 7 0 0. 9 — 0 0. 8 0 3. 1 1 — 0 0. 9 0 0. 3 1 — 0 3. 1 1 0 3. 3 1 — 0 0. 3 1 0 0. 4 1 — 0 3. 3 1 0 0. 0 2 — 0 0. 4 1 0 3. 1 2 — 0 0. 0 2 0 0. 2 2 — 0 3. 1 2 0 3. 2 2 — 0 0. 2 2 0 3. 7 — 0 0. 2 2 15 -jadval Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi Tushlikdan keyin o‘qiydigan o‘quvchilar uchun taxminiy kun tartibi ( mashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadimashg‘ulotlar soat 14.00 da boshlanadi) www.ziyouz.com kutubxonasi 291 O‘quvchi qancha yosh bo‘lsa, mehnat qobiliyati tiklanishi uchun shuncha ko‘p vaqt kerak bo‘ladi. O‘quvchining yoshiga qarab, tungi uyqu muddatining fiziologik me’yorlari belgilangan (16-jadval). 16-j a d v a l Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi i h s o y g n i n a l o B ) t a o s ( u q y U 7 9 — 8 0 1 2 1 — 1 1 4 1 — 3 1 5 1 6 1 1 i z u d n u k + 1 1 a d n u T 5 , 0 1 — 1 1 0 1 — 5 , 0 1 9 — 0 1 9 — 5 , 9 5 , 8 — 9 8 — 5 , 8 Sinfdan tashqari ish va jamoat binolarini tozalashni tushlikdan so‘ng ochiq havoda dam olib bo‘lgandan keyin o‘tkazish kerak. Aqliy mehnat bilan shug‘ullangandan keyin, albatta, dam ol- ish, badantarbiya mashqlari bilan shug‘ullanish lozim (kerishish, gavdani pastga egish, o‘tirib-turish) va hatto, uy ichida aylanib yurish charchoqni yozib, ish qobiliyatini tiklaydi. Dam olish kunlari va maktab ta’tillari paytida imkoni boricha ko‘proq ochiq havoda bo‘lish, sport o‘yinlari, ekskursiyalar, sayo- hatlar uyushtirish organizmni chiniqtiradi va aqlni peshlaydi. Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun mo‘ljallangan kun tartibi o‘rta umumta’lim maktabidagidan birmuncha boshqacha- roq tuzilishi kerak. Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun Kuni uzaytirilgan sinf bolalari uchun taxminiy kun tartibi taxminiy kun tartibi taxminiy kun tartibi taxminiy kun tartibi taxminiy kun tartibi 8.30–9.00 — bolalarning yig‘ilishi . Ertalabki gimnastika. 9 00–9.35 — ertalabki birinchi dars. 9.35–9.55 — birinchi tanaffus (serharakat o‘yinlar). 9.55–10.30 — ikkinchi dars. 10.30–10.50 — ikkinchi tanaffus, issiq ovqat bilan nonushta. 10.50–11.25 — uchinchi dars. 11.25–12.25 — dinamik mashg‘ulotlar (uyushgan serharakat o‘yinlar, sayr, kiyimni o‘zgartirib olish uchun vaqt). 12.25–13.00— to‘rtinchi dars. www.ziyouz.com kutubxonasi 292 13.00–13.30 — tushlik. 13.30–15.45 — uyqu. 15.30–15.45 — o‘rinni yig‘ishtirish, yuvinish. 15.45–16.20 — bolalarning qiziqishiga qarab o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar. Osoyishta o‘yinlar. 16.20–16.40 — kech tushlik. 