O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

63
996-yilda  qoraxoniylar  Movarounnahr  tomon  yana  hujum 
boshlaydilar.  Shunday  og‘ir  bir  sharoitda  xiyonat  ro‘y  beradi. 
Ya’ni  Sobuqtegin  qo‘shini  Buxoroni  egallaydi.  So‘ngra  u  qora-
xoniylar  bilan  muzokaralar  olib  boradi.  Natijada  ular  o‘rtasida 
shartnoma  tuzilib,  unga  muvofiq  Sirdaryo  havzasi  qoraxoniylar 
qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, 
shu  jumladan,  Xurosonda  hukm dor  bo‘lib  oladi.  Somoniylarga 
Movarounnahr ning  markaziy  qismigina  beriladi,  xolos.  Biroq 
ko‘p  vaqt  o‘tmay,  999-yilda  Buxoroning  Nasr  Eloqxon  bosh-
chiligida  qoraxoniylar  tomonidan  zabt  eti li shi  bilan  somoniylar 
hukmronligi batamom barham topdi.
Qoraxoniylar  endi  Xurosonni  ham  o‘z 
davlatiga  qo‘shib  olish  uchun  harakat 
qiladilar.  Oradan  ko‘p  vaqt  o‘tmay  qo-
raxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasida shid-
datli  urushlar  boshlanadi.  1006-  va  1008-yillarda  qoraxoniylar 
Xuroson  ustiga  ikki  marta  qo‘shin  tortadilar.  Lekin  Mahmud 
G‘aznaviy  qoraxoniylarga  zarba  berib,  Xurosonni  o‘z  davlati  
tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi.
Bu davrda saljuqiylar g‘aznaviylarga xavf sola boshlaydi. Sal-
juqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bundan foydalangan qo-
raxoniylarning mahalliy hukmdori «bug‘roxon» unvonini olgan.
Ibrohim  Bo‘ritegin  1038-yilda  Amudaryo  bo‘yi  viloyatla-
ri  –  Xuttalon,  Vaxsh  va  Chag‘oniyonni  g‘aznaviylardan  tor-
tib  oladi.  Ko‘p  vaqt  o‘tmay,  u  Movarounnahrni  va  Farg‘onani 
o‘ziga  bo‘ysundirib,  mustaqil  siyosat  yurita  boshlaydi.  Natijada  
qoraxoniylar  ikki  mustaqil  davlatga  ajralib  ketadi.  Biri  poy- 
taxti  Bolosog‘unda  bo‘lgan  Sharqiy  qoraxoniylar,  ikkinchisi 
markazi  Samarqandda  bo‘lgan  Movarounnahrdagi  Qoraxo-
niylar davlati edi. 
Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga bo‘lib  
idora qilardilar. Ularni eloqxon yo‘ki ta- 
kin  (yoki  tegin)lar  boshqarardilar.  Hokimlari  faqat  qoraxoniylar  
xonadonining  eloqxon  unvoniga  sazovor  bo‘lgan  a’zolaridan  
saylanar  edi.  eloqxonlar  o‘z  nomlari  bilan  chaqa -tangalar  zarb 
qilar  va  viloyatlarning  mustaqilligi  uchun  intilar  edilar.  Mova-
rounnahr  eloqxoni  qoraxoniy  eloqxonlari  orasida  katta  obro‘ga 
ega  edi.  U  Samarqandda  taxtga  o‘tirgan.  Viloyat  boshqaruv 
Qoraxoniylar
davlatining 
bo‘linishi
Davlat  boshqaruvi

