O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

51
4.  Xurosonda  hokimiyatning  safforiylar  tomonidan  egallanishi 
qanday sodir bo‘ldi?
5. Qarluqlar qo‘shni davlatlar bilan qanday mahsulotlar savdosi 
orqali aloqa qilganlar?
Mustаqil ish. 
Darslikning matnidan foydalanib jadvalni to‘ldiring.
Davlatning nomi
Tashkil topgan  davri
Hududi 
Poytaxti 
Qarluqlar davlati
O‘g‘uzlar davlati
Tohiriylar davlati
14-§. SOMONIYLAR
Tayanch tushunchalar: Somoniylar hukmronligi;  
davlat boshqaruv tizimi; Mudofaa ishlari; devonlar
IX asrda Movarounnahrning siyosiy ha-
yotida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Yurt-
ga avval Nuh, so‘ngra Ahmad boshchilik 
qiladi. Har biri hukmronligi davrida o‘z nomlaridan misdan cha-
qalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865-yil) keyin uning o‘g‘li 
Nasr  Samarqandni  markazga  aylantiradi.  U  Movarounnahrning 
barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish 
choralarini ko‘radi.
IX  asrning  oxirgi  choragida  Movarounnahrning  deyarli  
barcha  viloyatlari  somoniylar  tasarrufiga  o‘tadi.  Nasr  butun  
Movarounnahrning  hukmdoriga  aylanadi.  U  kumush  dirham  
zarb etadi.
Ko‘p o‘tmay aka-uka Nasr va Ismoil o‘rtasida toj-taxt uchun 
kurash  boshlanadi.  Unda  Ismoil  g‘olib  chiqadi.  Ismoil  Somoniy 
888-yilda butun Movarounnahrni o‘z qo‘l ostiga birlashtirdi.
Ismoil Somoniy o‘rta asrlarning qobiliyatli, serg‘ayrat va ni-
hoyatda zukko davlat arbobi edi. U Movarounnahrni birlashtirib, 
mustahkam  davlat  tuzishga  intildi.  Shimoli  sharqiy  hududlarga 
yurish  qiladi.  893-yilda  Taroz  shahrini  zabt  etib,  dashtliklarga 
qaqshatqich zarba beradi.
Somoniylar
hukmronligi

---

52
Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishishi, shubhasiz, 
Arab  xalifalariga  yoqmas  edi.  Arab  xalifaligini,  bir  tomondan, 
Movarounnahrdan muttasil undirib olinadigan katta boyliklardan 
mahrum bo‘lishi nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan, cho‘chitar 
ham  edi.  Shu  boisdan  xalifalik  safforiylar  bilan  somoniylarni 
to‘qnashtirishga  va  ularning  har  ikkisini  ham  zaiflashtirib,  bu 
boy viloyatlarda o‘z ta’sirini qayta tiklashga harakat qiladi. Xa-
lifa Mu’tazid (892–902) safforiylar hukmdori Amr ibn Laysga 
Xuroson  bilan  birga  Movarounnahr  ustidan  ham  hukm  yuritish 
huquqi  berilgani  haqida  farmon  chiqaradi  va  uni  Ismoilga  qar-
shi  gijgijlaydi.  Natijada  900-yilda  ular  o‘rtasida  urush  boshla-
nadi.  Urush  Ismoilning  g‘alabasi  bilan  tugaydi.  Butun  Xuroson  
somoniylar  qo‘l  ostiga  o‘tadi.  Noilojlikdan  xalifa  Ismoilga  
hukmdorlik yorlig‘ini yuborishga majbur bo‘ladi.
Ismoil Somoniy
Ismoil  Somoniy  butun  Movarounnahr  
va Xurosonni o‘z qo‘l  ostida birlashtirdi. 
Buxoro shahri bu ikki davlatning poytaxtiga aylandi.
Somoniylar  mamlakatni  boshqarishda  dastavval  ixcham  
boshqaruv  ma’muriyatini  tashkil  etdilar.  U  amir  dargohi  va  
devonlar (vazirliklar)dan iborat edi. 
Dargohda  amir  qarorgohi  va  harami  hamda  saroy  a’yon- 
lari, navkar va xizmatkorlarining turarjoylari bo‘lardi. Narshaxiy-
ning yozishicha, Somoniylar boshqaruvi asosan vazir, mustovfiy, 
amid ul -mulk, sohibi shurat kabi o‘nta devon orqali idora etilib, 
ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar-
di.  Nasr  II  (914–943)  davrida  Buxoroning  Registon  maydonida 
amir  qasri  qarshisida  devonlar  uchun  saroy  qurilib,  mahkama 
*  Somoniylar  davlati  (865–999)  –  Movarounnahr  va 
Xurosondagi  o‘rta  asr  davlati.  Buxoro  vohasining   
yirik  mulkdor  hukmdorlarining  sulolaviy  nomi.  So-
moniylar  davlatining  tashkil  topishi  arab  xalifaligi-
ning  qulashi  hamda  Movarounnahr  va  Xurosonni 
bosib  olgan  Somoniylarning  davlat  tepasiga  chiqishi 
bilan  bog‘liq.  Ravnaq  topgan  davrida  Movaroun-
nahr, Xuroson, Shimoliy va Sharqiy Eronni o‘z ichiga  
olgan

