mumkin bo‘lmadi?
19
xavfsizligini har qanday vositalar bilan bo‘lsa-da, saqlab qolishga intildi.
Binobarin, yangi jahon urushining oldi olinmay qolishida ularning mas’uliyati
bab-baravar edi.
1934-yilda Fransiya va Sovet davlati jamoaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi
shartnoma loyihasini ishlab chiqqanlarida Buyuk Britaniya uni qabul
qilmaganligiga ajablanmasa ham bo‘ladi. Ikki tomonlama yoki uch
tomonlama shartnomalar imzolash yo‘li bilan ham jamoaviy xavfsizlik
tizimini vujudga keltirish mumkin edi.
Shu maqsadda Fransiya va Sovet davlati 1935-yilda o‘zaro yordam
to‘g‘risida shartnoma imzoladilar. Bunday shartnoma ikkala davlat
tomonidan Chexoslovakiya bilan ham imzolandi.
Bu orada Gitlerning ishtahasi kun sayin o‘sib bordi. 1938-yilda u
Chexoslovakiyaning Sudet viloyatini talab qildi. Bu masala 1938-yilning
29-sentabrida Myunxenda Yevropa buyuk davlatlari rahbarlari o‘rtasida
muhokama etilib, Sudetni Germaniyaga berishga qaror qilindi.
Gitler 1939-yilning 15-martida Chexoslovakiyani to‘la bosib oldi. 1939-
yilning 21-martida Polshadan Gdansk shahrini talab qildi. 22-martda Litvaga
qarashli Klaypedani egalladi.
Aprel oyida Italiya armiyasi Albaniyaga bostirib kirdi. Shu tariqa,
tinchlantirish siyosati butunlay halokatga uchradi. Fashist davlatlarining
bejazo g‘olibona harakatlari jamoatchilikda bundan buyon agressiyaga yon
bosish mumkin emasligi fikrini keltirib chiqardi. Sovet rahbariyati Germaniya
va Yaponiya solayotgan xavfdan cho‘chiy boshladi.
1939-yilning mart oyida Buyuk Britaniya Sovet davlatiga Fransiya va
Polsha bilan o‘zaro hamkorlik haqida deklaratsiya imzolashni taklif etdi.
I. Stalin esa o‘zaro aniq majburiyatlar qayd etilgan uch tomonlama
shartnoma imzolashni va Germaniyaning bo‘lajak agressiyasini qaytarish
uchun Polsha va Ruminiya hududiga Sovet armiyasini kiritish huquqi
berilishi shartini qo‘ydi.
Polsha va Ruminiya hukmron doiralari bu shartni sovetlarning Sharqiy
Yevropada o‘z nazoratini o‘rnatishga intilishi, deb qabul qilmadilar. Buyuk
Britaniya va Fransiya Polsha va Ruminiyani Sovetlar taklifiga ko‘ndirish
choralarini izlamadilar.
Natijada Moskva Buyuk Britaniya va Fransiya Sovet davlati bilan
muzokaralarni Gitlerga tazyiq o‘tkazish uchungina olib bormoqda, aslida
ularning maqsadi sovetlarga qarshi Gitler bilan kelishish, deb hisobladi.
Shunday qilib, uch buyuk davlat — Sovet davlati, Buyuk Britaniya va
Fransiya — bir-biriga ishonmas edi. Shuning uchun ham 1939-yilning 12-
avgustida Moskvada boshlangan ingliz-sovet-fransuz muzokaralari natijasiz
tugadi.
Gitlerning asosiy maqsadi Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya
o‘rtasida shartnoma tuzilishini barbod etish, Polshaga hujum qilish oldidan
sovetlarning betaraf qolishiga erishish edi. Natijada 1939-yil 23-avgustda
20
Sovet davlati bilan Germaniya o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida
shartnoma imzolandi. Shartnoma 10 yil muddatga tuzildi. Unda
tomonlarning biri boshqa davlat bilan urushga tortilganda, ikkinchi tomon
betaraf qolishi yozib qo‘yilgan va, ayni paytda, shartnomaga yashirin
ahdnomalar ham ilova qilingan edi. Bu yashirin ahdnomalarda Sharqiy
Yevropani Sovet davlati va Germaniyaning ta’sir doiralariga bo‘lib olish
nazarda tutilgan edi.