16.40–18.00 — toza havoda sayr qilish. Serharakat o‘yinlar o‘ynash. Shanba kuni o‘qilmaydi. Internat maktablarning quyi sinflari tarbiyalanuvchilari uchun sinfda o‘tkaziladigan va mustaqil mashg‘ulotlar kuniga uzog‘i bilan 4–5 soat, 5—8- sinf o‘quvchilarining mashg‘ulotlari 6,5 soat, yuqori sinf o‘quvchilarining mashg‘ulotlari 8 soatdan oshmasligi lozim. Quyi sinflarda tarbiyalanuvchilar kuniga 3,5–4 soatdan, yuqo- ri sinf o‘quvchilari 2–3 soatdan ochiq havoda bo‘lishlari kerak. O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI O‘QUV MASHG‘ULOÒLARI GIGIYENASI Bola organizmining morfologik xossalari, pedagogika jarayoni va o‘quv mashg‘ulotlari tufayli uning organizmida kuzatiladigan o‘zgarishlar xususiyatiga qarab, maktabda o‘qishning butun dav- rini bir necha bosqichlarga bo‘lish mumkin. 1- bosqich, bir qa- dar, ma’lum vaqt qimirlamasdan o‘tirib, o‘qish va yozish malaka- larini egallash bilan belgilanadi. Keyingi bosqichlarida bolalar bosh miya po‘stlog‘i hujayralari ishtiroki hamda shartli refleks reaksi- yalari asosida bilim oladilar. Maktabda o‘qiy boshlagan 5–6 yashar bolalar dastlab maktab sharoitiga o‘rganishga ancha qiynaladilar. Chunki ular o‘zlari uchun notanish bo‘lgan yangi bolalar va kattalar jamoasiga, kun tarti- biga, o‘qituvchining talablariga, darsda ko‘proq qimirlamasdan o‘tirish zarurligiga asta-sekin o‘rganib, moslashib boradilar. Birinchi sinf o‘quvchisi hali yozishga qiynaladi, yozish jarayo- nida qo‘l panjasidagi mayda chuvalchangsimon mushaklarga zo‘r keladi, chunki 5–6 yoshda bu mushaklar yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Yozish paytida daftar qiyshiq qo‘yilsa, yoki o‘quvchi qiyshiq o‘tirsa, bel mushaklari tez charchab qoladi, xatni chiroylik yoza ol- maydi, barmoqlar qalamning uchidan 4—5 sm yuqori turishi ke- rak (bosh, ko‘rsatkich va o‘rta) barmoqlar bilan qattiq qismasdan, ohista ushlansa, qo‘l mushaklari charchab qolmaydi. Yozish vaqtida daftar bilan ko‘z orasidagi masofa 35–40 sm bo‘lmog‘i lozim. www.ziyouz.com kutubxonasi 293 Yozish uchun, asosan, binafsha, qora, yashil siyoh yoki pastalar tavsiya qilinadi. Qizil siyoh yoki ko‘zning sezuvchi nur- larini kuchli ta’sirlanishi natijasida tez charchatadi. Biroz yozgandan so‘ng ko‘z, qo‘l, bel mushaklari, ayniqsa kichik yoshdagi o‘quvchilarda tez charchaydi. Shuning uchun 5–6 yashar bola 5 minutgacha 7–10 yoshda 10 minutgacha, 10–12 yoshda 15 minutgacha,12–15 yoshda 20 minutgacha,15–18 yoshda 25–30 minutgacha yozishi kerak. Bu rasm va chizma ishlari uchun taalluqli. Ko‘zga yaqin tutib o‘qish tufayli ko‘zdagi akkomodatsiya mu- shaklari hamda harakatlantiruvchi mushaklar zo‘riqadi. O‘qish paytida ko‘z bilan kitob orasidagi masofa 30 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Ko‘z charchab qolmasligi uchun har 20– 30 minutlik o‘qishdan so‘ng 1–2 minut tanaffus qilib, uzoq- uzoqlarga, yashil daraxtlarga qaralsa, ko‘z ichi bosimi pasayib, ko‘z dam oladi. Birinchi sinf o‘quvchilarining darsga moslashishi uchun bi- rinchi yarim yillikda darslar muddatini kamaytirish maqsadga mu- vofiqdir. 