tozalandi.
Shu tariqa fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi bolsheviklar g‘alabasi
bilan tugadi. Bolsheviklar g‘alabasining asosiy sababi — ularning mamlakat
aholisi asosiy qismi bo‘lgan mayda va o‘rtahol dehqonlar tomonidan qo‘llabquvvatlanishiga
erishganliklari edi. Ayni paytda milliy chekka o‘lkalarda
ham ularni qo‘llab-quvvatlovchi kuchlar bo‘lgan edi.
Sovet—Polsha urushi.
Chet el intervensiyasi
va fuqarolar
urushining tugashi
27
Oq gvardiyachi hukumatlar esa Rossiya hududining bo‘linmasligi va
davlatning yagonaligini e’lon qilganlar. Bu esa, tabiiyki, ularning milliy
chekka o‘lkalarda qo‘llab-quvvatlanmasligiga sabab bo‘lgan.
1919-yildan Sovet hokimiyati o‘rtahol dehqonlarga nisbatan siyosatni
o‘zgartirdi. Agar avvalgi yillarda u o‘rtahol dehqonlarni betaraf qoldirish
siyosatini yuritgan bo‘lsa, endi uni o‘z tomoniga og‘dirish siyosatini yurita
boshladi. Ayni paytda Sovet davlati Antanta davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlardan
ustalik bilan foydalana oldi. Chunonchi, o‘ziga qo‘shni davlatlar —
Finlandiya, Estoniya, Latviya va Litva bilan tinchlik shartnomalari, Shvetsiya
va Daniya bilan o‘zaro manfaatli savdo shartnomalari imzolay oldi.
Bolsheviklar ilgari surgan kommunistik mafkura
Turkiston xalqlari uchun mutlaq yot tushuncha
edi. Shuning uchun ham mahalliy aholi bu
mafkurani avval boshdanoq o‘ziga singdira
olmadi. Ikkinchidan, Sovet hukumati o‘rnatilgan
dastlabki kundanoq unga mahalliy aholi vakillari jalb etilmadi. Bu bilan
bobolarimiz milliy g‘ururi va haq-huquqi inkor qilindi. Shu tariqa, Turkistonda
o‘rnatilgan sovet tuzumi podsho Rossiyasi mustamlakachiligining
yangi shakli ekanligi dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lib qolgan edi.
Uchinchidan, Sovet hokimiyati mahalliy xalqning asrlar davomida
shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlarini toptagan, oyoqosti qilgan edi.
Shuning uchun ham millatparvar, erksevar kuchlar 1917-yilda Turkiston
Muxtoriyatini tuzdi. Biroq u Sovet hokimiyati tomonidan qonga botirilganligi
sizga avvalgi darslardan ma’lum.
Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi bilan farg‘onaliklar Turkistonda
birinchi bo‘lib bolsheviklar hokimiyatiga qarshi qurolli kurashga otlandilar.
Turkistonda milliy-ozodlik harakati 1918-yilning fevral oyida boshlandi.
Katta Ergash, Kichik Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom
pahlavon va Yormat Maxsum kabilar bu harakat yo‘lboshchilari bo‘ldilar.
Sovet hokimiyati Turkiston xalqlari milliy-ozodlik harakatini bosmachilik
harakati, deb tahqirladi.
«Bosmachi» deyilganda xalq o‘rtasida harbiy sohaga aloqasi bo‘lmagan
jinoyatchi unsurlar, o‘g‘rilar va bezorilar to‘dasi tushunilgan. Xo‘sh,
Turkistondagi milliy-ozodlik harakatining harakatlantiruvchi kuchlari ana
shunday jinoyatchi to‘dalar edimi? Aslo unday emas. Ular Turkistonni
bosqinchi bolsheviklar armiyasidan tozalash, Sovet hokimiyatini tugatish,
milliy mustaqil davlatga ega bo‘lish uchun kurashganlar. Bu kurash 1935-
yilgacha davom etdi. Biroq bu harakat Sovet hokimiyati tomonidan
shafqatsizlarcha bostirildi.
Fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi natijasida
Sovet Rossiyasi katta talafot ko‘rdi.