Gitler Finlyandiya, Latviya, Estoniya va Bessarabiyani Moskvaning ta’sir
doirasida deb, o‘z navbatida, I. Stalin Litvani Germaniya ta’sir doirasida
deb tan oldilar.
Shuningdek, yashirin ahdnomada kelgusida Polshani ham bo‘lib olish
ko‘zda tutilgan edi. Polshaga hujum qilish haqida uzil-kesil bir qarorga
kelgan Germaniya esa 1939-yil 1-sentabr tongida polyak yerlariga bostirib
keldi. 3-sentabr kuni Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi
urush e’lon qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ikki jahon urushi oralig‘idagi xalqaro
munosabatlarda kuchli davlatlar dunyoga o‘z hukmini o‘tkazdilar. Urushga
qarshi kuchlarning zaifligi natijasida fashizmning oldini olish mumkin
bo‘lmadi. Vaholanki, bir qator davlatlar o‘z manfaatlari yo‘lida ular bilan
til biriktirdilar. Ma’naviyat qashshoqligi va nafs balosi navbatdagi urushni
keltirib chiqardi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Versal — Vashington tizimi iborasining mazmunini izohlab bering.
2. Parij konferensiyasining 18-yanvar kuni ochilishida qanday ramziy ma’no
bor edi?
3. «Katta uchlik» davlatlari o‘rtasida vujudga kelgan ziddiyatlarning mohiyatini
nima tashkil etadi?
4. Germaniya bilan imzolangan Versal tinchlik shartnomasining mazmunini
so‘zlab bering.
5. Reparatsiya muammosi qay tariqa hal etildi?
6. Millatlar Ittifoqi nima va u qay maqsadda tashkil etilgan edi?
7. Sen Jermen, Neyi va Trianon shartnomalari mazmuni haqida so‘zlab bering.
8. Sevr shartnomasi Turkiya davlatini qay ahvolga solib qo‘ydi?
9. Nega Vashington konferensiyasi chaqirildi?
10. Vashingtonda imzolangan «To‘rtlar» shartnomasi, «Beshlar» va «To‘qqizlar»
mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz?
11. 20-yillardagi xalqaro munosabatlar xususiyatlarini qayd eting.
12. Nima uchun Versal — Vashington tizimi g‘olib davlatlar o‘rtasidagi hamda
g‘oliblar bilan mag‘lublar o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal eta olmagan?
13. Nima uchun AQSH Germaniyaning iqtisodiy qudratini tiklashga urinib kelgan
edi?
14. «Brian — Kellog pakti» haqida nimalarni bilib oldingiz?
15. Genuya xalqaro konferensiyasi qanday maqsadda chaqirilgan edi?
16. Lokarno konferensiyasidan ko‘zlangan maqsad qanday edi?
17. 30-yillarda xalqaro munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati haqida nimalarni
bilib oldingiz?
?
21
18.Qanday omillar Versal — Vashington tizimini barbod eta boshladi?
19. 30-yillarda Yevropada qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi?
20. Yaponiyaning Uzoq Sharqdagi agressiv harakatlari haqida so‘zlab bering.
21. Gitlerni tinchlantirish siyosatining mohiyati nimadan iborat edi?
22. Nega Ikkinchi jahon urushining oldini olib bo‘lmadi?
23. Sovet-german shartnomasining mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz?
JADVALNI TO‘LDIRING. DARSLIK MATNI BILAN ISHLASH
1 2 3
Versal — Vashington tizimi
iborasining mazmuni
Versal tinchlik shartnomasining
Germaniya uchun
oqibatlari
Reparatsiya muammosi qay
tarzda hal etildi?
4 5 6
Millatlar Ittifoqi qanday
tashkilot va nima maqsadda
tuzildi?
Birinchi jahon urushining
Avstriya uchun oqibatlari
Birinchi jahon urushining
Bolgariya va Vengriya
uchun oqibatlari
7 8 9
Sevr shartnomasining Тurkiya
uchun oqibatlari
Nega Vashington konferensiyasi
chaqirildi?
