6
1. Ustav, qo‘shilgan va rezerv kapitalining hisobi
Korxonalar xususiy kapitalining muhim turi bo‘lib ustav kapitali
hisoblanadi.
Ustav kapitali deganda korxonaning ta’sischilari tomonidan unga
kiritiladigan mablag‘lar majmuasi, shuningdek chiqarilgan aksiyalarning nomimal
qiymatidagi
summalarining
yig‘indisi
tushuniladi.
Ustav
kapitalining
xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq
belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo‘ladi. Uning birlamchi miqdorini
o‘zgarishi faqat korxona ustavini davlat qaydnomasidan qayta o‘tqazish yo‘li bilan
amalga oshiriladi;
Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo‘yicha chegeralanadi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq korxonalar ustav kapitalini
shakllantirishning oxirgi muddati bo‘lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir tavqim
yil hisoblanadi. Ushbu muddatda o‘z ustav kapitalini shakllantirmagan korxonalar
yuridik statusini yo‘qotadi va tugatiladi.
Ustav kapitali korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllariga va mulk
shakllariga bog‘liqdir. Davlat korxonalarida ustav kapitali unga davlat tomonidan
birkitilgan mulklar majmuasidan tashkil topadi. Xususiy va kollektiv o‘rtoqchilik
mulklari asosida tashkil etilgan korxonalarda ustav kapitali ta’sischilarning pay va
badallaridan iborat bo‘ladi. Aksionerlik jamiyatlarida ustav kapitali chiqarilgan
oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatidagi summalarining
yig‘indisidan tashkil topadi.
Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar
bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy
investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag‘lari bilan , kiritilishi
mumkin.
Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini
hissali usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har
7
biriga mos ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida
sof foyda taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga yo‘naltiriladi.
Ustav kapitali bo‘yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
Ustav kapitalini korxonalarning ta’sis etilgan kuniga aks ettirish;
Ta’sischilar tomonidan o‘z ulushlarini belgilangan muddatlarda kiritilishi
ustidan nazorat o‘rnatish;
Ustav kapitalidagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri hisobga olish;
Chet el investorlari tomonidan chet el valyutasida kiritilgan mablag‘lar
bo‘yicha valyuta kurslari o‘rtasidagi farqlarni to‘g‘ri hisobga olish;
Ta’sischilar bilan olinadigan dividendlar va ularning hissalari bo‘yicha
hisob-kitoblarni to‘g‘ri olib borish;
Ustav kapitaliga doir ma’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda to‘g‘ri aks
ettirish va boshqalar.
21- son BHMS ga muvofiq ustav kapitalining hisobi quyidagi schyotlarda
olib boriladi:
8300 « Ustav kapitali»
– davlat korxonalarida;
8310 «Oddiy aksiyalar»,
8320 «Imtiyozli aksiyalar»
–aksionerlik jamiyatlarida
8330 «Pay va badallar» –
xususiy va kollektiv o‘rtoqchilik korxonalarida
(xususiy savdo va ishlab chiqarish korxonalarida, ma’suliyati cheklangan
jamiyatlarda, qo‘shma korxonalarda, xorijiy korxonalarda, sho‘’ba
korxonalarida, qaram xo‘jalik jamiyatlarida).
Ushbu schyotlarning barchasi passiv schyotlar bo‘lib, ularning kreditida ustav
kapitalini vujudga kelishi va ko‘payishi, debetida esa uning kamayishi aks
ettiriladi.
Ustav kapitali korxona ta’sis etilgan sanada, ya’ni davlat ro‘yxatidan o‘tgan
sanada, vujudga keladi va u buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv bilan aks
ettiriladi:
Debet 4610 « Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo‘yicha qarzi»
8
Kredit 8300 «Ustav kapitali», 8310 «Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli
aksiyalar», 8330 «Pay va badallar».
Davlat korxonalari asosida tashkil qilingan aksionerlik jamiyatlarida oldingi
mavjud ustav kapitali va yangi ustav kapitali o‘rtasidagi farq gudvil deb atalib,
nomoddiy aktiv sifatida hisobga olinadi va quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0480 “Gudvil”
Kredit 8310 «Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar»
Keyingi davrlarda korxonalarning ustav kapitalini ko‘payishi ta’sischilar
safini kengayishi yoki oldingi ta’sischilarning hissalarini oshirilishi, aksionerlik
jamiyatlarida esa yangi aksiyalarning chiqarilishi yoki oldingi aksiyalarning
nominal qiymati oshirilishi evaziga yuz beradi. Ustav kapitalining bunday yo‘llar
bilan ko‘payishi ham yuqorida keltirilgan birinchi yozuv bilan hisobga olinadi.