Chunonchi, xalq xo‘jaligiga yetkazilgan zarar
50 mlrd oltin so‘mni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarishi 1920-yilda 1913-
Yangi iqtisodiy
siyosat
Turkiston xalqlari
milliy-ozodlik
harakatining
tor-mor etilishi
28
yilga nisbatan 7 baravar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish
esa 3 foizga kamaydi. Urush maydonlarida, shuningdek, ochlik va kasallik,
oq va qizil terror natijasida 8 mln kishi halok bo‘ldi. 2 mln kishi siyosiy
boshpana izlab mamlakatdan chiqib ketdi. Ularning 75 mingdan ortig‘i
ilg‘or va talantli ziyolilar edi.
Ishchilarning soni 2 baravar kamaydi. Ularning ma’lum qismi sinfiy
qiyofasini yo‘qotdi. Ishsizlik kuchaydi, bu hol ularda afsuslanish, loqaydlik,
tushkunlik kayfiyatini kuchaytirdi. Ayni paytda, ishchilar orasida sovet
hokimiyati siyosatidan norozilik ham kuchayib bordi. Ishchilar madadidan
ayrilish sovet hokimiyati uchun hayot-mamot masalasi edi. 1920-yilning
oxiriga kelganda dehqonlar oziq-ovqat razvyorstkasi siyosatiga ochiqdanochiq
qarshi chiqa boshladi.
Bu tahdid sovet hokimiyati uchun qanday oqibatga olib kelishi
mumkinligini 3,5 millionli Qizil Armiyaning 77 foizini dehqonlar tashkil
etganligidan bilsa ham bo‘lar edi. Ahvol shaharlarda ish tashlashga,
qishloqlarda esa dehqonlarning isyoni kuchayishigacha borib yetdi.
Norozilik armiyaga ham kirib bordi. Chunonchi, 1921-yilning fevral
oyida Kronshtadt harbiy-dengiz qal’asida isyon ko‘tarildi. Sovet hukumati
isyonni kuch bilan bostirdi. Sovet hukumati «harbiy kommunizm» siyosatini
bekor qilishga, 1921-yil bahorida uning o‘rniga yangi iqtisodiy siyosat (nep)ni
joriy etish yo‘lini tutishga majbur bo‘ldi. Yangi iqtisodiy siyosatning asosiy
yo‘nalishlarini mashhur iqtisodchi M. A. Lorin ishlab chiqqan.
Xo‘sh, yangi iqtisodiy siyosat «harbiy kommunizm» siyosatidan qanday
asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi?
1. Razvyorstka o‘rniga oziq-ovqat solig‘i joriy etildi. Bu soliq, birinchidan,
razvyorstkadan 2 baravar kam edi. Ikkinchidan, u oldin e’lon qilib qo‘yildi.
Ayni paytda, uning miqdori qat’iy va o‘zgarmas edi. Bu hol, o‘z navbatida,
dehqonga soliq uchun to‘langan miqdordan ortib qolgan donni o‘ziga olishga
imkon berardi. Endi, dehqon uni bozor narxida erkin sotish imkoniga ega
bo‘ldi. Yakka hol dehqonlar qishloq xo‘jalik mahsulotining 98,5 foizini
ishlab chiqaradigan bo‘ldi.
2. Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida milliylashtirilgan mayda va
o‘rta korxonalar egalariga qaytarib berildi. Xususiy shaxslarga bunday
korxonalarni ochishga ruxsat etildi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish
vositalari ijarasi joriy etildi.
3. Chet el kapitali kirib kelishiga ruxsat etildi. Ular Sovet davlati
korxonalarini ijaraga ola boshladilar. Ayni paytda qo‘shma korxonalar
qurishga ruxsat etildi. 20-yillarning o‘rtalariga kelganda, kapitalistik sektor
sanoat mahsulotining 27 foizini ishlab chiqara boshladi. Chakana savdoning
75 foizi, ulgurji savdoning esa 18 foizi xususiy soha qo‘lida to‘plandi.
4. Korxonalarning xo‘jalik hisobi asosida ishlashi joriy etildi. Bu esa,
o‘z navbatida, korxonalarning asta-sekin o‘z xarajatlarini o‘zi qoplash, o‘zini
o‘zi pul bilan ta’minlash imkonini berar edi.