«Тo‘rtlar shartnomasi»ning
mazmuni
10 11 12
«Beshlar shartnomasi»ning
mazmuni
«Тo‘qqizlar
shartnomasi»ning mazmuni
Daues va Yung rejalari
mazmuni
13 14 15
Rim—Berlin — Тokio
uchburchagi
Germaniya — Sovet
shartnomasi mazmuni
Nega urush boshlandi?
QO‘SHIMCHA MATERIAL
Vudro Vilsonning tinchlik dasturi:
— Tinchlik shartnomalarining yashirin bo‘lmasligi.
— Ham tinchlik, ham urush davrida dengiz savdosining erkin bo‘lishi.
— Xalqaro savdodagi barcha to‘siqlarni yo‘q qilish.
— Davlatlarning qurolli kuchlarini davlat xavfsizligini ta’minlashga imkon
beruvchi darajagacha qisqartirish.
— Mustamlakalar bilan bog‘liq barcha muammolarni va nizolarni erkin,
samimiylik va xolislik ruhida hal etish.
— Germaniya bosib olgan barcha hududlarning ozod etilishi.
— Belgiyaning ozod etilishi va mustaqilligining tiklanishi.
— Elzas va Lotaringiyaning Fransiyaga qaytarilishi. Fransiyaning bosib olingan
boshqa hududlarining ozod etilishi.
— Italiya chegarasining aniq ajralib turuvchi milliy chegaralar asosida
o‘zgartirilishi.
— Avstriya-Vengriya tarkibiga kiruvchi xalqlarga muxtoriyat berilishi.
— Germaniyaning o‘z qo‘shinlarini Ruminiya, Serbiya va Chernogoriyadan olib
chiqib ketishi hamda Serbiyaning dengizga erkin chiqa olishini ta’minlash.
— Turkiya hududidagi xalqlarga muxtoriyat berilishi.
— Dardanell bo‘g‘ozining hamma davlatlar kemalari uchun ochiqligi.
— Dengizga chiqa oladigan mustaqil Polsha davlatining tiklanishi. Polyaklar
yashaydigan hududlarning Polshaga berilishi. Millatlar Ittifoqining tuzilishi.
Uning ham katta, ham kichik davlatlarning siyosiy mustaqilligini va hududiy
yaxlitligini kafolatlash maqomiga ega bo‘lishi.
22
3-§. Sovet davlati
Bolsheviklar o‘zlari qurmoqchi bo‘lgan yangi
jamiyatni kommunistik jamiyat deb ataganlar.
Ularning fikricha: bu jamiyat o‘z taraqqiyotida
ikki bosqichni bosib o‘tishi kerak edi. Birinchi
bosqichni sotsializm, ikkinchi bosqichni esa kommunizm deb ataganlar.
Sotsializm — kommunistik jamiyatning quyi bosqichi, kommunizm esa
yuqori bosqichi edi. U sotsializmning yuksak tarixiy taraqqiyoti natijasida
vujudga kelar edi.
1917-yilning 14-noyabrida Sovet hukumati xususiy zavod va fabrikalarda
ishchi nazoratini o‘rnatish to‘g‘risida qaror chiqardi.
Noyabr oxirida yirik sanoatni milliylashtirish (davlat ixtiyoriga olish)
boshlandi. 14-dekabrda esa xususiy banklarni, temiryo‘l transportini
milliylashtirish, tashqi savdoga davlat monopoliyasini o‘rnatish, ichki va
tashqi qarzlarni bekor qilish haqida dekret qabul qilindi. Shu tariqa 1918-
yil bahoriga kelib yirik xususiy sanoatning talaygina qismi: ko‘mir,
metallurgiya, neft, kimyo, mashinasozlik, to‘qimachilik va qand sanoati,
transport, savdo floti va tashqi savdo ham milliylashtirildi va Sovet davlati
xalq xo‘jaligining yetakchi tarmoqlarini o‘z qo‘liga oldi.
Bu tadbirlar shunday shiddatkorlik va murosasizlik, terror yo‘li bilan
amalga oshirildiki, bolsheviklar rahbari V. I. Lenin bu hodisani «kapitalga
qizil gvardiyachasiga hujum qilish», deb mag‘rurona baholagan edi. Mulkdorlar
jon saqlash uchun chet ellarga qochib ketdilar.
