O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

45
«Oq  kiyimlilar»  qo‘zg‘oloniga  zarba 
berish  uchun  xalifa  Mansur  775-yilda 
Jabroil  ibn  Yahyo  boshliq  katta  harbiy  
kuchni  Movarounnahrga  safarbar  qiladi.  Ammo  Jabroil  qo‘z- 
g‘olonchilardan  yengiladi.  U  katta  talafotlar  berib,  zo‘rg‘a  
Samarqanddagi  arab  qo‘shinlariga  kelib  qo‘shiladi.  Qo‘zg‘o-
lonchilar  Termiz  yaqinida  qo‘shimcha  yordamga  kelayotgan 
arab  qo‘shinlariga  to‘satdan  hujum  qilib,  ularni  tor-mor  qiladi-
lar.  Naxshab  va  Chag‘oniyon  vohalari  qo‘zg‘olonchilar  qo‘liga 
o‘tadi.  Qo‘zg‘olon  776-yildan  boshlab  Buxoro  vohasida  kucha-
yib  ketadi.  Narshax  qal’asi  qo‘zg‘olonchilarning  qo‘rg‘oniga  
aylantirilib,  unda  «Oq  kiyimlilar»ning  kattagina  qismi  to‘plan-
gan  edi.  To‘rt  oy  davom  etgan  kurashdan  so‘ng  qo‘zg‘olon- 
chilar mag‘lubiyatga uchraydi.
Narshaxdagi  qo‘zg‘olon  bostirilgach,  arablar  asosiy  kuchni 
Samarqand va Keshda tashlaydilar.
X O R A Z
M
XORAZM
DENGIZI
M
O
V
A
R
O
U
N
N
A
H
R
SHOSH
ELOQ
X U R O S O N
CHAG‘
ONIYON
Sayhun
Jayhun
Tajan
Marvirud
Kat
Narshax
Samarqand
Binkat
Buxoro
Naxshab
Kesh
Termiz
Marv
Nishopur
775-y.
776-y.
Omul
SUG‘D
Qo‘zg‘olon markazlari
Qo‘zg‘olon ko‘tarilgan markazlar
“Oq kiyimlilar”ning arablarga zarbasi
Qo‘zg‘olonchilarga o‘tgan yerlar
Qo‘zg‘olonchilarga qarshi zarbalar markazi
769–783-YILLARDA    «OQ  KIYIMLILAR»    QO‘ZG‘OLONI
Qo‘zg‘olonning
borishi