29
5. Mehnatga qarab ish haqi to‘lash qayta tiklandi.
Yangi iqtisodiy siyosat tez orada o‘z samarasini ko‘rsata boshladi.
Chunonchi, 1922-yilda mahsulotlarni taqsimot asosida berish bekor qilindi.
1925-yilga kelib don yetishtirish 1909—1913-yillar oralig‘idagi yillik
ko‘rsatkich darajasidan oshdi. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha
1926-yilda 1913-yilgi ko‘rsatkichga erishildi. Sanoat mahsulotlarining asosiy
turlarini ishlab chiqarishda 1913-yil ko‘rsatkichiga 1926—1927-yillarda
erishildi. Iste’mol buyumlari ishlab chiqarish esa 1913-yildagi ko‘rsatkichning
72 foizini tashkil etdi.
Bolsheviklar partiyasi har bir millatga o‘z taqdirini
o‘zi belgilash huquqini berish haqidagi va’dasidan
tez orada voz kechdi.
Sovet davlati (RSFSR) rahbarlari sobiq Rossiya imperiyasi hududini
mumkin qadar yana avvalgi chegaralarda saqlab qolishga urindilar. Xo‘sh,
nega shunday bo‘ldi? Bolsheviklar fikricha, birinchidan, yagona imperiya
saqlanmasa, Rossiya jahon inqilobi tayanchi va harakatlantiruvchi kuchi
bo‘lishdek strategik vazifaning uddasidan chiqa olmas edi.
Ikkinchidan, dunyoda faqatgina mehnatkashlar davlati bo‘lgan bolsheviklar
davlati, ularning o‘z so‘zlari bilan aytganda, kapitalistik qurshov
siquviga bardosh bera olmaydi. Bolsheviklar o‘zlarining bu maqsadlari yo‘lida
hech narsadan qaytmadilar.
1922-yilning 30-dekabrida to‘rtta respublika yagona davlat — SSSRga
— Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqiga birlashdilar. Bular: RSFSR,
Ukraina, Belorussiya va Zakavkaze Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
Ozarbayjon, Armaniston va Gruziyani birlashtirgan edi. Ularning
vakolatli vakillari syezdi (SSSR sovetlarining I syezdi) 1922-yilning 30-
dekabrida SSSR tuzilganligi haqida Deklaratsiya va Shartnoma qabul qildi.
1924-yilda esa bu yangi davlatning Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Sobiq SSSRdan tashqari boshqa davlatlar tarixshunosligida bu davlat
Qizil imperiya deb ataladi. Sovet davlati qon to‘kish hisobiga vujudga
kelganligi uchun ular o‘z bayroqlarini qizil rangda tanlagan edilar. Qon
rangi bolsheviklar tuzgan imperiyaga nisbatan ham ishlatilgan.
Bu imperiya 1940-yilgacha boshqa millatlar haq-huquqlarini poymol
qilish hisobiga kengaya bordi. Ular Turkistonni 5 ta «davlat»ga bo‘lib
yubordilar. Bu yerda O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston
va Qozog‘istonni tuzdilar. 1925—1936-yillar oralig‘ida ular birin-ketin «ixtiyoriy
ravishda» qizil imperiya tarkibiga kiritildi. Bu imperiya 15 ta
«mustaqil», «tenglar ichida teng» respublikalardan iborat edi. Aslida esa
ular Rossiya tarkibidagi mustamlakalar edi.
Bolsheviklar (kommunistlar) Qizil imperiya hududida yashayotgan millatlar
o‘zligini unutishlari uchun barcha yovuz ishlarni amalga oshirishdi. Biroq bu
imperiya tarkibiga kiruvchi hech bir millat, shu jumladan o‘zbek millati
bolsheviklar o‘ylab topgan yangi birlik — sovet xalqi bo‘lib shakllanmadi.
SSSRning tashkil
etilishi
30
Qishloq xo‘jaligini
kollektivlashtirish
Sovet hukumati 20-yillarda sotsializm qurish deb
nomlangan rejani amalga oshirishga kirishdi.
