obro‘sini oshirib bordi. Hatto uni yirik sarmoyadorlar ham qo‘llab-quvvatlay
boshladi.
Bunga, bir tomondan, mamlakatda Germaniya Kommunistik partiyasining
ham ta’siri o‘sib borayotganligi sabab bo‘ldi. Chunonchi, GKP 1928-
yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda 11 foiz ovoz olgan bo‘lsa, 1932-yilda 17
foiz ovoz olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu GKPni yoqlab 6 mln saylovchi ovoz
berdi, degani edi. GKPning saylovdagi muvaffaqiyatlari hukmron doiralarni
tashvishga solib qo‘ydi. Hukmron doiralar so‘l kuchlar ta’sirini yo‘qqa
chiqarishning birdan-bir yo‘li fashizm diktaturasi o‘rnatilishidir, deb hisoblay
boshladilar.
Ikkinchidan, Veymar davrida vujudga kelgan Germaniya yirik sarmoyadorlariga
jahon bozori, behisob xomashyo manbalari zarur edi. Bularga yangiyangi
mustamlakalarni bosib olmay turib, bu yo‘lda ularga g‘ov bo‘lishi
mumkin bo‘lgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Sovet davlati kabi davlatlarning
qarshiligini sindirmay turib erishib bo‘lmas edi. Hukmron doiralar, yirik
sarmoyadorlar fikricha, Germaniyaning dunyoda hukmronlik mavqeyini
tiklashga faqat A. Gitler qodir edi. Shuning uchun ham ular nemis fashizmini
qo‘llab-quvvatlay boshlagan va unga moliyaviy yordam ham ko‘rsata
boshlagan edilar.
Gitlerning yirik sarmoyadorlar bilan birinchi uchrashuvi 1932-yil 27-
yanvarda bo‘lib o‘tdi. Shu kuni «Po‘lat tresti»ning rahbari Tissen uni
43
Germaniya sanoatchilariga tanishtirdi. Uchrashuv 4 soat davom etdi. Gitler
nutqining asosiy mazmuni «Oq irq (aslida nemislar nazarda tutiladi) Yer
sharida yashovchi boshqa xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirishi lozim», degan iborada
mujassamlangan edi. Uchrashuvda sanoatchi sarmoyadorlardan birining:
«Buning uchun nima kerak?» — degan savoliga A. Gitler: «8 mln kishilik
armiya», — deb javob bergan.
Sarmoyadorlar Gitler timsolida o‘z niyatlarini amalga oshiruvchi shaxsni
ko‘rdilar. Shundan so‘ng ular A. Gitlerni fyurer, ya’ni dohiy, deb atab,
Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi uchun juda qattiq kurash boshladilar.
Ayni paytda AQSH sarmoyadorlari ham A. Gitlerni mablag‘ bilan ta’minlab,
unga homiylik qildilar. Ularning nazarida Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi
Yevropada urushni muqarrar qilib qo‘yadi. Aynan shu urush — AQSH
sarmoyadorlari uchun bo‘lg‘usi daromad manbayi hisoblanardi. Xo‘sh, Germaniyada
fashizm hokimiyat tepasiga kelishining oldini olish mumkin edimi?
Ha, mumkin edi. Biroq oldini olib bo‘lmadi. Bunga Germaniyadagi
antifashistik kuchlarning birlasha olmaganligi sabab bo‘ldi. Bu kuchlar asosan
GSDP va GKP edi.
1932-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda A. Gitler partiyasi 33 foiz
ovoz olgan bo‘lsa, GSDP 20 foiz va GKP 17 foiz — ikkalasi birgalikda 37
foiz ovoz olgan.
Bu ikki so‘l partiya ittifoq tuza olganda, fashistlarning hokimiyat tepasiga
kelishining oldi olingan bo‘lardi. Afsuski, ular birlasha olmadilar. Bunga,
birinchidan, Komintern ko‘rsatmasi bilan (sotsial-demokratlar bilan hamkorlik
qilmaslik to‘g‘risidagi) ular o‘rtasida paydo bo‘lgan dushmanlik
munosabati sabab bo‘ldi. Ikkinchidan esa, ular fashizm xavfini yetarlicha
baholay olmadilar.