---

46
«Oq  kiyimlilar»  va  turkiy  qabilalar  Samarqandda  arablarga 
qarshi  ikki  yil  jang  qiladilar.  Nihoyat  qo‘zg‘olonchilar  yengilib, 
Samarqand taslim bo‘ladi.
Narshax  va  Samarqandda  «Oq  kiyimli-
lar» yengilgach, mahalliy mulkdor tabaqa 
vakillari arablarga yordam bera boshlay-
dilar.  Kurashning  oxirgi  bosqichi  Kesh  vodiysida  bo‘lib  o‘tadi. 
783-yilda  Muqannaning  Som  qal’asidagi  qarorgohi  qamalga 
olinadi.  Uzoq  davom  etgan  qamaldan  so‘ng  kurashdan  tinkasi 
qurigan  muqannachilar  taslim  bo‘ladilar.  Istilochilarga  taslim 
bo‘lishni  istamagan  Muqanna  o‘zini  yonib  turgan  tandirga  tash-
lab halok bo‘ladi.
«Oq  kiyimlilar»  uyushqoqlik  bilan  hara-
kat qila olmaganlar. Bu omil qo‘zg‘olon 
yengilishining  asosiy  sababi  bo‘ldi.  Ik-
kinchidan,  xalq  harakatining  ommalashib  ketishidan  cho‘chigan 
mahalliy mulkdorlar birin-ketin arablar tomoniga o‘tib ketganlar. 
Uchinchidan, qo‘zg‘olonning uzoq davom etganligi mehnatkash-
larni holdan toydirgan.
Qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsa-da, istilochilarga qarshi mahal-
liy  xalq  harakati  uzil-kesil  to‘xtab  qolmadi.  806-yilda  Rofe  ibn 
Lays  boshchiligida  xalifalikka  qarshi  yana  qo‘zg‘olon  ko‘tari- 
ladi.  Qo‘zg‘olon  Samarqanddan  boshlanib  Shosh,  Farg‘ona, 
Buxoro,  Naxshab  va  Xorazm  viloyatlariga  tarqalgan.  Tez  ora-
da  mazkur  viloyatlar  xalifalik  qo‘lidan  ketadi.  Xuroson  noibi 
Ma’mun dehqonlardan bo‘lgan Somonxudotning nabiralari: Nuh, 
Ahmad va Yahyolardan iltimos qilib, ulardan yordam so‘raydi. 
Ular Rofe ibn Laysni qo‘lga olib, uni xalifaga taslim bo‘lishga 
majbur  qiladilar.  Shu  tariqa  navbatdagi  xalq  harakati  ham  bos-
tiriladi.
Mahalliy  xalqlarning  istilochilarga  qarshi  kurashlari  behuda 
ketmadi.  Asta-sekin  xalifalikning  hukmronligi  zaiflasha  bordi.  
Bu  hol  Movarounnahr  aholisining  ozodlikka  erishuvini  tezlash-
tirdi.
1. «Oq kiyimlilar» qo‘zg‘olonining sabablarini qayd eting.
2. Qo‘zg‘olonning borishi haqida so‘zlab bering.
3. Qo‘zg‘olonchilar nima uchun yengildi?
4. Muqanna rahnamoligini baholang.
Qo‘zg‘olonning 
yengilish sabablari
«Oq kiyimlilar»ning 
yengilishi

---

47
III  B O B
MOVAROUNNAHRDA MUSTAQIL
DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI
13-§. XALIFALIKNING ZAIFLASHUVI,
MUSTAQIL DAVLATLARNING SHAKLLANA BOSHLASHI
Tayanch tushunchalar: Qarluqlar; O‘g‘uzlar; Qoraxoniylar;  
Tohiriylar; davlat boshqaruvi
VIII  asr  oxiri  –  IX  asr  boshlarida  
Arab  xalifaligi  og‘ir  siyosiy  tanglikka 
uchradi.  Bo‘ysundirilgan  xalqlarni  ito-
atda  tutib  turish  arablar  uchun  tobora  qiyin  bo‘lib  qoldi.  Mo-
varounnahr  va  Xuroson  aholisining  tez-tez  qo‘zg‘olon  ko‘tarib  
turishi,  uzluksiz  davom  etgan  o‘zaro  urush  va  ichki  ziddiyatlar 
Arab  xalifaligi  hokimiyatini  zaiflashtirdi.  Bu  esa  mustaqil  dav-
latlarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Movarounnahrning  shimoliy  va  shimoli  sharqiy  hududlari-
dagi  hali  xalifalikka  bo‘ysundirilmagan  chegaradosh  yerlarda  
bir  nechta  davlatlar  tashkil  topdi.  Ulardan  biri  Qarluqlar  davla-
tidir.
Qadimda Oltoyning g‘arbida, so‘ngra Ir-
tish  daryosining  o‘rta  oqimida  yashagan 
qarluqlar qadimiy turkiy qabilalardan hisoblangan. VI–VII asr-
larda ular Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. VIII asr o‘rtalarida 
Yettisuv o‘lkasida Qarluqlar davlati tashkil topdi. Bu davlatning 
poytaxti  Chu  daryosidan  shimolroqda  joylashgan  Suyob  shah-
ri  edi.  Qarluqlar  davlati  hukmdori  «yabg‘u»  yoki  «jabg‘u»  deb 
yuritilgan.
Qarluqlar davlati
Xalifalikning 
zaiflashuvi

---