Sobiq Sovet davri tarix kitoblarida bu reja «sotsializm qurishning lenincha
plani» deb ataladi va uch qismdan, ya’ni mamlakatni industrlashtirish,
qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish va madaniy inqilobni amalga oshirishdan
iborat edi.
Bolsheviklar (kommunistlar) partiyasining 1925-yilda bo‘lib o‘tgan XIV
syezdi industrlashtirish yo‘lini e’lon qildi. Industrlashtirish, yirik mashinalashgan
ishlab chiqarishni yaratish jarayoni degani edi. Bu jarayon, eng
avvalo, og‘ir sanoatni (energetika, metallurgiya, mashinasozlik, neft kimyosi
va boshqalar) rivojlantirishni ko‘zda tutardi. Chunki, davlat rahbarlari
fikricha, bu sohalarni rivojlantirmay turib «kapitalistik qurshov»ga qarshi
turib bo‘lmas edi. Bu maqsadga erishish yo‘lida yangi iqtisodiy siyosatdan
ham voz kechildi. Xo‘jalikni boshqarish o‘ta markazlashtirildi.
Xalq xo‘jaligi «besh yillik planlar» deb atalgan direktiv rejalar asosida
faoliyat ko‘rsatadigan bo‘ldi. Hukumat o‘z maqsadini ro‘yobga chiqarishni
qattiq repressiya siyosati bilan qo‘shib olib bordi. Mamlakatda amalda qullik
mehnati joriy etildi. Bu tadbirlar o‘z samarasini bermay qolmadi.
1929—1937-yillar oralig‘ida jami 6 mingga yaqin yirik sanoat korxonasi
(yiliga 600—700) qurildi. 1937-yilga kelib Sovet davlati sanoat mahsuloti
ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda AQSH dan so‘ng ikkinchi o‘ringa chiqib
oldi. Chetdan 100 turdan ortiq mahsulot sotib olinmaydigan bo‘ldi va texnikiqtisodiy
jihatdan boshqa davlatlarga qaramlikdan qutuldi.
Biroq shuni ham ta’kidlash adolatli bo‘ladiki, Sovet davlati sanoat
mahsuloti ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 2-o‘ringa chiqqan bo‘lsa-da,
aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishda boshqa buyuk davlatlardan
ancha orqada qolgan edi. Qizil imperiya o‘zining butun umri davomida
ana shu qoloqlikni bartaraf eta olmadi.
Bolsheviklar partiyasining XV syezdi 1927-yilda
qishloq xo‘jaligini to‘la kollektivlashtirish to‘g‘risida
qaror qabul qildi. Qishloq 30-yillarning oxirigacha
to‘la kollektivlashtirildi. Ular o‘zlarining bu siyosatini qishloqni
sotsialistik asosda qayta qurish, deb atadilar. Xo‘sh, kollektivlashtirish
nima edi?
Kollektivlashtirish natijasida qishloqda yakka tartibda faoliyat yurituvchi
o‘rtahol dehqon xo‘jaliklarini tugatib, ularning o‘rnida qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini kollektiv (jamoa) mehnat asosida yetishtiruvchi xo‘jalik
(kolxoz deb atalgan) vujudga keltirildi.
Jamoa xo‘jaligining yeri davlatniki edi. Davlat yerni kollektiv xo‘jaliklarga
tekinga ijaraga berdi. Jamoa xo‘jaligi xo‘jalik hisobi asosida faoliyat yuritdi.
Davlat yeridan foydalanganligi uchun hamda topgan daromadlari yuzasidan
davlatga soliq to‘lagan. Aholi biror-bir tabaqasining xususiy mulk shaklida
yeri bo‘lmagan.
Industrlashtirish
31
Kolxoz o‘ziga berilgan yerda davlat rejasiga ko‘ra mahsulot yetishtirgan.
Mahsulot davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxda sotib olingan. Soliq
to‘lovidan hamda mahsulot yetishtirish uchun yil davomida qilgan
xarajatlaridan ortgan mablag‘ kolxozning mulki bo‘lgan.