1932-yil 6-noyabrdagi saylovdan so‘ng yirik monopoliyalar, bankirlar
va generallar uzil-kesil fashistlar tomoniga o‘tdilar. Ular so‘l kuchlarning
ittifoqi tuzilib qolishidan cho‘chib, Gindenburgga maxsus xat jo‘natganlar.
Xatda Gitlerni darhol reyxkansler (imperiya bosh vaziri) etib tayinlash talab
etilgan edi.
1933-yilning 4-yanvarida Gitler Germaniyaning yirik va yetakchi
sanoatchilari, sarmoyadorlari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuvda Gitler
kansler bo‘lishi kerak, degan qarorga kelindi. 1933-yilning 30-yanvarida
Gindenburg A. Gitlerni Germaniyaning reyxkansleri etib tayinladi. Aslida
esa, 1933-yilda Germaniyada davlat boshqaruvining bir (burjua demokratik)
shaklining boshqa bir shakli, ya’ni totalitar diktatura bilan almashinuvi
yuz berdi.
Fashizm — bu, davlat boshqaruvining terrorchi
totalitar shakli, hukmron doiralarning eng reaksion
va agressiv kuchlari manfaatini ifodalovchi
oqim. U dastlab Yevropada (Italiyada) vujudga kelgan. «Fashizm» atamasi
«fashio» so‘zidan olingan bo‘lib, «to‘da», «uyushma» degan ma’nolarni
Fashizmning
mohiyati
44
anglatadi. 1919-yilda Italiyada birinchi jahon urushining sobiq askarlari
o‘z manfaatlarini, haq-huquqini himoya qilish uchun kurashuvchi tashkilot
tuzdilar. Bu tashkilot «Fashi di kombattimento» («Kurash uyushmasi», «Quroldoshlar
kurash uyushmasi») deb atalgan. Tashkilot a’zolari «fashistlar»,
harakat esa «fashizm» nomini olgan, u turli joyda turli nom bilan, masalan,
Germaniyada «natsistlar», deb atalgan.
Fashizmning mohiyatini uning quyidagi belgilari yaqqol tasvirlab beradi.
Uning birinchi belgisini o‘ta millatchilik tashkil etadi. Fashistlar uchun
millat manfaati boshqa har qanday manfaatdan ustun turadi. Ular jamiyatni
sinflarga bo‘lmaydi. Xo‘sh, nima uchun millatchilik Germaniya va Italiyada
boshqa davlatlardagiga nisbatan kuchli bo‘lgan edi?
Ular birinchi jahon urushi oqibatlarini o‘zlari uchun qattiq haqorat,
milliy tuyg‘uning mislsiz tahqirlanishi, deb qabul qilgan edilar. Nemis millati
Versal shartnomasi shartlariga toqat qila olmayotgan edi.
Italyan millati esa o‘zini «g‘oliblar ichidagi mag‘lub», deb hisoblardi.
Chunki Antanta tarafida urushda ishtirok etgan g‘olib Italiya urushda
ko‘zlagan maqsadlariga erisha olmagan edi.
Germaniyada millatchilik irqchilik bilan qo‘shilib ketgan edi. Natsistlar
fikricha, butun insoniyat tarixi — bu, turli millatlar va irqlar kurashi tarixi
edi. Bu kurashda faqat kuchlilargina g‘olib chiqadi. Mag‘lublar qismati yo
o‘lim, yo g‘oliblarga bo‘ysunishdir. Qudratli irq — bu nemis millatiga mansub
bo‘lgan oriy, nordik irqdir. Ularning tarixiy missiyasi butun dunyoga
hukmron bo‘lishdir.
Fashizmning yana bir belgisi uning o‘ta agressivligidir. O‘ta millatchilik
va irqchilik sharoitida shunday bo‘lishi tabiiy edi. Fashizmga xos bo‘lgan
yana bir belgi davlat hokimiyati oldida sig‘inish, unga sajda qilish edi.
Fashizm uchun bu milliy ruhni mujassamlashtiradigan qudrat, barqarorlik
va tartibning kafolati edi.
