O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

57
VII–VIII  asrlarda  choy  aso-
siy  import  mahsulotlaridan  biriga 
aylangan.  Xitoycha  «cha»  yoki 
«ming»  deb  yuritilgan  xushbo‘y 
choy  o‘simligi  va  uning  seleksi-
yasi  bu  davrda  Sharqiy  Turkiston 
orqali  Turkiston  diyoriga,  so‘ngra 
esa  boshqa  mamlakatlarga  keng 
tarqalib,  aholining  maishiy  hayo-
tida  kundalik  iste’mol  etiladigan 
Somoniylardan Abdulmalik 
bin Nuh tangasi. Samarqand. 
961–962-yillar.
chanqovbosdi benazir ichimlikka aylangan. 
Itil,  Xazar  va  Bulg‘orga  Movarounnahr  va  Xorazmdan  gu-
ruch,  quruq  mevalar,  shirinliklar,  tuzlangan  baliq,  paxta,  shoyi 
matolar, movut, kimxob va gilamlar olib borib sotilgan. Bulg‘or 
va Xazardan qimmatbaho mo‘ynalar, shamlar, cho‘qqi qalpoqlar 
keltirilgan.
Ichki  bozorlarda  «fals»  deb  atalgan  mis 
chaqa, xalqaro savdo-sotiqda esa kumush 
tanga  –  dirhamlar  ishlatilardi.  Mis  chaqalarni  markaziy  huku-
mat  ham,  shuningdek,  sulola  a’zolaridan  bo‘lgan  ba’zi  viloyat 
hokimlari  ham  chiqarar  edilar.  Kumush  tangalar  faqat  hukumat 
boshlig‘i  nomidan  Marv,  Samarqand,  Buxoro  va  Shoshda 
davlat  zarbxonalarida  so‘qilar  edi.  Somoniylar  «ismoiliy»,  «mu-
hammadiy» nomlari bilan yuritilgan bir necha kumush dirhamlar 
chiqargan  edilar.  Ular  orasida  «ismoiliy»  tangasi  yuqori  sifatli  
sof kumushdan zarb etilib, asosan xalqaro savdo aloqalarida ish-
latilgan.
1. Somoniylar davrida qishloq xo‘jaligining qaysi sohalari rivoj 
topdi?
2. Hunarmandchilikning qaysi turlari rivojlangan?
3. Somoniylarning  pul  birliklari  haqida  nimalarni  bilib  oldi-
ngiz?
4. Konchilikda qanday ma’danlar qazib olingan?
5. Ichki va tashqi savdo haqida nimalarni bilib oldingiz?
6. Turkistonda  qachondan  boshlab  choy  iste’mol  qilina  bosh-
langan?
Pul

---

58
16-§. IX–X ASRLARDA YER-MULK MUNOSABATLARI.  
SOMONIYLAR SULOLASINING INQIROZI.
G‘AZNAVIYLAR DAVLATI
Tayanch tushunchalar: Mulki sultoniy; Mulk yerlari; Mulki xos; 
Somoniylar hokimiyatining inqirozi
Somoniylar hukmronligi davrida yer ega-
ligining  «mulki  sultoniy»,  «mulk  yer-
lari»,  «vaqf  yerlari»,  «mulki  xos»  va 
«jamoa yerlari» deb ataluvchi 5 turi mavjud bo‘lgan.
Oliy  martabali  ruhoniylar  va    sayyidlar  qo‘l  ostidagi  yerlar 
«mulki xos» deb yuritilgan. Bunday imtiyozga ega bo‘lgan mulk-
dorlar  davlatga  ko‘pincha  hosilning  1/10  hisobida  ushr  solig‘ini 
to‘lagan,  xolos.  Hukmron  sulola  hamda  oliy  tabaqa  vakillariga 
davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan yerlar – mulki 
iqto yerlari deb yuritilgan.
X  asrda  yirik  mansabdorlarning  davlat 
oldidagi  xizmati  uchun  yer  va  suvdan 
iborat  katta-katta  mulklar  in’om  qilina  boshlaydi.  Bunday  mulk 
«iqto»,  unga  ega  bo‘lgan  mulkdorlar  «muqto»  yoki  «iqtodor» 
deb  yuritilardi.  Iqto  tarzida  esa  ayrim  viloyat  yoki  shaharlar  va  
tumanlar  hadya  etilgan.  Iqto  dastavval  asosan  oliy  tabaqa  
zodagonlar:  sulola  a’zolari  –  amirzodalar  va  yirik  mansabdor-
larga in’om etilgan. Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki 
ma’lum  muddatga  berilib,  nasldan  naslga  o‘tkazilmagan.  Iqto- 
dorlar  o‘ziga  in’om  qilingan  hududlarda  yashovchi  aholidan  
olinadigan  soliqlarning  ma’lum  qismini  yig‘ib  olish  huquqiga  
ega bo‘lganlar.
Bulardan  tashqari,  qishloq  jamoalari  tasarrufida  ham  
ma’lum  hajmda  yer  maydonlari  saqlanib,  ular  «jamoa  yerlari» 
hisoblanar edi. Ular asosan lalmikor va tog‘oldi yerlaridan iborat 
bo‘lgan. 
IX–X  asrlarda  katta  yer  egalari  kadi-
varlarni  ishlatishdan  ko‘ra,  o‘z  yerla-
rini  qishloq  jamoalarining  kam  yerli  a’zolariga  ijaraga  berish-
ni  afzal  ko‘radilar.  O‘sha  zamonda  ijarachilar  «barzikor»  yoki 
«qo‘shchilar»  deb  atalardi.  Barzikor-qo‘shchilarning  sheriklik-
ka  ekkan  yerlardan  oladigan  hissasi  turlicha  edi.  Agar  barzi-
Yer egaligining  
turlari
Iqto mulki
Barzikor-qo‘shchilar