Kolxoz o‘z ixtiyori bilan mahsulot yetishtira olmagan. O‘z ixtiyori bilan
mahsulot sota olmagan. Shuning uchun ham sobiq qizil imperiya o‘z aholisini
sifatli, zarur qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan to‘la ta’minlay olmadi va
chetdan sotib olishga majbur bo‘ldi. Kollektivlashtirish shafqatsiz jazo
qo‘llash yo‘li bilan olib borildi. Mulkdorlar o‘z mulklarini kolxozga
topshirishni istamaganliklari uchun ular qatag‘on qilindi. Mol-mulklari esa
tortib olindi. Qishloq aholisi o‘z chorva mollarini kolxozga topshirmaslik
uchun ko‘plab miqdorda so‘yib yubordi. Bu esa chorvachilikka o‘nglab
bo‘lmas darajada ziyon yetkazdi. Dehqonlar majburan kolxozlarga birlashtirila
boshlandi. Bunga qarshi dehqonlarning 1930-yilda 1600 marta qurolli
chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Kollektivlashtirish jarayonida jami 9 mln kishi
quloq qilindi.
Xususan, O‘zbekistonda quloq qilinganlarning katta qismi Ukrainaning
Xerson viloyatiga surgun qilindi. U yerda ular paxta yetishtirishga majbur
etildi. Qolgan dehqonlar jon saqlash maqsadida kolxozlarga kirishga majbur
bo‘ldilar.
Majburiy kollektivlashtirish oqibatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
yetishtirish keskin ravishda kamayib ketdi. Natijada 1932—1933-yillarda
ocharchilik bo‘ldi va 5 mln dan ortiq kishi ochlikdan qirilib ketdi.
Kollektivlashtirish natijasida dehqonlar soni uchdan bir qismga kamaydi,
jami g‘alla yetishtirish amalda ko‘paymagan bo‘lsa-da, davlatga g‘alla sotish
1937-yilga kelib 1928-yilga nisbatan 3 baravar ko‘paydi. Bunga qishloq
aholisini xonavayron qilish hisobiga erishildi. O‘zbekistonda paxta
yetishtirishni ko‘paytirish hisobiga Sovet davlatining paxta mustaqilligi
ta’minlandi.
Madaniy inqilobning asosiy vazifasi eski tuzumdan
meros qolgan madaniy qoloqlikni tugatish,
sotsialistik ziyolilarni shakllantirish, madaniyatni partiya siyosatiga bo‘ysundirish
va jamiyatda yagona mafkura — kommunistik mafkura hukmronligini
qaror toptirishdan iborat bo‘ldi.
Bolsheviklar yangi sotsialistik madaniyat asosini marksistik mafkura tashkil
etadi, deb hisoblardilar. Binobarin, sotsialistik madaniyat proletariatning
(ishchilarning) sinfiy kurashi vazifalariga xizmat qilishi zarur edi.
Bolsheviklarning madaniyat sohasidagi siyosatiga ziyolilar qarshi turdilar.
Ular aholining 2,2 foizini tashkil etardi. 1917-yilda ziyolilarning 10 foizdan
kamrog‘i bolsheviklar partiyasi, bir qismi kadetlar va liberal sotsialistlar
partiyalari safida bo‘lsa, asosiy qismi esa betaraf pozitsiyada turdi. Sovet
davlati o‘zining jazo organi BFK — (Butunrossiya favqulodda komissiyasi)
1922-yildan DSB (Davlat siyosiy boshqarmasi), 1923-yildan BDSB
Madaniy inqilob
32
(Birlashgan Davlat siyosiy boshqarmasi) yordamida ziyolilarni ta’qib etish
siyosatini yuritdi.
NEPga o‘tish ziyolilarning bir qismi sovetlar tarafiga o‘tishiga sabab
bo‘ldi. Ziyolilarning bir guruhi Rossiyaning iqtisodiy va madaniy jihatdan
qayta uyg‘onishi uchun Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilishni afzal deb
bilganlar. Ayni paytda, marksistik mafkuraga tarafdor bo‘lmagan ziyolilar
egallab turgan vazifalaridan ozod etilgan.
1922-yilda alohida senzura organi — Glavlit tashkil etildi. Uning
ruxsatisiz gazeta, jurnal chiqarish va kitoblar chop etish mumkin emas edi.