---

53
mana shu maxsus binoga joylashgan 
edi.  Mahkama  xizmatchilari  arab,  
fors  tillarini  puxta  egallab  olgan, 
Qur’onni  va  shariatning  asosiy  qoi-
dalarini  yaxshi  biladigan,  turli  fan-
lardan  xabardor  bo‘lgan  savodli  
aslzodalardan tanlab olingan.
Movarounnahrning 
ravnaqida 
islom  dini  ruhoniylarining  hissa-
si  katta  bo‘ldi.  Shu  boisdan  ular-
ning  obro‘yi  oshib,  poytaxt  Buxoro  
Sharqda  islom  dinining  eng  nu-
fuzli  markazlaridan  biriga  aylan-
di.  Shaharlarda  ko‘plab  ibodatxo-
Buxoro. Ismoil Somoniy
maqbarasi. X asr.
nalar,  shu  jumladan,  jome  masjid,  xonaqoh  va  namozgohlar  
bino  qilindi.  Shu  davrda  Buxoro  shahrida  musulmon  Sharqi- 
dagi  ilk  ilmgoh  –  madrasa  bunyod  etiladi.  Buxoroning  bu  
qadimiy  madrasasi  X  asrda  shaharning  kavushdo‘zlar  mahal- 
lasi  yaqinida  bino  qilingan.  U  Farjak  madrasasi  deb  yuritil-
gan.  
* Islom olamidagi birinchi madrasa X asrda Buxoroda 
bino qilingan Farjak madrasasidir.
Mamlakat  ma’naviy  hayotida  «ustod»  deb  atalgan  din  va 
ilm  peshvolari  rahnamolik  qilardi.  Keyinchalik  bu  nom  «shayx  
ul-islom»  nomi  bilan  yanada  ulug‘landi.  Ustoddan  keyin  xatib-
lar turardi.
Somoniylar  masjid,  madrasa  va  xonaqohlar  qurish  uchun 
maxsus  joylar  va  ularning  sarf-u  xarajatlari  uchun  katta-katta 
mulklar  ajratib  berganlar.  Islom  dini  ravnaqi,  shubhasiz,  O‘rta 
Osiyo  aholisining  mustaqil  xalq  bo‘lib  shakllanishida  muhim 
ahamiyat kasb etdi.
Ismoil Somoniy saroyning maxsus mun- 
tazam  sarbozlaridan  iborat  yaxshi  
qurollangan  harbiy  qo‘shin  tuzadi.  Yaxshi  va  uzoq  xizmat  
qilgan  sarbozlar  «hojib»  lavozimiga  ko‘tarilgan.  Hojiblarning 
Mudofaa ishlari

---