O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi u. X. Xasanov fuqaro muhofazasi va tibbiy xizmati

Aholi zichligi. Aholining zich yashashi oqibatida bir-biriga juda yaqin bog`lanish mavjudligi zarrachalari havodan o`tadigan infeksiyalar paydo bo`lishi va tarqalishi xavfini oshiradi. Mavjud sanitariya xizmatlari aholi zichligi to`satdan ortib ketishiga ko`pincha bardosh berolmay qoladi.

Aholining ko`chib yurishi. Aholining eng xavfsiz zonaga o`tishi ko`chirilgan aholi o`rtasida ham, mahalliy aholi o`rtasida ham infeksiya tarqalishiga olib kelishi mumkin.

Mavjud kommunikasiya tarmoqlarining ishdan chiqishi. Ofat vaqtida mavjud kommunikasiya tizimlari ko`pincha shikastlanib qoladi. Suv ta`minoti, kanalizasiya, elektr ta`minoti tizimlari eng nozik tizimlar hisoblanadi.

Jamiyat sog`liqni saqlash dasturlari bajarilishining to`xtab qolishi. Ofat sodir bo`lganidan keyin, odatda, xodimlar va ijtimoiy jamg`armalar ofat oqibatlarini bartaraf etishga kirishadilar. Biroq, belgilangan rejaga muvofiq jamiyatni sog`lomlashtirish Davlat dasturi uzluksiz qo`llab-quvvatlab turilmas ekan, etarli muhofaza qilinmagan aholi o`rtasida yuqumli kasalliklarning tarqalish darajasi tobora ortib ketishi mumkin.

Ofat yuz bergandan so`ng eng ko`p tarqaladigan kasalliklar yuqorida ko`rsatilgan uch omil bilan bog`liq ichak infeksiyalaridir. Infeksiya tashuvchilar tarqatadigan hamda kasallikning oldini olish uchun vaksinasiya qilingan aholi, infeksiyalar tarqatadigan kasalliklarning uzoq davom etadigan oqibatlarini to`rtinchi omil-jamiyat sog`liqni saqlash dasturlari bajarilishining to`xtab qolishi ham keltirib chiqarishi mumkin.

Infeksiyalar tarqatadigan eng tipik manba- bu ichimlik suv, ovqat mahsulotlari, ho`l meva va sabzavotlardir. Infeksiya tashuvchilar- pashsha, chivin, burgalar kasalliklar tarqatishda juda katta rol o`ynaydi. Kemiruvchilar ( kalamush va sichqonlar) ham yuqumli kasalliklar tarqatish manbalari hisoblanadi. Ofat yuz berishi natijasida aholining ko`chirilishi qaysi bir joyda odamlar haddan tashqari ko`payib ketishi, suv, ovqat etishmay qolishi hamda hayot kechirish sharoiti yomonlashib ketishiga olib kelishi mumkin. Ilgarilari bunday vaziyatlar oqibatida kasallanish va o`lim darajasi ortib, odamlar sihat- salomatligiga salbiy ta`sir ko`rsatadigan to`rtta asosiy muammo ko`ndalang bo`lar edi. Ular:

-Yuqumli (emlanganlar soni ancha kam bo`ladigan qizamiq singari) kasalliklar tarqalishi;

- O`tkir ichak infeksiyasi ( ichburug`, botkin kasalligi, salmonellyoz, ich terlama, vabo) tarqalishi;

- O`tkir respirator kasalliklar, gripp tarqalishi;

- mahalliy xususiyatlar bilan bog`liq kasalliklar tarqalishi;

- oziq ovqat tanqisligi, kam ovqatlik.