Bolsheviklar partiyasi hokimiyat tepasida mustahkamlanib olgach,
sotsialistik ziyolilarni shakllantirish siyosatini yurita boshladi. Bu ziyolilar
yangi tuzumga sadoqat bilan xizmat qilishga da’vat etildi. 1927-yilga kelib
mamlakatda 148 ta institut va universitet ishlay boshladi (1917-yilda ularning
soni 95 ta bo‘lgan).
Mafkura kadrlarini tayyorlash uchun 1918-yilda kommunistik universitet;
1921-yilda esa K. Marks va F. Engels instituti, Qizil professorlar instituti,
Sharq mehnatkashlarining kommunistik universiteti; 1923-yilda V. I. Lenin
instituti ochildi.
Madaniy inqilob siyosatida umumta’lim maktablarini qayta qurish
masalasi alohida e’tiborda turdi. O‘quv dasturlari va darsliklari, o‘tmish va
hozirgi tarix sinfiylik va partiyaviylik nuqtayi nazaridan qayta ko‘rib chiqildi.
Madaniy inqilob natijasida, bolsheviklar so‘zi bilan aytganda, «shaklan
milliy, mazmunan sotsialistik» adabiyot shakllantirildi.
Ijodkorlar «sotsialistik realizm» ruhida asar bitishlari zarur edi. Bunday
asarlar o‘zining inqilobiy ruhi, asar qahramoni mafkurasini tubdan o‘zgartirib
borish hamda mehnatkashlarni sotsialistik ruhda tarbiyalashga xizmat qilish
kabi xususiyatlari bilan ajralib turishi lozim edi.
Milliy adabiyotlarda proletar internatsionalizmi g‘oyalari ustun turishi
zarur edi. Milliy o‘ziga xoslikni saqlashga uringan ijodkorlar qatag‘on
qilindilar. Chunonchi, O‘zbekistonda Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir,
Abdulhamid Cho‘lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov va boshqalar qatl
etildi.
Bolsheviklar partiyasi tarixi bo‘yicha o‘quv darsligi va qo‘llanmalari o‘ziga
xos «yo‘lchi yulduz» vazifasini o‘tay boshladi. Tabiiy, aniq va texnika fanlarini
ham imkoni boricha kommunistik mafkuraga xizmat qildirishga harakat
qilindi.
Sovet davlati 30-yillarning oxiriga kelib xalq xo‘jaligi uchun o‘zining
sof mutaxassislarini kerakli miqdorda tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi va 1930-
yilda umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi. 1932-yilda 8—11
yoshli bolalarning 98 foizi maktablarga qatnay boshladi. 1934-yilda esa 10
yillik ta’lim joriy etildi. 1939-yilga kelib, SSSR aholisining 81,2 foizi
savodli edi.
33
Bolsheviklar partiyasi omma o‘rtasida ateistik targ‘ibot ishini zo‘r kuch
bilan olib bordi. Cherkov va masjidlar mol-mulkdan mahrum etildi. Dinning
jamiyat hayotidagi ijobiy o‘rni butunlay inkor etildi hamda din va dindorlarga
qarshi kurash avj oldirildi. Ko‘plab din arboblari qatag‘on qilindi.
Sovet jamiyatining har bir a’zosi mafkuralashtirilgan biror-bir tashkilotga
jalb etilgan edi. Masalan, eng ishonchli kishilar kompartiya safiga (2 mln
kishi), ongli yoshlar komsomolga (9 mln kishi), bolalar — pioner tashkilotiga,
ishchi va xizmatchilar kasaba uyushmalariga (22,5 mln kishi),
adabiy va badiiy ijodkorlar uyushmalariga birlashtirilgan edi. Ular sovet
davlatining navbatdagi har qanday vazifalariga safarbar etilishga tayyor edilar.
Xulosa qilib aytganda, 30-yillar oxiriga kelib jamiyatda yagona mafkura —
marksizm-leninizm (kommunistik) mafkurasining to‘la hukmronligi qaror
toptirildi. Boshqa barcha mafkuralar to‘la inkor etildi.