5–6 yashar bolalarning funksional imkoniyatlariga ko‘ra o‘quv yilining ikkinchi yarmida darslar muddati asta-sekin qo‘shilib borishi kerak, sentabr, oktabr oylarida 30 minutli 3 ta darsdan, noyabr, dekabrda 4 ta darsga, ikkinchi 2 yarim yillikda 35 minutlik 4 ta darsga o‘tiladi. Shunda bolaning fiziologik faoliyati va o‘zlashtiruvchanligi butun o‘quv yili davomida bir maromda saqlanib turadi. O‘quv mashg‘ulotlari maktab o‘quvchilarining organizmiga (o‘qishning boshlang‘ich davrlarida) ma’lum talablar qo‘yadi. Shuning uchun o‘quv muddati bolalar yoshi imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Kichik yoshda ish qobiliyatli darslar boshlan- gan vaqtdan hisoblaganda 1,5 soatdan keyin, o‘rta va katta maktab yoshida esa 2–3 soatdan so‘ng qobiliyati pasaya boshlaydi, ayniq- sa, 6- darsga kelib keskin pasayib ketadi. Shu munosabat bilan darslarni qancha davom etishi o‘quv jarayonini gigiyenik jihatdan tashkil etishning muhim omili hisoblanadi.Jahonning turli mamlakatlarida shu jumladan, biz- ning mamlakatimizda o‘qitish yuzasidan to‘plangan ko‘p yillik tajriba 45 minutlik darsni eng qulay muddat deb e’tirof etadi. Bi- roq, dars to‘g‘ri tashkil etilgan taqdirdagina bu muddat samarali natija berishi mumkin. Psixologlarning ma’lumotlariga qaraganda, 6–10 yashar bola 20 minut atrofida, 10–12 yashar bola 25 minut atrofida diqqatini bir joyga to‘plab o‘tirishi mumkin. Mana www.ziyouz.com kutubxonasi 294 shu tadqiqotlar darslarning ish turlarini almashinib turadigan qilib, alohida tuzish zarurligini tasdiqlaydi. Bir turdagi faoliyat- dan boshqa bir turdagi faoliyatga o‘tilganida ishda biroz to‘xtalish, go‘yo kichik bir tanaffuslar bo‘ladi. Ba’zi darslarda bu kichik tanaf- fuslar birmuncha uzoqroq bo‘lishi va jismoniy hordiq lahzalari ko‘rinishida o‘tkazilishi kerak. Mana shunday tanaffuslardan keyin bolalarning mashg‘ulotlarga yana bajon-u dil kirishib ketishlari ko‘pdan-ko‘p kuzatuvlardan ma’lum. Maktab ta’limini gigiyenik jihatdan tashkil etishda darslarning soni katta ahamiyatga ega. Amaldagi o‘quv rejasiga muvofiq 1–3, sinflarda kuniga 4 tadan, 4-sinfda 4–5 tadan, 5–9-sinflarda kuniga 5–6 tadan, 10–11- sinflarda 6 tadan dars o‘tish ko‘zda tutiladi. Òa’limni to‘g‘ri tashkil etish uchun kun va hafta davomida darslarni taqsimlash, boshqacha aytganda, dars jadvalini to‘g‘ri tuzish juda muhim ahamiyatga ega. Xo‘sh, maktabda darslarni tuzishda qanday gigiyena asoslari hisobga olinishi kerak? O‘quvchining ish qobiliyati, darslarni o‘zlashtirish darajasi ko‘p jihatdan dars jadvalining gigiyenik talablarga muvofiq tuzilganligiga bog‘liq. O‘zlashtirishning oson va qiyinligiga qarab, hamma fanlar shartli ravishda juda qiyin, o‘rtacha va oson fanlarga bo‘linadi. Bi- rinchi juda qiyin fanlarga: fizika, kimyo; o‘rtacha qiyinlikdagi fan- larga: tarix, tabiatshunoslik, ona tili, adabiyot, geografiya; o‘z- lashtirish oson bo‘lgan fanlarga: jismoniy tarbiya, mehnat, ashu- la, rasm kabi fanlar kiradi. O‘qish kunining birinchi soatida, ertalabki vaqtda yangigina o‘qishga o‘rgangan o‘quvchining miya hu- jayralarining ish qobiliyati deyarli pastroq bo‘ladi. Shuning uchun bu soatga o‘zlashtirilishi o‘rtacha qiyinlikdagi fanlar qo‘yilishi tavsiya etiladi. 