Davlat korxonalarida ustav kapitalini hisobot yilning sof foydasi evaziga
ko‘payishi quyidagi yozuv bilan aks ettiriladi:
Debet 8710 “Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan zarari)”
Kredit 8300 «Ustav kapitali»
Ustav kapitalining kamayishi o‘rtoqchilik jamiyatlarida ta’sischilarning
hissalarini kamaytirilishi yoki ularni ta’sischilar safidan chiqarilishi, aksionerlik
jamiyatlarida esa mavjud aksiyalarning nominal qiymatini kamaytirilishi yoki
aksiyalar sonini kamayishi evaziga yuz beradi. Davlat korxonalarida ustav kapitali
summasi hisobot yilning qoplanmay qolingan zararlariga kamayadi.
Ustav kapitalini kamayishi hisobda quyidagi yozuvlar bilan aks ettiriladi:
Ta’sischilarning hissalari kamaytirilganda yoki ayrim ta’sischilar o‘z
hissalari bilan ta’sischilar qatoridan chiqib ketganda:
Debet 8330 «Pay va badallar».
Kredit 6620 «Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha qarz»
Aksiyalarning nominal qiymati pasaytirilganda yoki aksiyalar soni
kamaytirilganda:
Debet 8310 «Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar»
Kredit 6620 «Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha qarz»
9
Davlat korxonalarida hisobot yilning zararlari qoplanganda
Debet 8300 «Ustav kapitali»
Kredit 8710 «“Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan
zarari)”
Ustav kapitalining analitik hisobi korxona ta’sischilar va aksionerlari
bo‘yicha yuritiladi.
Aksionerlik jamiyatlari va aksiya chiqargan ma’suliyati cheklangan jamiyatlar
o‘zlarining xususiy aksiyalarini qayta sotish yoki ularni bekor qilish uchun qayta
sotib olishlari mumkin. Sotib olingan bunday xususiy aksiyalarning hisobi 8610 «
Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar» va 8620 «Sotib olingan xususiy imtiyozli
aksiyalar» schyotlarida yuritiladi. Ushbu schyotlar mos ravishdagi 8310 «Oddiy
aksiyalar» va 8320 «Imtiyozli aksiyalar» schyotlariga kontrpassiv schyotlar bo‘lib
hisoblanadi, ya’ni ushbu schyotlarning summalari balansda alohida qatorda oldiga
manfiy (-) belgini qo‘yish yoki qizil rang bilan yozish orqali aks ettiriladi. Demak,
xususiy kapitalning balans qiymatini topishda hamma vaqt sotib olingan xususiy
aksiyalarning qiymati, agar ular mavjud bo‘lsa, chegirib tashlanadi.
Sotib olingan xususiy aksiyalar sotib olish vaqtida sotib olingan qiymatida
quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 8610 « Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar» va 8620 «Sotib olingan
xususiy imtiyozli aksiyalar»
Kredit 5010 «Kassa», 5110 «Hisob-kitob schyoti» 6620 «Chiqib ketgan
ta’sischilarga ularning hissasi bo‘yicha qarz»
Keyingi davrlarda sotib olingan aksiyalar qayta sotilishi yoki bekor qilinishi
mumkin. Sotib olish qiymatidan yuqori qiymatga qayta sotilgan aksiyalarga
quyidagi yozuvlar qilinadi:
Sotib olish qiymatiga
Debet 5010 «Kassa», 5110 «Hisob-kitob schyoti»
Kredit 8610 « Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar» va 8620 «Sotib olingan
xususiy imtiyozli aksiyalar»
Sotib olish qiymatidan ortiq qismiga
10
Debet 5010 «Kassa», 5110 «Hisob-kitob schyoti»
Kredit 9590 « Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar»
Sotib olish qiymatidan past qiymatga qayta sotilgan aksiyalarga quyidagi
yozuvlar qilinadi:
Sotib olish qiymatiga
Debet 5010 «Kassa», 5110 «Hisob-kitob schyoti»
Kredit 8610 « Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar» va 8620 «Sotib olingan
xususiy imtiyozli aksiyalar»
Sotib olish qiymatidan past qismiga
Debet 9690 «Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar»
Kredit 8610 « Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar» va 8620 «Sotib olingan
xususiy imtiyozli aksiyalar»
Nominal qiymatidan yuqori qiymatga sotib olingan aksiyalar bekor qilinganda
quyidagi yozuvlar qilinadi:
Dostları ilə paylaş: |