1921-yilda sovet davlati o‘zining janubiy qo‘shnilari
— Turkiya, Eron va Afg‘oniston bilan diplomatik
munosabatlar o‘rnatishga erishdi. 1922-
yilda Germaniya amalda sovet davlatini tan oldi
va ikki davlat o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlana boshladi.
1924-yilda Buyuk Britaniya Sovet davlatini tan oldi. Buyuk davlatlardan
faqat AQSH qizil imperiyani tan olishni paysalga sola boshladi. Sovet
davlati o‘z tashqi siyosatining strategik yo‘nalishini belgilashda o‘z
xavfsizligiga sobiq Antanta davlatlari tahdid solishi mumkinligini hisobga
oldi va shuning uchun ham u g‘arb davlatlari, birinchi navbatda, Buyuk
Britaniya va Fransiya siyosatini diqqat bilan kuzatib bordi. Ayni paytda
g‘arb davlatlari o‘rtasida imzolangan Lokarno shartnomasiga qarshi chiqdi.
Lokarno shartnomasi Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Chexoslovakiya
va Polsha o‘rtasida imzolangan va Germaniyani Millatlar Ligasiga
qabul qilishga kelishilgan edi. 1925—1927-yillarda Sovet hukumati Turkiya,
Litva, Eron va Afg‘oniston bilan betaraflik va bir-biriga hujum qilmaslik
haqida shartnomalarni imzolashga muvaffaq bo‘ldi.
1928-yilda buyuk davlatlar o‘rtasida «Siyosatda urushdan voz kechish
va barcha kelishmovchilik hamda nizolarni tinch vositalar yordamida hal
etish to‘g‘risida» shartnoma imzolandi. Sovet hukumatining qat’iy talabi
bilan g‘arb davlatlari shartnomani uning ham imzolashiga rozilik berishga
majbur bo‘ldilar. 1932-yilda Sovet davlati Finlandiya, Estoniya, Polsha va
Fransiya bilan o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolanishiga
muvaffaq bo‘ldi.
1931-yilda Uzoq Sharqda Yaponiya harbiy harakatlarni boshlab yubordi.
1933-yilda Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi xalqaro
ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Endi, Sovet davlati Germaniya va Yaponiya bilan munosabatlarni
ehtiyotkorlik, ehtiroslarga berilmaslik tamoyili asosida qurish lozim, deb
hisoblardi.
20—30-yillarda
SSSRning tashqi
siyosati
3 — Jahon tarixi
34
Sovet hukumati 1935-yilda Italiyaning Efiopiyaga qarshi agressiyasini
qoraladi. General F. Frankoning Ispaniyada fashistik diktaturasini
o‘rnatishiga qarshi kurashayotgan kuchlarga harbiy va moliyaviy yordam
ko‘rsatdi. Ularga yordam uchun ko‘ngillilarni jo‘natdi.
Fashizm xavfi kuchayib borayotgan bir davrda,
Fransiya kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga
keltirish taklifi bilan chiqqan edi. Sovet davlati
1933-yildan boshlaboq bu g‘oyaning faol tarafdorlaridan
biriga aylandi. Chunki Germaniya fashizmining antikommunistik
tig‘i, uning nemis kommunistlariga nisbatan tutayotgan siyosati Sovet
hukumatini befarq qoldirmadi.
Xavfsizlik tizimi uchun kurash Sovet davlati xalqaro ahvolining
yaxshilanishiga xizmat qildi. Chunonchi, 1933-yilda AQSH Sovet davlatini
tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi. 1934-yilda esa Qizil imperiya
Millatlar Ligasiga qabul qilindi.
Biroq, kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga keltirish ishiga qo‘shilgan
real hissa 1935-yilda Sovet davlatining Fransiya va Chexoslovakiya bilan
o‘zaro yordam to‘g‘risidagi shartnomani imzolashi bilan cheklanib qolgan.
Vaholanki, qudratli siyosiy doiralar bu shartnomalarning amalda bajarilishiga
ishonmas edilar. Fransiya Buyuk Britaniyaning Germaniyaga nisbatan
qo‘llayotgan «tinchlantirish» siyosatiga qo‘shildi (qarang 1—2-§). 1938-
Dostları ilə paylaş: |