4-soatda esa o‘quvchilarda charchash belgilari paydo bo‘la boshlaydi, shuning uchun dars jadvalining 4-soatiga aqliy mehnat, chuqur fikrlash talab qilmaydigan fanlar (jismoniy tarbiya, mehnat, rasm, ashula) qo‘yilishi ish qobiliyatining yana oshishiga imkon beradi va nihoyat 5–6 soatlarga o‘rtacha qiyinlikdagi (tarix, tabiatshunoslik, geografiya, ona tili va adabiyot) fanlari qo‘yilsa, ularni o‘zlashtirish yaxshi bo‘ladi. O‘quvchilarning o‘zlashtirishi hafta davomida ham o‘zgarib tura- di. Dam olish kunidan keyin birinchi o‘qish kunida o‘quvchi or- ganizmi hali ishga to‘liq safarbar qilinmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham qiyin fanlar iloji boricha birinchi o‘qish kuniga qo‘yilmasligi kerak. 2–3- o‘qish kunlari organizmning ish qobiliyati eng yu- qori darajada bo‘ladi va qiyin fanlar hamda kontrol ishlar shu www.ziyouz.com kutubxonasi 295 kunlarda o‘tkazilgani ma’qul. 4-o‘qish kunidan boshlab organizm- ning ish qobiliyati pasaya boshlaydi, lekin o‘qishning 6-kuni ko‘rsatkichlarning deyarli pasaygani qayd qilinmaydi. O‘tgan asr- da Kamzis o‘quvchilarda chorshanba kuni darsni o‘zlashtirish qo- biliyatining pasayganini aniqlagan. Lekin bizning olimlarimizning keyingi yillarda olib borgan tadqiqotlariga ko‘ra, o‘quvchilarda dars- larni o‘zlashtirish qobiliyatining pasayishi payshanba kuniga to‘g‘ri kelar ekan. Bundan kelib chiqadiki, agar 4-o‘qish kuni dars jadvaliga hara- katlanish bilan bog‘liq bo‘lgan yengil fanlar qo‘yilsa, tarbiyaviy soat va ekskursiyalar shu kunda o‘tkazilsa, o‘quvchilar dam ola- di, natijada 5–6- o‘qish kunlarida ularning ish qobiliyati ancha- gina tiklanadi, natijada dars jadvaliga beshinchi va oltinchi o‘qish kunlari qiyinroq fanlar qo‘yilishiga imkon yaratiladi. Mehnat va jismoniy tarbiya darslariga ish qobiliyati pasayadi- gan paytlarni ajratgan ma’qul. Boshlang‘ich sinflarda mehnat darsini uchinchi darsda, 5–7- sinf o‘quvchilarining ustaxonalari- dagi amaliy mashg‘ulotlarni esa ertalabki o‘qishda 3-4 -darslarda, peshingilarda esa 1–2- darslarda o‘tkazish kerak. Jismoniy tarbiya darsidan keyin kislorod iste’moli tinch tur- gan mahaldagidan ko‘ra 7 baravar ortadi. Lekin mehnat talab eti- ladigan keyingi mashg‘ulotlar unumli bo‘lishi uchun o‘quvchi organizmini tinchlantirish maqsadida kislorod iste’molini taxmi- nan 4,5 baravar kamaytirish kerak. Buning uchun kamida 15–20 daqiqa vaqt kerak bo‘ladi. Darslar o‘rtasidagi tanaffuslar o‘quv kuni davomida o‘quv- chilarning dam olishlari uchun mo‘ljallangan. O‘n