Bu omillar ayniqsa bolalarga ko`proq ta`sir etadi. Quyidagi tadbirlar bunday vaziyatga tushmaslik hamda kasallanish va o`lim darajasini yuqori bo`lishi oldini olish imkonini beradi:

Salomatlik muammolari	Kasalliklar oldini olish choralari
Qizamiq	6 oydan 15 gacha yoshdagi hamma bolalarni immunizasiya qilish va A vitaminini taqsimlash
O`tkir respirator infeksiyalar	Issiq yashirinish joyi, yashab turishga etarli loy, issiq kiyim, ko`rpa, oddiy respirator infeksiyalarni davolaydigan dori darmonlar
Diareya, vabo, ichburug`	Toza suv va normal sanitariya sharoiti hamda shaxsiy gigieyna qoidalariga rioya qilish
Kam ovqatlik	Oqilona tanlangan ovqatlanish rasioni va oziq-ovqatni taqsimlashning yo`lga qo`yilgan tizimi

FVda birinchi tibbiy yordam ko`rsatish dasturlarida jabrlanganlarning salomatligi ularni sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash, shaxsiy va ijtimoiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, to`g`ri obqatlanish hamda boshpana berish o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik bo`lishi kerak. Suv, ovqat etarli bo`lishi hamda boshpana borligi ko`p xastaliklar oldini olishga yordam beradi. Suv insonning hamma asosiy ehtiyojlaridan eng muhim hayotiy omil hisoblanadi. U ichish ovqat pishirishgagina emas, balki gigiyena maqsadlarida ham ishlatiladi. FVda ko`pincha suv etishmaydi. Suv ta`minotining cheklanganligi salomatlikka, xotirjamlikka ta`sir etadi hamda ichak va teri kasalliklari ko`payib ketishiga olib keladi.

Muayyan makon va zamon chegaralarida aholi yuqumli kasallik qo`zg`atuvchilaridan zaharlanib, kasallik epidemiyaga aylanib ketgan hudud falokat joyidagi epidemiya o`chog`I hisoblanadi. Bu chegaralar epidemiya o`chog`ining uchta elementi tavsifi bilan belgilanadi. Bular:

1. 
   Yuqumli kasallika chalinganlar va ularning qo`zg`atuvchilarini tarqatish ehtimoli borligi
   
2. 
   Yuqish xavfi nuqtai nazaridan baho beriladigan sog`-salomat aholi va gospitalga yotqizish ehtiyoji bor shikastlanganlar.
   
3. 
   Odamlarga kasal yuqtirish xavfi bor tashqi muhit.
   

Epidemiya o`chog`ining vaqtinchalik chegaralarini aniqlashda kasal tashuvchilar borligini hisobga olish kerak.

Aholi orasida yuqumli kasalliklar ommaviy paydo bo`lishi sababli yuzaga kelgan favqulodda vaziyatlarda kasallik tarqalishiga yo`l qo`ymaslikka qaratilgan rejimli cheklash choralari ko`riladi. Favqulodda vaziyatning ko`lami va kasallik turi qandayligiga qarab, kuzatish (observasiya) yoki karantin ana shunday choralardan bo`lishi mumkin.

Kuzatish vaqtidagi tadbirlar cheklash xususiyatli bo`lib, quyidagilarni o`z ichiga oladi: favqulodda vaziyat yuzaga kelgan aholi punktidan chiqish, unga kirish va transit tarzida o`tishni cheklash; bunday joydagi aholining falokat o`chog`idan tashqaridagi aholi bilan uchrashishlarini cheklash.

Karantin rejimi bulardan jiddiyroq. Bunday rejim yuqish xususiyati juda yuqori bo`lgan o`ta xavfli kasalliklar ( o`lat, tabiiy chechak, vabo) paydo bo`lganida belgilanadi. Karantin rejimi hududdan asosiy chiqish joylarini qurolli soqchilar qo`yib, aylanasi bo`ylab qurshab, falokat o`chog`ini batamom ajratib qo`yishni ko`zda tutadi

Bu cheklash choralarining amal qilishi eng so`nggi kasal kishi topilgan vaqtdan boshlab, kasallikning inkubasiya davri davom etishi vaqtiga teng muddat o`tganda tamom bo`ladi.

Observasiya yoki karantin zonasida qolgan aholi ularning oldiga qo`yilgan hamma talablarni

Qatiyan bajarishi hamda vahimaga tushmasligi kerak. Bu ayniqsa vaqtinchalik kelib qolgan kishilarga tegishlidir. Rejim zonasidan shoshilinch chiqib ketish zarur bo`lib qolganida ular inkubasiya davri mobaynida izolyatorga qo`yilib, nazorat ostida bo`lganlaridan keyin zonadan tashqariga chiqishlari uchun ruxsat berilishi mumkin.