Xalq xo‘jaligi davlat sektorini boshqarish maqsadida 1917-yilning 1-
dekabrida Xalq xo‘jaligi Oliy Kengashi tuzildi. Bu Kengashga juda katta
vakolatlar berildi. Jumladan, u istagan korxonani musodara qila olar, egallab
olar, shuningdek, yopib qo‘yar edi.
1918-yilning bahoridan boshlab «Yer to‘g‘risida»gi dekretni amalga
oshirish boshlandi. Barcha yer davlat mulki deb e’lon qilindi. Pomeshchik
yer egaligi tugatildi. Yerni dehqonlarga taqsimlab berish boshlandi. Yerga
ishlov berishda yollanma mehnatdan foydalanish taqiqlandi.
Yerni taqsimlab berish jarayonida Sovet hokimiyati faqat kambag‘al
dehqonlar manfaatini ko‘zlab ish tutdi. Bu esa o‘rtahol (o‘ziga to‘q) va boy
dehqonlar (quloqlar — yerga ishlov berishda yollanma mehnatdan
foydalanuvchilar)ning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Bolsheviklar
quloqlarni qishloq burjuaziyasi, deb ham atashardi. Tovar g‘allaning asosiy
qismi quloq xo‘jaliklarida yetishtirilardi.
Sovet hukumati siyosatidan norozi bo‘lgan quloqlar o‘z g‘allalarini davlat
belgilagan narxda davlatga sotishdan bosh tortdilar. Natijada, mamlakatda
oziq-ovqat tanqisligi ro‘y berdi. Barcha markaziy sanoat gubernalarida ochlik
boshlandi. Petrograd va Moskvada ishchilarga 50 grammdan non beriladigan
bo‘ldi.
Bolsheviklar qanday
jamiyat qurmoqchi
bo‘lgan edilar?
23
Shunday sharoitda Sovet hukumati g‘alla yetishtiruvchi asosiy tabaqa —
quloqlar bilan sog‘lom aql nuqtayi nazaridan til topishish o‘rniga zo‘ravonlik
siyosatini qo‘llashga o‘tdi. 1918-yilning mayidan boshlab mamlakatda oziqovqat
diktaturasi o‘rnatildi. Oziq-ovqat komissarligiga (vazirligiga) favqulodda
vakolatlar berildi. Mamlakatda don bilan erkin savdo qilish taqiqlandi. Donga
qat’iy baho belgilandi. Dehqonlar o‘zlariga iste’mol va urug‘ uchun belgilangan
normada g‘alla qoldira olar, qolganini esa davlatga topshirishga majbur
edilar. G‘allani yashirganlar «xalq dushmani» deb e’lon qilinardi va ularni
10 yillik ozodlikdan mahrum etish hamda mol-mulkini musodara qilish
jazosi kutardi.
1918-yilning o‘zidayoq quloqlardan 13 mln pud don va 50 mln gektar
yer tortib olinadi. Davlat, ayni paytda, dehqonlarga bo‘lib berilganidan
ortib qolgan yerda sovet xo‘jaligi (sovxoz), ya’ni sovet davlatining qishloq
xo‘jalik korxonasini tuza boshladi. Sovxozlarda ishlovchilar qishloq xo‘jaligi
ishchilari hisoblanardi. 1918-yilning oxiriga kelganda sovxozlar soni
3 mingdan ortiq bo‘lib, ularning yer maydoni 2 mln desyatinaga yaqin edi.
Sovxozlardan tashqari, dastlabki jamoa xo‘jaligi — yerni birgalashib
ishlovchi shirkatlar ham tuzila boshlandi. Bu shirkatlarga asosan hech narsasi
yo‘q dehqonlar va batraklar birlashgan edilar.
Sovet davlati o‘zining 74 yillik umrining eng gullab-yashnagan davrida
ham aholisini chet eldan g‘alla sotib olib ta’minlashga majbur bo‘lgan edi.
Buning ildizi 1918-yilga borib taqaladi. Chunki xuddi shu yildan boshlab
g‘alla yetishtiruvchi asosiy qatlam — boy dehqonlar yo‘qotila boshlangan
edi. Bu boy dehqonlar, aslida, bugungi rivojlangan davlatlardagi ishbilarmon,
tadbirkor fermerlar kabi edi.