daqiqali tanaffus darsdan keyingi charchoqni bosa olishi ko‘p yillik kuzatuvlarda tajriba yo‘li bilan aniqlangan, 2-yoki 3- darsdan keyingi katta tanaffus 30 daqiqa davom etishi kerak. Ma- halliy sharoitlarga qarab, 2 va 3 - darslardan davom etadigan ikkita katta tanaffus bo‘lishi mumkin. O‘quv mashg‘ulotlarini uyda tashkil etishga qo‘yiladigan asosiy gigiyena talablaridan biri – bu mashg‘ulotlarning kundalik mud- datiga rioya qilishdir. Maxsus tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, uy vazifalari 1-sinfda 30–40 minut, 2-sinfda 1 soat, 3–4-sinflarda 1,5 soat, 5–6- sinflarda 2 soat, 7–8- sinflarda 2,5 soat, 9–11- sinflarda ko‘pi bilan 3 soat davom etishi mumkin. Imtihon davrida o‘quvchining kun tartibi o‘quv yili davomida o‘quvchi ma’lum kun tartibiga moslashadi, shuning uchun ham imtihon davrida kun tartibi ilgarigidek qolaverishi lozim, ya’ni www.ziyouz.com kutubxonasi 296 o‘quvchining dars tayyorlash (aqliy mehnat bajarish) ga sarflan- adigan vaqti ko‘paymasligi, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishi, uxlashi aslo kamaymasligi kerak. Har bir imtihonga tayyorlanish uchun kamida 3-4 kun vaqt berilishi kerak. Imtihon vaqtida begona kishilarning ishtirok etishi, savol berishi mumkin emas, chunki o‘quvchi hayajonlanib, bil- gan narsalarini unutib qo‘yishi mumkin. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi. Sinfdan tashqari ishlarga jismoniy tarbiya va sport seksiyalarida, fan va ha- vaskorlik to‘garaklarida qatnashish kiradi. Har bir o‘quvchi faqat bitta to‘garakda qatnashishi mumkin. Agar o‘quvchi xohishi bilan ikkita to‘garakda qatnashmoqchi bo‘lsa, bittasi, albatta, sport yoki havaskorlik to‘garagi bo‘lishi kerak, aks holda u charchaydi va salomatligi zaiflashadi. Òo‘garak mashg‘uloti uchun o‘quvchi haftada 2–4 soat vaqt sarflashi mumkin. Har bir mashg‘ulot vaqti 50–60 daqiqadan oshmasligi kerak. Maktabdan tashqari ishlarga ijodkorlar uyi, bolalar klublari, ekskursiya va turistik bazalar, yoki texniklar, tabiatshunoslar stan- siyalari va bolalar teatrlariga qatnashish kabilar kiradi. MAKÒAB BINOSINI REJALASHÒIRISH VA UNGA MAKÒAB BINOSINI REJALASHÒIRISH VA UNGA MAKÒAB BINOSINI REJALASHÒIRISH VA UNGA MAKÒAB BINOSINI REJALASHÒIRISH VA UNGA MAKÒAB BINOSINI REJALASHÒIRISH VA UNGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR Maktablar qurilishi umumta’lim maktablarini loyihalashti- rishga doir qurilish me’yorlari va qoidalariga muvofiq ishlab chi- qilgan namunali loyihalarga asosan olib boriladi. Hozirgi paytda maktab binolarini loyihalashda 44 sinfga mo‘ljallangan maktablar, 2 ta avtonom maktab va sport , madaniy- ommaviy hamda xizmat binolarini birlashtiruvchi umummaktab markazi ko‘zda tutiladi. Maktabning o‘rni va turini tanlashda xizmat ko‘rsatish doirasi asosiy mezon hisoblanadi, maktabning xizmat doirasi