Fashistlar — totalitar tartib, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalari
to‘la davlat nazoratiga olingan tartib tarafdori edilar. Germaniya fashizmining
ommaviy asosini Birinchi jahon urushida eng ko‘p jabr ko‘rgan tabaqalar —
hunarmandlar, dehqonlar, urush faxriylari, ishsizlar, ertangi hayoti qanday
bo‘lishidan cho‘chib qolgan ishchilar tashkil etdi. Yirik kapital esa fashizmni
qo‘llab-quvvatladi.
Fashistlar ichki siyosatining asosiy yo‘nalishini
fashizmning mohiyati belgilab berdi. Binobarin,
fashizm hokimiyat tepasiga kelgach, A. Gitler
hukumati birinchi navbatda siyosiy demokratiyani yo‘q qilishga kirishdi. Bu
maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun har qanday jirkanch vositalarni ishga
soldi. Xususan, siyosiy partiyalar faoliyatiga barham berish uchun 1933-yil
23-fevralda Reyxstag binosiga o‘t qo‘yishni uyushtirdi va aybni kommunistlarga
ag‘darib, bolgariyalik G. Dimitrovni sud qildi. Lekin uni oqlashga majbur
bo‘ldi. Fashistlar ochiq terror yo‘liga o‘tdilar.
Fashistlarning ichki
siyosati
45
Fashistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyati
taqiqlandi. A. Gitler sotsial-demokratlarni Birinchi jahon urushida
Germaniya taqdiri hal bo‘layotgan kezlarda noyabr inqilobini keltirib
chiqarganlikda, kommunistlarni esa «qizil diktaturani» o‘rnatmoqchi
bo‘lganlikda va sovetlarning josuslari sifatida aybladi.
Gitler prezident Gindenburgga «Xalq va davlatni muhofaza qilish
to‘g‘risida»gi dekretni imzolatishga erishdi. Bu dekret A. Gitlerga favqulodda
vakolatlar berdi. Endi Reyxstag boshlig‘i Gitler o‘z dekretlari bilan
mamlakatni boshqarish huquqiga ega bo‘ldi.
1934-yil 2-avgust kuni prezident Gindenburg vafot etdi. A. Gitler
prezidentlik lavozimini ham egalladi. Shu tariqa, butun hokimiyat A. Gitler
qo‘lida to‘plandi. Endi u Germaniyaning Federativ Davlat maqomini bekor
qildi, barcha darajadagi ma’muriy organlar rahbarlari tayinlanadigan bo‘ldi.
Davlat hokimiyatining bo‘linishi tamoyili harakatdan to‘xtatildi va
Reyxstagga saylov bekor qilindi hamda qonun chiqaruvchi hokimiyat
funksiyasi hukumatga topshirildi. Shu tariqa Veymar Respublikasi amalda
barham topdi.
Taqiqlangan kasaba uyushmalari o‘rniga natsistlar partiyasiga to‘liq
bo‘ysunuvchi «Germaniya mehnat fronti» tuzildi. Barcha matbuot nashrlari
yopildi yoki fashistlar nazorati ostiga olindi.
Fashizmning kelajagini tarbiyalash maqsadida «Gitleryugen» deb
ataluvchi yoshlar tashkiloti tuzildi. Davlat apparatida puxta tozalash
o‘tkazildi. Natsizmga ozgina bo‘lsa-da, muxoliflikda shubha qilinganlar
xizmat vazifalaridan bo‘shatildi. Ularning o‘rnini natsistlar partiyasi a’zolari
egalladilar.
Qurolli kuchlarning barcha zobitlari natsistlar partiyasi a’zosi bo‘lishi
shart qilib qo‘yildi. 1933-yilning oxiridayoq muxolif marralarda turuvchi
barcha tashkilotlar amalda yo‘q qilindi. Ayni paytda A. Gitler o‘z partiyasi
ichidagi muxoliflarni ham qatag‘on qildi.
Bu mash’um reja 1934-yil 30-iyun kuni tunda amalga oshirildi. Bu tun
Germaniya tarixiga «uzun pichoqlar kechasi» nomi bilan kirgan. Shu tariqa
A. Gitler Germaniyaning yagona hukmdori, partiya rahbari, fyurer, ya’ni
Germaniya xalqining cheksiz huquqqa ega bo‘lgan dohiysiga aylandi. Uning
hokimiyatini mustahkamlash asosi terror edi. A. Gitlerning fikricha, terror —
bu siyosiy raqiblarini yo‘q qilish vositasigina emas, ayni paytda butun
nemis xalqini qo‘rqitish omili, fuqarolarda qarshilik ko‘rsatish muqarrar
halokatga olib boradi, degan aqidani qaror toptirish vositasi ham bo‘lishi
kerak edi. Albatta, Gitler yalpi terror va qatag‘on siyosatini bu siyosatni
amalga oshirishga qodir bo‘lgan qudratli terrorchi tashkilotlarsiz amalga
oshira olmas edi.