Umumiy ko‘lamdagi fuqarolar urushi 1918-yilning
yozidan boshlandi va 1920-yilning oxirigacha davom
etdi. Ayni shu yillar davomida Antanta davlatlari
bosqinchilik yurishlari ham uyushtirdi. Shuning
uchun 1918-yilning yozidan 1920-yilning oxirigacha bo‘lgan davr Sovet davlati
tarixiga fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi davri sifatida kirdi. Xo‘sh,
fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining sabablari nima edi?
1918-yilning yanvar oyida Ruminiya Sovet hukumatining og‘ir ahvolidan
foydalanib, Bessarabiyani bosib oldi. Mart-aprel oylarida Buyuk Britaniya,
Fransiya va AQSH Murmansk va Arxangelskka, Yaponiya, AQSH, Buyuk
Britaniya Uzoq Sharqqa qo‘shin tashladi. Turkiya esa Armanistonni va
Ozarbayjonning katta qismini bosib oldi. Buyuk Britaniya qo‘shinlari esa
Turkmanistonning bir qismini egalladi.
Antanta rahbarlari birinchi jahon urushi yillarida Avstriya — Vengriyaning
asir olingan Rossiyadagi chex va slovak millatiga mansub askarlaridan
foydalanishga ham qaror qildilar. Antanta Muvaqqat hukumat bilan
kelishgan holda ulardan alohida chexoslovak korpusi deb atalgan korpus
tuzdi va qurollantirildi. 45 ming kishilik bu korpus Antanta qo‘mondonligiga
bo‘ysunar edi.
Fuqarolar urushi
va chet el
intervensiyasi
24
Biroq sovet hukumati urushdan chiqqach, bu harbiy korpusning urush
harakatlarida qatnashishiga yo‘l qo‘ymadi va bu korpusni mamlakat
hududidan chiqarib yuborishni istadi hamda uning Vladivostok orqali
Fransiyaga jo‘nab ketishiga ruxsat berdi. Korpusning eshelonlari Volgadan
to butun Transsibir temir yo‘l magistrali bo‘ylab cho‘zilib ketgan edi. 1918-
yilning may oyi oxirida korpus Sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko‘tardi.
Aslida bu sovet davlatiga qarshi Antanta uyushtirgan ochiq harbiy hujum
edi. Ularga Sovet hokimiyatining barcha ichki dushmanlari qo‘shildi. Isyonchilar
qisqa vaqt ichida Volgabo‘yi, Ural, Sibir va Uzoq Sharqni egalladilar
va u yerlarda Sovet hokimiyatini ag‘darib tashladilar.
Shu tariqa Sovet Rossiyasi tarixida fuqarolar urushi va chet el
intervensiyasi davri boshlandi. Bolsheviklar armiyasi qizil armiya deb,
ularning ichki dushmanlari armiyasi esa oq gvardiyachilar, deb atala
boshlandi.
1918-yilning yozi oxiriga kelganda Sovet hokimiyati ahvoli nihoyatda
og‘irlashdi. Ana shunday sharoitda Sovet hokimiyati o‘zini saqlab qolish
uchun qator qat’iy va favqulodda choralar ko‘rdi. Qizil armiyada mustahkam
tartib o‘rnatdi. 1918-yil oxiriga kelib qizil armiya soni 1 mln kishiga yetkazildi.
Sobiq podsho Rossiyasining 75000 general va zobitini o‘z tomoniga tortishga
erishdi. Ularsiz zamonaviy muntazam armiyani tuzib bo‘lmas edi. Armiyadan
qochganlar uchun eng og‘ir jazo belgilandi. Bundan tashqari, Sovet hukumati
Sovet davlatini «yagona harbiy lager» deb e’lon qildi.
1918-yilning sentabr oyida V. I. Leninga uyushtirilgan suiqasddan so‘ng
mamlakatda qizil terror tartibi joriy etildi. 80 mingdan ortiq kishi
konsentratsion lagerlarga tashlandi.