---

64
ma’mu riyatida  somoniylar  davridagidek  vazirlar,  sohibbaridlar, 
mustovfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raislar 
tomo nidan boshqa rilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmron-
ligini  mustahkamlab  olish da  musulmon  ruhoniylari  bilan  yaqin 
va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, say-
yidlar,  shayxlar  va  sadrlarga  e’tibor  kuchayib,  ularning  obro‘yi 
har qachongidan ham balandga ko‘tariladi.
Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o‘troq hayotga 
ko‘chmagan  bo‘lsalar  ham,  dehqonchilik  vohalari  va  shaharlar-
ning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, 
Qoshg‘ar,  Taroz,  O‘zgan,  Samarqand  va  Buxoro  kabi  sha-
harlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan 
aloqa bog‘lashga harakat qiladilar.
Siyosiy  jihatdan  tobora  zaiflashib  bo-
rayotgan  Qoraxoniylar  davlati  o‘zining 
avvalgi  mavqeyini  yo‘qotib,  saljuqiylar 
tazyiqiga  uchraydi  va  unga  qaram  bo‘lib  qoladi.  XII  asrning 
30-yillari  oxiriga  kelganda  Qoraxoniylar  davlati  sharqdan  kel-
gan yangi istilochilar – ko‘chmanchi qoraxitoylar (mo‘g‘ullarga 
mansub qabila) hujumiga duchor bo‘ldi.
Go‘rxon  Bolosog‘un  shahrini  Qoraxitoylar  davlatining  poy-
taxtiga aylantirgan.
Yettisuvga  joylashib  olgan  qoraxitoylar  tez  orada  Sirdaryo-
ning  o‘rta  oqimiga  tomon  yurish  boshlaydilar.  Ularning  jango-
var qo‘shinlari avval Shosh va Farg‘onaga, so‘ngra Zarafshon va 
Qashqadaryo viloyatiga bostirib kiradi. 1137-yilda ular Xo‘jand 
shahri yaqinida qoraxoniylarning eloqxoni Mahmudga qaqshat-
qich  zarba  beradilar.  O‘zaro  sulh  tuzilib,  qoraxoniylardan  kat-
ta  tovon  olingach,  o‘z  yurtlariga  qaytib  ketadilar.  Lekin  sulh  
uzoqqa cho‘zilmaydi. Oradan to‘rt yil o‘tgach qoraxitoylar yana 
Movarounnahrga yurish qiladilar. 1141-yilda bo‘lib o‘tgan jang-
da qoraxitoylar g‘alaba qozonadi. Oqibatda Qoraxoniylar davlati 
tugatiladi.
1. Qoraxoniylar davlati qanday tashkil topdi?
2.  Qoraxoniylarning  Movarounnahrga  hujumi  haqida  gapirib 
bering.
3. Qoraxoniylar davlatining ikkiga bo‘linishi qanday yuz berdi?
4. Qoraxoniylarda davlat boshqaruvi qanday tashkil etilgan edi?
5. Qoraxitoylar hujumi qaysi viloyatlardan boshlandi?
Qoraxitoylar 
hujumi





---

65
18-§. XI–XII ASRLARDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT
Tayanch tushunchalar: «dehqon» atamasining yangi mazmuni
XI  asrda  Movarounnahrga  kirib  kelgan 
ko‘chmanchi  chorvadorlar  dehqonchilik 
maydonlarini  toptab,  oyoqosti  qiladilar. 
O‘tloq  va  yaylovlarga  aylantirilgan  ekinzorlar  qoraxoniylar  xo-
nadonining  tayanchi  hisoblangan  qabilalarning  asosiy  mulkiga 
aylantiriladi.
Mahalliy mulkdor dehqonlar bilan chorvador ko‘chmanchilar 
o‘rtasida  ziddiyat  kuchayib,  dehqonlarga  qarshi  kurash  keskin 
tus  oladi.  Qoraxoniylarning  tazyiqi  oqibatida  mulkdor  dehqon-
lar  jon  saqlash  maqsadida  o‘z  yerlarini  tashlab  ketishga  majbur 
bo‘ladilar. 
Qoraxoniylar  hukmronligi  davrida  mahalliy  mulkdor  deh-
qonlar  yer-suv  mulklaridan  hamda  mamlakatda  tutgan  siyosiy 
mavqelaridan ajralib, jamiyat hayotida o‘zining ilgarigi o‘rni va 
ahamiyatini butunlay yo‘qotadilar. 
XI  asrdan  boshlab  yerdan  foydalanishda 
iqto  tartiboti  juda  keng  yoyiladi.  Qora - 
xo niylar  tomonidan  hukmron  sulola  na - 
mo yan dalaridan  tashqari  oliy  darajali  har           biy lar,  davlat  ma’mur-
lari  va  mahalliy  zodagonlarga  ham  katta-katta  yer  maydonla-
ri  iqto  tarzida  hadya  qilinadi.  Iqto  tartibi  qoraxoniylar  uchun  
bo‘ysundirilgan  mam lakatlar  aholisidan  tegishli  soliqlarni  
un dirish boshqarishning eng qulay shakli hisoblangan.
Shunday qilib, XI–XII asrlarda  Movarounnahrda va Xuro-
sonda  iqto  yerlari  kengayib,  mulkchilik ning  asosiy  shakllaridan 
biriga aylanadi.
Bu  davrga  kelib  musulmon  ruhoniylariga  bo‘lgan  e’tibor- 
ning  kuchayishi  va  mamlakatda  ularning  siyosiy  ta’sirining  to-
bora ortib borishi bilan vaqf yerlari ham ancha ko‘paydi.
Qishloq
xo‘jaligidagi ahvol
Iqto yerlarining
kengayishi
3 – Tarix 7
*  XI–XII  asrlarda  «dehqon»  degan  tushuncha  o‘zi-
ning  «qishloq  hokimi»ni  anglatuvchi  asl  ma’nosini 
yo‘qotdi.

---