Yuqumli kasalliklarni bartaraf etish va epidemiya avj olib ketishini tugatish choralari kompleksida muhim rol o`ynaydigan tadbirlardan biri dezinfeksiya bo`ladi. Dezinfeksiya ob`ektlaridagi va tashqi muhitning turli qatlamlaridagi yuqumli kasalliklarning qo`zg`atuvchilarini yo`q qilish uchun o`tkaziladi.

Mexanik usul- bu kir yuvish, qo`llarni, badanni yuvish, polni supurish va yuvish, chang artish. Bunda odatdagi kir bilan birga kasallik qo`zg`atuvchilari ham olib tashlanadi.

Fizik usul- bu suvda qaynatish, bug`latish va uy sharoitida tez-tez qo`llanadigan dazmollashdir. Bu usulda qo`zg`atuvchilar muayyan ekspozisiyada yuqori temperaturada yo`q qilinadi, chunki qo`zg`atuvchilarning yuqori haroratga chidamligi har xil bo`ladi. Masalan, gepatitga chalingan kasallarning idishlari va ich kiyimlarini kamida 45 daqiqa qaynatish kerak.

Kimyoviy usul- turli kimyoviy moddalarning kasallik qo`zg`atuvchilarini qirib tashlash xususiyatiga asoslangan. Xlorli preparatlar- xlorli ohak, xloramin, kalsiy gipoxlorid tuzi, lizol – dezinfeksiya ishlarida eng ko`p qo`llanadigan kimyoviy moddalardandir.

Yuqumli kasalliklarga qarshi kurash tadbirlari majmuida turli yuqumli kasalliklar qo`zg`atuvchilarini odamlar yuqtirmaydigan bo`lishlari uchun vaksinasiya o`tkaziladi. Buning uchun murakkab, sermehnat va qimmatbaho usullarda tayyorlanadigan vaksina, zardob va antitoksinlardan foydalaniladi. Emlash sabablari mamlakatimizda tabiiy chechak, poliomielit va boshqa kasalliklar tugatib yuborganligi vaksinasiyaning samaradorligini ko`rsatadi.

Quyidagi bo`limlardan iborat sanitary-epidemiologik razvedka halokat joylaridagi epidemic sharoitga baho berishning asosiy usuli hisoblanadi:

• 
  Epidemiologic ko`rsatkichlarga binoan kasallanish dinamikasini va strukturasini tahlil qilish;
  
• 
  Ofat joylarida qolgan, ko`chirib olib borilgan joylardagi aholi o`rtasidagi epidemic sharoitga aniqlik kiritish;
  
• 
  Kasallarni, shikastlangan va sog`lom kishilarning sog`-salomatligini so`rab surishtirish va tekshirib ko`rish;
  
• 
  Tashqi muhitni ko`z tashlab, shuningdek laboratoriyada tekshirish;
  
• 
  Ishlab chiqarishbinolari, suv taminoti va kanalizasiya tizimlari vayron bo`lishi natijasida ofat o`chog`idagi sanitariya-gigiyena va epidemiologic sharoitning yomonlashuvini, atrof muhit ifloslanishini battar qilayotgan xalq xo`jaligi obektlari (XXO) ni aniqlash va tekshirib chiqish;
  
• 
  Tibbiyot va veterinariya xodimlaridan, mahalliy aholidan so`rab bilish;
  
• 
  Aholi punktlari, suv taminoti manbalari, communal va oziq-ovqat obektlari va boshqalarini ko`rib chiqish;
  
• 
  To`plangan ma`lumotlarni tahlil qilish va ishlash hamda aynan shu yuqumli shakldagi epidemiya turi haqidagi mavjud materiallarga muvofiq sabab-oqibatning o`zaro bog`liqligini aniqlash.
  

Tabiiy ofat va halokat zonalaridagi epidemiya o`choqlarining tavsifi qandayligiga qarab, yuqumli kasalliklar o`chog`ida aholi orasidagi talafotlar mikroorganizmlar tomchili-havo yo`li bilan organizmga bevosita tutishi, organizmga suv va ovqat mahsulotlaridan yuqishidan ham paydo bo`ladi.