Ayni paytda Sovet hokimiyati 1919-yildan boshlab mamlakatda «harbiy
kommunizm» siyosatini joriy etdi. Uning mazmunini oziq-ovqat razvyorstkasi
deb atalgan tartib joriy etilganligi tashkil etdi. Oziq-ovqat razvyorstkasi — bu
dehqonlarning o‘zlaridan ortiqcha qishloq xo‘jalik mahsulotlarining
hammasini davlatga majburiy tartibda topshirishidir. Davlatga g‘alla och
qolayotgan shahar aholisini (Sovet hokimiyatining asosiy tayanchi bo‘lgan
ishchilarni) va qizil armiyani non bilan ta’minlash uchun zarur edi.
Bundan tashqari, «harbiy kommunizm» — bu xususiy savdoning batamom
taqiqlanishi, pulning bekor qilinishi, oziq-ovqat mahsulotlarini tenglik
tamoyili asosida taqsimlash, faqat yirik va o‘rta sanoatgina emas, hatto
mayda sanoatni ham milliylashtirish, boshqaruvning o‘ta markazlashtirilishi
ham edi.
Xo‘sh, nega bu siyosat «harbiy kommunizm» siyosati deb atalgan?
Bu iboradagi «harbiy» so‘zi — bu siyosatning fuqarolar urushi va harbiy
intervensiya davrida qo‘llanilganligini anglatadi.
«Kommunizm» so‘zi esa 1919—1921-yillarda Sovet Rossiyasida marksizm-
leninizm ta’limoti tasavvuridagi kommunizmga xos quyidagi
25
xususiyatlar amal qilganligini anglatadi: savdoning tugatilganligi; pulning
bekor qilinganligi, binobarin, mehnat uchun pul to‘lanmasligi; aholiga
iste’mol mollarini taqsimlab berishning amal qilishi; barcha xizmat
turlarining tekinligi.
To‘rtlar ittifoqining yengilishi Antantaga Sovet
Rossiyasi hududiga kiritilgan qo‘shinlarining sonini
ko‘paytirishga imkon berdi. Chunonchi,
1919-yilning fevral oyida Antantaning Rossiya janubiy hududiga tashlangan
qo‘shinining soni 130 ming, Uzoq Sharq va Sibirdagi qo‘shini esa 20
ming kishiga yetkazildi. Ayni paytda, Antanta oq gvardiyachilarni qo‘llabquvvatlay
boshladi.
1918-yilning 18-noyabrida Sibirda hokimiyat oq gvardiyachi admiral
A. V. Kolchak qo‘liga o‘tdi. U o‘zini Rossiyaning Oliy hukmdori deb
e’lon qildi. 1919-yilning yanvarida Shimolda general Ye. K. Miller,
shimoli-g‘arbda general N. N. Yudenich, janubida A. I. Denikin diktaturasi
o‘rnatildi.
Biroq Antanta o‘z niyatiga erisha olmadi. Uning qo‘shinlari mahalliy
aholi, qizil armiya qismlarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Bundan
tashqari, ularga bolsheviklarning tinimsiz tashviqotlari ham qattiq ta’sir
ko‘rsatdi. Natijada ular Sovet hokimiyatiga qarshi kurashdan bosh torta
boshladilar. Ish hatto ularning o‘z hukumatlari intervensiya siyosatiga qarshi
isyon ko‘tarishlarigacha borib yetdi. Isyonning eng yirigi Odessa va Sevastopol
shaharlari portlarida turgan fransuz harbiy kemalarida yuz berdi. Jangchilarning
to‘la bolsheviklashuvidan xavfsirab qolgan Antanta Oliy kengashi
1919-yilning aprelidan boshlab o‘z qo‘shinlarini Sovet Rossiyasi hududidan
olib chiqib ketdi.
Endi ularning asosiy umidi oq gvardiyachilar edi. Antanta davlatlari
ularga har tomonlama yordam ko‘rsatdilar. 1919-yilning mart oyida
A. V. Kolchak qo‘mondonligidagi yaxshi qurollangan 300 ming kishilik armiya
hujumga o‘tdi. S. S. Kamenev va M. V. Frunze qo‘mondonligidagi sovet
armiyasi 1920-yil boshida A.V. Kolchak armiyasini tor-mor etdi. Uning
o‘zi asir olindi va otib tashlandi.
1919-yilning yozida Janubiy frontda hal qiluvchi janglar boshlandi.