Shuning uchun ham u bunday tashkilotlarni vujudga keltira oldi. Tez
orada natsistlar o‘zlarining bosh jazo idorasi — xavfsizlik otryadlarini
(qo‘riqlash qo‘shini) — SSni tuzdilar. Unga A. Gitlerning ishongan odami
G. Gimmler rahbarlik qildi.
46
SS otryadlarining vazifasi — o‘zgacha fikrlovchi odamlarni ta’qib etish,
ommaviy qirg‘in uyushtirish, pechlarda yoqib yuborish, gaz kameralarida
zaharlab o‘ldirishdan iborat edi. Shuningdek, o‘lim lagerlari (konslager)ga
olib kelingan asirlar ustidan turli tajribalar (muzlatish, zaharli o‘t ta’siri, turli
tibbiy sinovlar) o‘tkazilishini tashkil etdi.
SSning tarkibiy qismini gestapo (maxfiy politsiya) va SD (razvedka va
kontrrazvedka) tashkil etgan. Ularning asosiy vazifasi mavjud tuzumga qarshi
paydo bo‘lgan har qanday muxolifatni joyida yo‘q qilishdan iborat edi.
Ayni paytda ular zimmasiga yahudiylarni ommaviy qirg‘in qilish vazifasi
ham yuklatilgan.
Fashistlar o‘zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlar vakillari va
harbiy asirlarni ommaviy qirg‘in qilish maqsadida 15 ta o‘lim lagerlari barpo
etdilar, bu lagerlarda 10 mln ga yaqin kishi yo‘q qilindi.
Asir ayollar sochlaridan kema machtalariga iplar to‘qilgan, odam bolasi
terisidan ayollar sumkachalari, qo‘lqoplar tayyorlangan, yog‘idan sovun
ishlab chiqarishda foydalanilgan, yoqilgan murdalarning kullari o‘g‘it sifatida
ekin maydoniga sepilgan.
Asirlarning tilla tishlari sug‘urib olinib, fashistlar davlati manfaatlari
yo‘lida ishlatilgan. Davlatda oziq-ovqat tanqisligi ro‘kach qilinib,
yaratuvchilik mehnatiga noqobil bo‘lgan barcha kishilar, qariyalar, telbalar,
ruhiy bemorlar, tutqanoq kasali bilan og‘rigan bemorlarni qirib yuborishga
buyruq berilgan. Germaniyaning 275 ming aholisi o‘ldirilgan.
Natsistlar yahudiy aholini to‘liq qirib tashlash bo‘yicha maxsus dastur
ishlab chiqqanlar. Bu — insoniyat tarixida eng shafqatsiz irqiy ta’qib edi.
Xususan, Yevropada 6 mln dan ortiq yahudiy qirib tashlangan.
Fashistlar o‘z ichki siyosatlarida maktab tarbiyasiga katta e’tibor berganlar.
Maktabga qadam qo‘yilgan davrdan boshlaboq «irqiy dunyoqarash», «irqiy
ustunlik» va german qonunini sof saqlashga e’tiqod tarbiyalana boshlagan.
Maktablarda faqat natsizmga xizmat qiluvchi o‘qituvchilargina ishlagan.
1933-yilning may oyidan boshlab 18—25 yoshlilar uchun ichki mehnat
majburiyati joriy etildi. 1935-yil mart oyidan boshlab esa umumiy harbiy
majburiyat to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi.