Talofatlar qancha bo`lishi sanitariya-gigiyena choralari, shuningdek epidemiyaga qarshi tadbirlar majmui o`z vaqtida va qanchalik to`liq o`tkazilishiga bog`liq. Odamlarning bir-biri bilan uchrashuvlari ko`p bo`lgandagi aerogen yuqishlarda sanitariya talofatlarining qanchaligi aholining shoshilinch profilaktika hamda muhofaza vositalari bilan necha foiz ta`minlahganiga bog`liq bo`ladi. Bu malumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan.

Infeksiya aerogen yo`l bilan o`tgandagi taxminiy sanitariya talafotlari

Aholining muhofaza vositalaridan foydalanish foizi	Shoshilinch muhofaza vositalaridan foydalangan aholi foizi
	0	10		20			30		40		50		60		70		80		90		100
0	65,0	65,0		65,0			65,0		65,0		65,0		65,0		65,0		65,0		65,0		65,0
	58,5	53,9		49,4			44,8		40,3		36,7		31,2		26,6		22,1		17,5		13,0
10	60,0	60,0		60,0			60,0		60,0		60,0		60,0		60,0		60,0		60,0		60,0
	54,0	49,8		45,6			41,4		37,2		33,0		28,8		24,6		20,4		16,2		12,0
20	55,0	55,0		55,0			55,0		55,0		55,0		55,0		55,0		55,0		55,0		55,0
	49,5	45,6		41,8			37,6		34,1		30,2		26,4		22,5		18,7		14,8		11,0
30	50,0	50,0		50,0			50,0		50,0		50,0		50,0		50,0		50,0		50,0		50,0
	45,0	41,5		38,0			34,5		31,0		27,9		24,0		20,5		17,0		13,5		10,0
40	45,0	45,0		45,0			45,0		45,0		45,0		45,0		45,0		45,0		45,0		45,0
	40,5	37,3		34,2			31,0		27,9		24,7		21,6		18,4		15,3		12,1		9,0
50	40,0	40,0		40,0			40,0		40,0		40,0		40,0		40,0		40,0		40,0		40,0
	36,0	33,2		30,2			27,6		24,8		22,0		19,2		16,4		13,6		10,8		8,0
60	35,0	35,0		35,0			35,0		35,0		35,0		35,0		35,0		35,0		35,0		35,0
	31,5	29,0		26,6			24,1		21,7		19,2		16,8		14,3		11,9		9,4		7,0
70	30,0	30,0		30,0			30,0		30,0		30,0		30,0		30,0		30,0		30,0		30,0
	27,0	24,9		22,8			20,7		18,6		16,5		14,4		12,3		10,2		8,1		6,0
80			25,0		25,0	25,0		25,0		25,0		25,0		25,0		25,0		25,0		25,0		25,0
			22,5	20,7		19,0			17,2		15,5		13,7		12,0		10,2		8,5		6,7		5,0
90	20,0	20,0		20,0			20,0		20,0		20,0		20,0		20,0		20,0		20,0		20,0
	18,0	16,6		15,2			13,8		12,4		11,0		9,6		8,2		6,8		5,4		4,0
IZOH: Suratda -kasal yuqqanlar foizi; maxrajda-aholi umumiy sonidan kasallanganlar foizi.

Operativ hisoblashlarda tabiiy ofat va halokat joylarida aholi o`rtasidagi talafotlarni quyidagi formuladan topilsa bo`ladi:

Stq KxIxBxXxE, bunda:

St-sanitariya talafotlari (kishi hisobida);

K- kasallar yuqqanlar soni (uchrashganlarni ham qo`shib);

I-kontagiozlik indeksi;

B- xos bo`lmagan muhofaza koeffisienti;

X- xos muhofaza koeffisienti (immunitetlik koeffisienti)

E- shoshilinch muhofaza koeffisienti (antibiotiklar bilan muhofazalanganlik)

“K”- miqdori epidemiya o`chog`I infeksiya shakliga bog`liq tarzda aniqlanadi. Kontagioz infeksiyalarda ofat zonasidagi aholi umumiy sonining 50% ga, kamkontagioz infeksiyalarda esa 10-20% ga kasallik yuqadi, deb qabul qilinadi.