---

59
kor  o‘z  urug‘i  va  qo‘shi  bilan  dehqonchilik  qilsa,  uning  hissasi 
hosilning  1/3,  1/4  yoki  1/5  miqdorida  belgilanardi.  Na  qo‘shga 
va  na  urug‘likka  ega  bo‘lmagan  qo‘shchi  hosilning  1/10  yoki  
1/12  ulushiga  ega  bo‘lardi.  Davlat  soliqlari  (xiroj  va  ushr)  yer 
egasidan ham, qo‘shchilardan ham alohida-alohida olinar edi.
Somoniylarning harbiy yurishlari, hukm-
ron  sulolaning  ichki  nizolari,  mahalliy 
hokimlarning  boshboshdoqlik  harakatla-
ri  borgan  sari  avj  olib  bordi.  Oqibatda 
mamlakatda  iqtisodiy  tanglik  sodir  bo‘ldi.  Hatto  harbiylar,  shu 
jumladan,  amirning  muntazam  turk  sarbozlari  qo‘shiniga  maosh 
to‘lash  uchun  mablag‘  topilmaydi.  Bunday  og‘ir  ahvoldan  chi-
qish  uchun  942-yilda  aholidan  ikki  marta  soliq  undirib  olinadi. 
Behad  tartibsizlik  mamlakatda  vaziyatni  yanada  keskinlashtirib, 
aholi  turli  tabaqalarining  hokimiyatga  qarshi  qo‘zg‘alishiga  sa-
bab bo‘ladi.
Siyosiy  vaziyat  Nuh  (943–954)  va  uning  nabirasi  Nuh  II 
(976–997)  hukmronlik  qilgan  davrda  nihoyatda  keskin  tus  
oladi.  947-yilda  Nuh  ibn  Nasrning  amakisi  Ibrohim  isyon  
Somoniylar
hokimiyatining
inqirozi
Isfahon
Koshon
Hamadon
Qum
Ray
Qazvin
Ardabil
Gurgon
Tus
Nishopur
Faroba
Sabzavor
Bost
Qandahor
Duvayn
Mo‘lton
G‘azna
Srinag‘aru
Kobul
Hirot
Samarqand
Mavririd
Niso
Balx
Yorkand
Termiz
Nasaf
Buxoro
O‘tror
Jand
Qoshg‘ar
Xo‘jand
Kesh
Isfijob
Binkat
Qo‘qon
Bolosog‘un
Yangikent
Marv
TOXARISTO
N
BADAXSHON
VAXAN
SHUG‘NON
XUTTALON
FARG‘ONA
KUMED
RUSHON
Panjob
QOSHG‘AR
SEISTON
Dog‘iston
GURGON
O‘G‘UZLAR
CHIGILLAR
QARLUQLAR
Ko‘hcha
dengizi
Elsuvi
Issiqko‘l
XORAZM
KO‘LI
XAZAR
DENGIZI
Sayhun
Jayhun
Urganch
Xiva
Xazorasp
Gilmond
Hind
Jalom
Chinob
Kura
Araks
0
150 km
Somoniylar davlati
G‘aznaviylar davlati
bosib olingan yerlar
Asosiy savdo yo‘llari
G‘aznaviylar tomonidan
  MOVAROUNNAHR  (IX–XII  asrlarda)

---