Germaniya iqtisodiyotini harbiy izga ko‘chirish uchun zarur chora amalga
oshirildi. Shu maqsadda 1934-yil 20-yanvarda «Milliy mehnatni tartibga
solish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, fuqaro uchun mehnatni
erkin tanlash huquqi bekor qilindi. 1936-yilning yozida iqtisodiyotni harbiy
yo‘nalishga o‘tkazishning 4 yillik rejasi rasman tasdiqlandi. Shu 4 yil ichida
dunyoda eng qudratli zamonaviy armiya tashkil etilishi lozim edi. Shu
yillar davomida harbiy xarajat 10 baravar oshdi. 1939-yilga kelib Buyuk
Britaniya harbiy xarajati 5 mlrd, Fransiyaniki 2,3 mlrd markani tashkil
etgani holda Germaniya harbiy xarajatlari 18 mlrd markani tashkil etdi.
1939-yilda Germaniyada diviziyalar soni 1914-yilgi darajaga yetkazildi va
ular eng zamonaviy qurol-yarog‘lar bilan qurollantirildi. Harbiy-dengiz floti
modernizatsiya qilindi.
47
Shunday qilib, Germaniya ikki jahon urushi oralig‘ida vayronalikdan
g‘arb mamlakatlari yordamida tiklandi, taraqqiy qildi. Lekin fashizm
tinchliksevar kuchlardan ustun kelib, ikki yuzlamachi siyosat yuritdi.
Dunyoga hukmron bo‘lishga intildi. Bu yo‘lda tajovuzkor davlatlar bilan
til biriktirdi. Dunyoni bo‘ysundirishga intilgan Germaniya urush olib borishga
tayyorgarlikni nihoyasiga yetkazdi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. 1918-yildagi inqilobning shart-sharoitlari va uning oqibatlari haqida nimalarni
bilib oldingiz?
2. Veymar Respublikasi va Konstitutsiya haqida so‘zlab bering.
3. Nima uchun Germaniyada 1919—1923-yil davomida keskin siyosiy vaziyat
saqlanib turgan va shiddatli siyosiy kurashlar davom etgan?
4. «Daues rejasi»dan kuzatilgan maqsad nima edi? Fransiya qanday sabablarga
ko‘ra «Daues rejasi»ning qabul qilinishiga rozi bo‘lgan?
5. 1924—1929-yillar oralig‘ida Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida qanday
natijalarga erishdi?
6. Qanday omillar Germaniyada o‘ta millatchi revanshchi kuchlar roli oshishiga
sabab bo‘ldi?
7. Fashizm haqida nimalarni bilib oldingiz?
8. Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishining sabablari haqida
so‘zlab bering.
9. Germaniya fashistlarining ichki siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz?
10. Fashizm insoniyatga qarshi qanday mash’um jinoyatlar sodir etgan?
JADVALNI TO‘LDIRING. GERMANIYA PREZIDENTLARI FAOLIYATI
T.r.
Prezidentlar
nomi
Hokimiyatga
kelgan vaqti
Faoliyati
5-§. Fransiya
Fransiya jahon urushida g‘olib chiqqan davlatlardan
biri edi. Biroq bu g‘oliblik Fransiya uchun
juda katta yo‘qotishlar evaziga qo‘lga kiritildi.
Chunonchi, urush tufayli 1,4 mln nafar fransiyalik halok bo‘ldi,
750 mingi yarador, mayib-majruh bo‘lib qoldi. Urush harakatlari oqibatida
sanoati taraqqiy etgan viloyatlar vayronaga aylandi. 3 mln 250 ming
gektar haydaladigan yer foydalanishga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Fransiya
qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylandi. 1920-yilga kelganda
Fransiyaning davlat qarzi 300 mlrd frankka yetdi. (O‘sha davrdagi
hisoblarda AQSH dan 300 mlrd dollar, Buyuk Britaniyadan esa 650 mln
funt sterling qarz bo‘ldi.)
Birinchi jahon
urushining oqibatlari
?
48
Ayni paytda urush Fransiyani G‘arbiy Yevropaning birinchi davlatiga
ham aylantirdi. Elzas va Lotaringiyaning qaytarilishi, Saar viloyati ustidan
Fransiya nazoratining o‘rnatilishi mamlakatning bundan keyingi taraqqiyotida
juda katta ijobiy rol o‘ynadi. Yangi iqtisodiy hududlar Fransiya metallurgiya
sanoati qudratini 75 foizga oshirdi.