bolalar- ning maktabga piyoda kelib-ketishini ta’minlaydigan, yoshi hamda tumanning iqlimiy xususiyatlari hisobga olingan bo‘lishi kerak. Shaharlarda maktabgacha bo‘lgan masofa, ayniqsa, quyi sinf o‘quvchilari uchun 0,5 km dan uzoq bo‘lmasligi kerak. Masofa- ning olis bo‘lishi o‘quvchilarning kun tartibini buzadi, uy vazi- falarini bajarish va maktabdan tashqari ishlar bilan shug‘ullanishiga ajratiladigan vaqtini qisqartirib qo‘yadi. Darslar boshlanishidan oldin uzoq piyoda yurib kelish bolalarni charchatib, aqliy ish qobiliyatini pasaytiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 297 Ob-havo noqulay kunlarda salomatligi zaif bolalarning ahvoli- ga salbiy ta’sir qiladi. Qishloq joylarda maktabgacha bo‘lgan masofa 3 km dan oshganda bolalarni maktabga olib kelishni uyushtirish zarur. Bu maktabni o‘quv-tarbiyaviy markazga aylantirish talab- lariga javob beradi, oila va maktab hamkorligini mustahkamlaydi. Maktab binosi yo‘nalishiga ko‘ra har xil bo‘limlardan iborat. O‘quv bo‘limi 1–3 ( ko‘pi bilan 6) sinfdan iborat o‘quv seksiya- larini o‘z ichiga oladi. Bularda tegishli rekreatsiyalar va sanitariya tarmoqlari bo‘ladi. 4-10-11- sinf o‘quvchilari uchun o‘quv kom- binatlari va laboratoriyalarda ham rekreatsiyalar va sanitariya tar- moqlari, mehnat ta’limi va kasb-hunar xonalari, o‘quv-sport xon- alari bo‘ladi. Madaniy-ommaviy ishlarga mo‘ljallangan bo‘limga: yig‘ilishlar zali,ashula va musiqa xonasi hamda texnika markazi, jamoat tashkilot- larining xonalari, kutubxona bilan qiroatxona, to‘garak mash- g‘ulotlari xonasi va kuni uzaytirilgan guruhlar xonasi kiradi. Xizmat ishlariga mo‘ljallangan bo‘lim–ma’muriy-xo‘jalik binolari, oshxona, tibbiyot xonasi va boshqalardan iborat bo‘ladi. Amaldagi me’yorlarga muvofiq zamonaviy maktab binolari uch qavat bo‘ladi. IV iqlim mintaqasida maktablarni ikki qavatli qilib qurish tavsiya etiladi. Maktab binosi va xonalari mikroiqlim sharoitiga moslab quri- lishi va jihozlanishi kerak. O‘quv xonalari jumlasiga sinf xonalari, o‘quv kombinatlari, laboratoriyalar, o‘quv ustaxonalari va o‘quv sport xonalari kiradi. Maktab mebeli. Maktab mebeli. Maktab mebeli. Maktab mebeli. Maktab mebeli. Sinflar, o‘quv kombinatlari va laboratoriya- larning katta-kichikligini, mebel belgilashda mebel va uskunalar- ning to‘g‘ri joylashtirilishi, o‘quvchilarning bemalol yura olishi, ko‘zga zo‘r keltirmaydigan sharoit yaratish hisobga olinadi. Sinf- larning kattaligi 66 m va laboratoriya kattaligi 70 m 2 bo‘lsa, bu gigiyena talablariga mos tushadi. Yorug‘lik hamma joyga barobar tushishi, ish joyiga soya tush- masligi, shu’la bermasligi, xona ortiqcha isitib yuborilmasligi ke- rak. Bino gorizontga nisbatan o‘g‘ri joylashganda, IV iqlim minta- qasida maktab binosining derazalari janubga, janubi-sharqqa qara- tib, o‘ng‘ay qilib qurilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bolalar muassasalaridagi xonalarning yorug‘lik koeffitsienti 1:4 va 1:5; tabiiy yorug‘lik koeffitsienti 1,5– 2%; nur tushish bur- chagi 27, teshik burchagi 5 o dan kam bo‘lmasligi kerak. Ship, devor va mebellar rangi yashilroq, och havo rang yoki daraxt tanasi rangida bo‘lishi kerak. www.ziyouz.com kutubxonasi 298 Barcha bolalar muassasalarida tabiiy yorug‘likdan tashqari, sun’iy yoritish sistemasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi kerak. Bolalar kombinatida maydoni 60–62 m bo‘lgan guruh xonalari- ning har bir quvvati 300 vatt bo‘lgan 8 ta lampa bilan yoritilgan, bular poldan 2,8–3 metr balandlikda osilgan bo‘lishi lozim. Sinf xonalarining bir tekis yorug‘ bo‘lishi uchun har biri 200 vatt quvvatli 8—9 lampochka kifoya. Keyingi paytlarda, ayniqsa maktab xonalarini yoritishda lyu- minessent lampalardan foydalanilmoqda, ular yaxshi yoritadi, uncha yaraqlab ketmaydi, yorug‘lik bir tekis tarqaladi, spektrlar bir tekis tarqaladi, spektrlar tarkibiga ko‘ra kunduzgiga o‘xshaydi. MAKÒAB PARÒASIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK MAKÒAB PARÒASIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK MAKÒAB PARÒASIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK MAKÒAB PARÒASIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK MAKÒAB PARÒASIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK ÒALABLAR. BOLALARNI PARÒAGA O‘ÒQAZISH ÒALABLAR. BOLALARNI PARÒAGA O‘ÒQAZISH ÒALABLAR. BOLALARNI PARÒAGA O‘ÒQAZISH ÒALABLAR. BOLALARNI PARÒAGA O‘ÒQAZISH ÒALABLAR. BOLALARNI PARÒAGA O‘ÒQAZISH Ish qobiliyati uzoq vaqtgacha pasaymay turishini hamda bola- lar qaddi- qomatining to‘g‘ri rivojlanishini, o‘qish davrida ko‘zning salbiy ta’sirlanmasligini ta’minlash maqsadida sinflarni gigiyena talablariga javob beradigan partalar bilan jihozlash muhim ahami- yatga ega. Yuqorida keltirilgan gigiyenik talablarni hisobga olgan holda tax- tadan yasalgan ikki o‘rinli („Erisman partasi“) partaga ba’zi bir o‘zgarishlar kiritilib, 5994—64 raqamli davlat standarti bo‘yicha temir oyoqli ikki va bir o‘rinli parta tavsiya qilingan. Bunday partalarning gigiyenik afzalligi shundaki, balandligini bolalarning bo‘yiga qarab o‘zgartirib turish mumkin, bundan tashqari, suyanchig‘i ikkita taxtadan iborat bo‘lib, suyanganda yaxshi tayanch vazifasini o‘taydi. Hozirgi vaqtda o‘quvchilar uchun 15 sm oralab belgilanadigan bo‘y balandligi qabul qilingan, o‘quv- chilar mebelining davlat standartlari shu ko‘rsatkichga muvofiq ishlab chiqilgan. 1–3- sinf o‘quv xonalari uchun A, B, V turdagi partalar ishlab chiqariladi. „A“ turdagi partalar bo‘yi 130 sm gacha bo‘lgan bolalar uchun, „B“ turdagi partalar bo‘yi 130–145 sm, „V“ turdagi partalar bo‘yi 145–160 sm li bolalar uchun mo‘ljallangan. Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|