O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

69
XORAZMSHOHLAR    DAVLATI
Bag‘dod
Hamadon
Ray
Nishopur
Hirot
G‘azna
Nisa
Marv
Balx
1206
Samarqand
Buxoro
Jand
O‘tror
Urganch
Yangikent Sig‘noq
Saksin
Bulg
‘or
Nijniy
Novgorod
Vladimir
Moskva
Tabriz
RUS
KNYAZLIKLARI
BULG‘ORLAR
Q I P C H O Q L A R
POLOVESLAR
O‘G‘UZLAR
QANG
‘LILAR
Q
O
R
A
X
I
T
O
Y
L
A
R
G‘URIY MAMLUKLAR
FORS
ARAB
QABILALARI
ABBOSIYLAR
XALIFALIGI
OZARBAYJON
GURJISTON
G‘URIYLARNING
SOBIQ
MULKLARI
(1206-yilgacha)
MAKRON
KIRMON
1206
MOVAROUNNAHR
SEISTON
Muhammad
Muhammad
1216
Muhammad
Jaloliddin
Takash
1187
1152
1210
1212
1215
1193
1165
XUROSON
1194
1217
1194
Qutbiddin Muhammad I
davridaXorazm hududlari
Otsiz davrida(1127–1156)
qo‘shib olingan yerlar
El Arslon davrida
(1156–1172) qo‘shib
olingan hududlar
Takash davrida (1172–1200)
qo‘shib olingan hududlar
Muhammad Xorazmshoh
davrida (1200–1220) qo‘shib
olingan yerlar
Xorazmshohlarning harbiy
yurishlari
Masshtab: 0
300 km

---

70
qoraxitoylar mag‘lubiyatga uchraydi. Yettisuvgacha bo‘lgan yer-
lar Xorazmshohlar davlati tasarrufiga o‘tadi.
XIII  asr  boshida  Xorazm  juda  keng  maydonni  egallagan  
buyuk  davlatga  aylangan  edi.  Uning  shimoli  g‘arbiy  va  g‘arbiy 
chegarasi  Orol  va  Kaspiy  dengizi  sohillaridan  janubi  g‘arbda 
Iroqqa  qadar  borar  edi.  Janubi  sharqiy  hududlari  G‘azna  vi- 
loyatidan,  shimoli  sharqiy  chegarasi  esa  Yettisuv  va  Dashti  
Qipchoqdan o‘tar edi.
Sharqdagi  bu  ulkan  davlatning  poytaxti  Urganch  shahri 
edi.  Hukmdor  Muhammad  Xorazmshoh  esa  «Iskandari  soniy»  
deb ulug‘langan. Uning saroyida 27 hukmdor va ularning vakil-
lari doimo itoatda bo‘lgan.
Mamlakat  qoraxitoylar  zulmidan  qutul-
gan  bo‘lsa-da,  mehnatkash  aholining  
ahvoli  yengillashmadi.  Aksincha,  xorazmshohlarning  harbiy  
yurishlari,  soliq  siyosatidagi  beboshlik,  amir  va  ma’murlarning 
jabr-u  zulmi  mamlakat  fuqarolarining  moddiy  ahvolini  g‘oyat 
og‘irlashtirdi,  xalq  xo‘jaligini  yanada  zaiflashtirdi.  Bu,  shub-
hasiz,  shahar  va  qishloq  aholisining  Xorazmshohga  qarshi  
noroziligini  oshirdi.  Natijada,  1210-yilda  O‘tror  aholisi,  1212-
yilda  esa  samarqandliklar  qo‘zg‘olon  ko‘tardilar.  Muhammad 
Xorazmshoh qo‘zg‘olonlarni shafqatsizlik bilan bostiradi.
Viloyat  hukmdorlarining  isyonlari,  xalqning  ko‘pgina  taba-
qalari noroziligi, qo‘shin va saroyda fitnalarning  avj olishi dav-
latning  beqarorlik  holatini  yaqqol  ko‘rsatar  edi.  Shuning  uchun 
ham bu davlat ko‘p yashamadi.
1. Xorazmning mustaqillik uchun kurashlari va uning hukmdori 
Otsiz haqida gapirib bering.
2. Xorazmshohlar  davlatining  barpo  etilishi  haqida  nimalarni 
bilib oldingiz?
3. Nima sababdan Xorazmshoh «Iskandari soniy» deb ulig‘lan-
gan?
4. Xorazmshohlar davlati nega zaiflashib qoldi?
Ichki  ziddiyatlar

---

71
20-§. O‘RTA OSIYOLIK MUTAFAKKIRLAR.
ILM-FAN RAVNAQI
Tayanch tushunchalar: «Bayt ul-hikma»; Buyuk allomalar; 
Arab tilining ahamiyati; Hadis; Kalom ilmi; Fiqh
IX–XII    asrlarda  Movarounnahr  va  Xu-
rosonda  sodir  bo‘lgan  siyosiy,  ijtimoiy-
iqtisodiy  o‘zgarishlar  mamlakat  madaniy  hayotiga  ham  kuchli 
ta’sir etdi.   
Movarounnahr arablar tomonidan istilo qilingach, zabt etilgan 
o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islom dinigina 
emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab 
tili  xalifalikning  ham  davlat  tili,  ham  fan  tili  edi.  Shu  boisdan 
arab tilining o‘rni va ahamiyati oshib, uni o‘zlashtirishga bo‘lgan 
intilish kuchaydi. 
Arab  tili  va  yozuvini  yaxshi  o‘zlashtirib  olgan  bilimdonlar 
paydo  bo‘ldi.  Bag‘dod  shahri  Sharqning  yirik  ilm  va  madani-
yat  markazi  edi.  IX  asrda  bu  shaharda  «Bayt  ul-hikma»  tash-
kil etilgan edi. «Bayt ul-hikma»da katta kutubxona, Bag‘dod va 
Damashqda  astronomik  kuzatishlar  olib  boriladigan  rasadxona- 
lar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqi-
qotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy 
merosini  o‘rganish  va  asarlarini  arab  tiliga  tarjima  qilish  bilan 
shug‘ullanardilar.  Al-Xorazmiy,  Ahmad  al-Farg‘oniy,  Ahmad 
al-Marvaziy,  al-Abbos  Javhariy  va  Yahyo  bin  Abu  Mansur 
kabi  Movarounnahr  va  xurosonlik  olimlar  ijod  qilib,  o‘rta  asr 
ilm-u faniga katta hissa qo‘shadilar.
Muhammad  ibn  Muso  al-Xorazmiy 
(783–850-yillarda yashab ijod qilgan) Xo- 
razm  diyorida  tug‘ilib,  voyaga  yetadi. 
Dastlabki  savod  va  turli  sohadagi  bilimlarini  u  o‘z  ona  yur-
ti  Xorazm  va  Movarounnahr  shaharlarida  ko‘pgina  ustozlardan 
oladi.  So‘ngra  u  xalifa  Ma’mun  zamonida  (813–833)  «Bayt  ul-
hikma»da mudir sifatida faoliyat ko‘rsatadi.  Zamonasining mash-
hur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa 
qo‘shdi.  Al-Xorazmiy  20  dan  ortiq  asarlar  yozdi.  Ulardan  faqat 
10  tasigina  bizgacha  yetib  kelgan.  Mate matikaga  doir  asarlari 
«Al-jabr  val-muqobala»,  «Hind  hisobi  haqida»;  geografiyaga 
«Bayt ul-hikma»
Muhammad ibn  
Muso al-Xorazmiy

---