Bundan tashqari, Fransiya hukumati vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklash
masalasiga ham jiddiy e’tibor berdi. Bu maqsad uchun to‘langan 100 mlrd
markaga yaqin tovon sanoatni texnologiya jihatidan qayta qurish imkonini
berdi. Bularning bari mamlakatni yanada industrlashtirish uchun qudratli
omil bo‘lib xizmat qildi, oxir-oqibatda Fransiya agrar-industrial davlatdan
industrial-agrar davlatga aylandi.
Temir rudasi qazib chiqarish bo‘yicha Fransiya Yevropada birinchi
o‘ringa chiqdi. Qudratli banklar («Mirabo», Rotshildlar oilasi, aka-uka
Lazarlar, Malle kabi) paydo bo‘ldi. Sanoatning yetakchi tarmoqlarida
«Reno», «Sitroyen», «Pejo», «Simka» kabi ulkan kompaniyalar tashkil
topdi.
Shu bilan barobar mamlakatdagi katta miqdordagi mayda korxonalar
ham saqlanib qoldi. Ular barcha sanoat mahsulotining deyarli 50 foizini
ishlab chiqardilar. Qishloq xo‘jaligida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi.
Chunonchi, katta yer egaligi salmog‘i kuchaydi. Masalan, jami xo‘jaliklarning
3,3 foizini tashkil etgan 40 gektardan ortiq yerga egalik qiluvchi xo‘jaliklar
qo‘lida ekin maydonlarining 45,6 foizi to‘plandi. Ular urushdan oldin atigi
2,6 foiz ekin maydoniga egalik qilardilar, xolos.
Urush tufayli Fransiya mustamlakachi imperiyasi yanada kengaydi. Suriya
va Livanda Fransiya nazorati o‘rnatildi (Ular sobiq Turkiya imperiyasi
mulklari edi). Shuningdek, Fransiya Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari
— Togoning bir qismi va Kamerunga ega bo‘ldi.
Fransiya jamiyati ichki hayotida shovinizm kayfiyati nihoyatda kuchaydi.
Vaqtli matbuot «Nemislar hamma narsa uchun haq to‘lashlari kerak» shiorini
keng targ‘ib etdi va mamlakatdagi millatchi kuchlar Germaniyani mumkin
qadar kuchsizlantirishga urindilar.
Ayni paytda Fransiya Sovet Rossiyasiga qarshi chet el imperiyasining
eng faol tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Chunki Rossiyaga bergan qarzlari
taqdiridan nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi.
Fransiya hukmron doiralarining bosh maqsadi Fransiyani Yevropaning
eng qudratli, Yevropa mamlakatlari orasida hal qiluvchi so‘zni aytuvchi davlatga
aylantirish edi.
1919-yil noyabr oyida urushdan keyin birinchi
marta parlamentga saylov o‘tkazildi. Saylovgacha
o‘ng partiyalar «Milliy blok» deb ataluvchi ittifoqqa
birlashdi. Blokni o‘ta o‘ng partiyalar —
«Milliy respublikachilik partiyasi», «Respublikachi-demokratik partiya» —
tuzgan edilar. Radikallar va Respublikachilar partiyalari ularga qo‘shilgan.
«Milliy blok»
hukumati. Uning ichki
va tashqi siyosati
49
Versal shartnomasi Fransiyaga juda katta foyda keltirgan bo‘lsa-da, o‘ta
o‘ng kuchlarni u qanoatlantirmas edi. Shuning uchun ular Versal
shartnomasini Fransiya diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi deb
hisobladilar. Shu bois saylov oldidan o‘ta o‘ng partiyalar mamlakatda
millatchilik g‘oyalarini zo‘r berib avj oldirdilar. Ayni paytda ular aholining
ma’lum qismini «bolshevizm xavfi» bilan ham cho‘chitishga erishdilar.
Bu omillar «Milliy blok»ning saylovda g‘alaba qozonishini ta’minladi.
Ular Millat Majlisidagi jami o‘rinlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini
egallashga muvaffaq bo‘ldilar. Bu o‘ng kuchlar g‘alabasining rekord darajasi
edi. «Milliy blok» hukumatini A. Milyeran (1859—1943) boshqardi.
«Milliy blok»ning ichki siyosatdagi asosiy vazifasi mamlakatda inqilob
ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymaslik va ijtimoiy harakat to‘lqinini pasaytirish edi.