3-iyul kuni general A. I. Denikin armiyasi hujum boshladi. Biroq u ham
maqsadiga erisha olmadi. A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubiy front
qo‘shinlari oktabr oyida A. I. Denikin armiyasining asosiy qismini tor-mor
etdi. Uning qolgan qismiga qo‘mondonlik qilish 1920-yilning aprel oyida
general P. N. Vrangel qo‘liga o‘tdi va ular Qrimda mustahkamlanib oldilar.
1920-yilning iyun oyida P.N. Vrangel armiyasi hujumga o‘tdi. Biroq
M. V. Frunze qo‘mondonligidagi Janubiy front qo‘shinlari uning hujumini
to‘xtatdi. 28-oktabrda esa qarshi hujumga o‘tib, Qrimni to‘la egalladi. Oq
gvardiyachilarning qolgan-qutganlari va ularga tarafdor fuqaro qochoqlar
kemalarda chet ellarga jo‘nab ketdilar.
Frontlardagi
o‘zgarishlar
26
Shunday qilib, sovet Rossiyasining Yevropa qismida oq gvardiyachilar
to‘la tor-mor etildi.
Fransiyaning mablag‘iga qurollantirilgan Polsha
armiyasi 1920-yilning 25-aprelida Sovet Ukrainasiga
hujum qildi va 6-mayda Kiyev shahrini
bosib oldi. Polsha hukmron doiralarining maqsadi
Boltiq dengizidan Qora dengizgacha cho‘ziladigan
Buyuk Polsha davlatini vujudga keltirish edi. Biroq bu maqsad
amalga oshgani yo‘q. 1920-yil 14-may kuni M. N. Tuxachevskiy qo‘mondonligidagi
G‘arbiy front va A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubi-G‘arbiy
front qo‘shinlari qarshi hujumga o‘tdilar. Iyul oyida Polsha armiyasi
mamlakat hududidan surib chiqarildi. Shunday bo‘lsa-da, Sovet davlati
rahbariyati urush harakatlarini to‘xtatmadi.
Hukumat Qizil Armiya oldiga hujumni davom ettirish, Polsha poytaxtini
egallash va Polshada sovet hokimiyatini e’lon qilish uchun barcha zarur
harbiy-siyosiy sharoit yaratish vazifasini qo‘ydi. Hujum davom etayotgan
bir sharoitda hatto F. E. Dzerjinskiy (Butunrossiya favqulodda komissiyasi
raisi) boshchiligida bo‘lajak Sovet Polshasi hukumati tuzildi. Biroq barcha
zarur ta’minotdan ajralib qolgan sovet davlatining G‘arbiy front qo‘shinlari
Varshava shahri ostonalarida mag‘lubiyatga uchradi va, shu tariqa, Polshani
sovetlashtirish siyosati barbod bo‘ldi. 1920-yilning oktabr oyida Polsha—
Rossiya yarash bitimi, 1921-yilning mart oyida esa tinchlik shartnomasi
imzolandi. Unga ko‘ra, Ukraina va Belorussiyaning g‘arbiy qismlari Polshaga
o‘tdi.
Polshani «sovetlashtirish» siyosati barbod bo‘lgan bo‘lsa-da, Sovet
hukumati bu siyosatni boshqa chekka o‘lkalardagi xalqlarning milliy-ozodlik
harakatini qonga botirish orqali amalga oshirdi. Chunonchi, 1920-yilning
aprel oyida Ozarbayjonda, noyabr oyida esa Armanistonda, 1920-yilning
fevral-mart oylarida Gruziyada shunday qilindi.
O‘rta Osiyoni sovetlashtirish maqsadida Turkiston ASSR tuzildi. Buxoro
amirligi va Xiva xonligi o‘rnida 1920-yilning fevralida Xorazm, oktabr oyida
esa Buxoro Xalq Respublikalari tuzilganligi e’lon qilindi.
A. B. Kolchak armiyasi tor-mor etilgach, Qizil Armiya 1920-yilning
bahorida Uzoq Sharq tomon yurish boshladi. Uzoq Sharqni bu davrda
Yaponiya egallab olgan edi. 1922-yilda Qizil Armiya Vladivostok shahrini
egalladi va Uzoq Sharq oq gvardiyachilar hamda interventlardan to‘la
Dostları ilə paylaş: |