Shuning uchun ham u saylovchilarga ishchilarning daromadidan o‘z
ulushlarini olishlariga imkoniyat yaratish, ularga korxonalarni boshqarishda
qatnashish huquqini berish kabi chuqur ijtimoiy islohotlarni amalga
oshirishga va’da berdi.
Biroq tez orada boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi bu va’dalarni
bajarishga imkon bermadi. Aksincha, A. Milyeran hukumati, yirik kapital
xohishi o‘laroq, 8 soatlik ish vaqti joriy etish to‘g‘risidagi qonunni amalda
joriy etishga to‘sqinlik ham qildi. Soliqlar yukini kamaytirmadi. Ish haqi
oshirilishi haqidagi talablarga qarshilik ko‘rsatdi. Bunday siyosat mamlakatda
kuchli ish tashlash harakati avj olishiga olib keldi. 1919-yilda bu
harakatlarda 1,2 mln dan ortiq ishchi qatnashdi.
O‘ta o‘ng partiyalar siyosatiga qarshi pozitsiyada turadigan yirik siyosiy
kuch Fransiya sotsialistik partiyasi (FSP) edi. Biroq uning safida ham birlik
yo‘q edi. Bu partiyada o‘ng, markaz va so‘l qanot deb ataluvchi guruhlar
o‘rtasida o‘zaro ichki kurash davom etmoqda edi.
1920-yilning dekabr oyida FSPda bo‘linish yuz berdi. Bo‘linib chiqqan
qism yangi siyosiy partiya — Fransiya Kommunistik partiyasini (FKP)
tuzdi. Ijtimoiy harakatda ana shunday bo‘linishlar, shuningdek, kasaba
uyushmalarida hukumat bilan kelishishga intiluvchi tomon kuchli mavqega
egaligi hukumatni mamlakatda tub ijtimoiy islohotlarni o‘tkazishga majbur
etish imkonini bermadi.
«Milliy blok» tashqi siyosatida Fransiyaning Yevropada yetakchi davlat
bo‘lib qolishi uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rdi. Chunonchi,
u Germaniyani mumkin qadar kuchsizlantirishga intildi. 1920—1921-yillarda
Fransiya ta’siri ostida Chexoslovakiya — Ruminiya — Yugoslaviya ittifoqi
tuzildi. U tarixda «Kichik Antanta» nomi bilan ham ma’lum. Bundan
tashqari, 1921-yilda ham Sovet Rossiyasi, ham Germaniyaga qarshi
qaratilgan Fransiya — Polsha harbiy ittifoqi tuzildi.
Bunga javoban Germaniya va Rossiya 1922-yilda Rapallo shartnomasi
deb atalgan savdo-iqtisodiy shartnomani imzoladilar. Shartnoma har ikkala
mamlakatning xalqaro mavqeyini mustahkamladi.
4 — Jahon tarixi
50
Fransiyaning Yevropada o‘z gegemonligini butun choralar bilan qaror
toptirishga urinishi uning Buyuk Britaniya va AQSH bilan munosabatlarini
sovuqlashtirdi. Buyuk Britaniya Yevropada Fransiyaning gegemon bo‘lishini
aslo istamas, aksincha, bu mavqega o‘zi da’vogarlik qilardi.
Xalqaro maydonda gegemonlikka da’vogar AQSH ham Fransiyaning
yanada kuchayib ketishini xohlamas edi. Shuning uchun Buyuk Britaniya
va AQSH Germaniya Fransiyaga to‘lashi lozim bo‘lgan tovon miqdorini
mumkin qadar kamaytirishga intilganlar. Buning ustiga, Germaniya tovonni
hamisha ham vaqtida va belgilangan miqdorda to‘lash qobiliyatiga ega
bo‘lmagan. Germaniya tovonning bir qismini ko‘mir bilan to‘lash
majburiyatini ham olgan edi. 1922-yilda Rur viloyatidan Fransiyaga ko‘mir
yuborishni to‘xtatdi.
Bu hodisa Fransiya metallurgiya sanoati rivojiga katta salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Buning oldini olish maqsadida «Milliy blok» hukumati (bu vaqtda
uni ashaddiy militarist va shovinist R. Puankare boshqarar edi) 1923-yil
Dostları ilə paylaş: |