O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

95
ga joylashib olib, mudofaani yana bir oygacha davom ettiradilar. 
Chig‘atoyzodalar  qanday  bo‘lmasin,  G‘oyirxonni  qo‘lga  tushi-
rishga  ahd  qiladilar.  Oqibat  u  qurshovga  olinib,  asirga  tushiri- 
ladi va Samarqandga olib borib, qiynab o‘ldiriladi.
1220-yilning  fevralida  Chingizxon  Bu- 
xoroga yetib boradi. Biroq Buxoro dush-
man  kuchini  qaytarishga  tayyor  emas  edi.  Buxoroliklarning  
dushmanga  taslim  bo‘lishdan  o‘zga  choralari  qolmaydi.  Buxo-
ro  qozisi  Badriddin  Qozixon  o‘z  oqsoqollari  bilan  Chingizxon  
oldiga shafqat so‘rab chiqadi.
1220-yilning  16-fevralida  mo‘g‘ullar  Buxoroni  egallaydilar. 
Mo varounnahrning  qadimiy  markazlaridan  hisoblangan  Buxoro 
talon-toroj  etiladi.  Behisob  xazinalar  talanadi,  asriy  qo‘lyozma 
asarlar,  mu qaddas  kitoblar  yirtilib,  xazondek  sochiladi.  Ilm  va 
ma’rifat  egalari  bo‘lgan  ulamolar  va  shayxlar,  e’tiborli  mo‘g‘ul 
jangchilariga  xizmatkor  qilib,  goho  esa  baxshilariga  masxara  
uchun beriladi. Chingizxon amri bilan Buxoro yoqib yuboriladi.
Chingizxon  Samarqandga  tomon  yo‘l 
oladi va 1220-yilning mart oyida Mova-
rounnahrning eng mashhur va yirik shahriga yaqinlashadi. Chin-
gizxon  shahardan  tashqarida  joylashgan  Ko‘ksaroy  qasridan  
turib shaharni qamal qilish ishiga boshchilik qiladi. Shahar osto-
nasida uch kun shiddatli janglar davom etadi.
Qamalning  uchinchi  kuni  mudofaachilar  qamalni  yorib  
chiqib  mo‘g‘ullarga  hujum  qiladilar.  Mo‘g‘ullar  ularni  qirib 
tashlaydilar.  Qamalning  beshinchi  kuni  shahar  taslim  bo‘ladi. 
Mo‘g‘ullar  Samarqandning  bosh  suv  inshooti  –  Qo‘rg‘oshin  
novini  (suvning  quyilish  joyi)  buzib  tashlab,  shaharni  suvsiz  
qoldiradilar.  Namozgoh  darvozasidan  bostirib  kirib,  barcha  
istehkomlarni  vayron  qiladilar.  Shahristondan  aholi  haydab  
chiqariladi va Samarqand talanadi.
Mamlakat  sultoni  Muhammad  Xorazmshoh  esa  30  minglik 
mo‘g‘ul  qo‘shinining  ta’qibidan  zo‘rg‘a  qutulib,  eronga  qocha-
di. So‘ngra Kaspiy dengizining janubidagi Ashura oroliga borib 
joylashadi.  Qo‘r quv  domiga  tushgan,  o‘z  kuchlariga  ishonchini 
butunlay  yo‘qotgan  Xorazmshoh  o‘g‘li  Jaloliddin  Manguber-
dini taxt vorisi etib tayinlab, o‘zi orolda xor-zorlikda, g‘ariblikda 
kasallanib, vafot etadi.
Buxoro fojiasi
Samarqand jangi

---

96
Bu  davrda  mo‘g‘ullarning  Jo‘ji  boshliq 
askariy qismi Sirdaryo etaklarida zafaro-
na harakat qilmoqda edi. Avval u aholisi 
zich joylashgan va boy savdo shahri Sig‘noqqa hujum boshlay-
di.  Sig‘noq  aholisi  yetti  kun  davomida  shaharni  qahramonona 
mudofaa  qiladi.  Sakkizinchi  kuni  shahar  mo‘g‘ul larga  majbu- 
ran taslim bo‘ladi. Bosqinchilar shaharni talab, aholisining oxirgi 
kishisigacha qirib tashlaydilar.
1220-yilning aprelida bosqinchilar Jandni egallab, uni talay-
dilar.  Aholining  qurollangan  qismi  qatl  etilib,  shahar  vayron  
qilinadi.  Mo‘g‘ullar  besh  ming  kishilik  qo‘shin  bilan  Sayhun  
(Sirdaryo)  daryosi  bo‘yida  joylashgan  Banokat  (Shohruhiya)  
ustiga  yuradi.  Shahar  to‘rt  kunlik  mudofaadan  so‘ng  taslim 
bo‘ladi. 
Xo‘jand  shahri  Sirdaryo  ikkiga  ayrilgan 
yerda  joylashgan  edi.  Uning  tabiiy  joy-
lashishi  hamda  shahar  hokimi  Temur 
Malikning  qahramonligi  bilan  xo‘jandliklar  mo‘g‘ullarga  kutil-
magan qarshilikni ko‘rsatadilar. Biroq kuchlarning teng emasligi 
oqibatida  Temur  Malik  shaharni  tashlab  chiqib,  ming  kishilik 
lashkari bilan shahar yaqinida daryo o‘rtasidagi orollardan biriga 
joylashib oladi. Temur Malik dushmanning o‘qi teshib o‘tmasligi 
va  o‘t  yondirib  yubormasligi  maqsadida  usti  sirkali  loy  suval-
gan  namat  bilan  qoplangan  12  ta  qayiq  yasattiradi.  Bunday  usti 
yopiq  qayiqlar  bilan  sohilga  xavfsiz  suzib  borilar  va  qayiq  yon 
devorlarida  qoldirilgan  maxsus  shinaklardan  dushmanni  o‘qqa 
tutardilar.
Temur  Malik  shu  tariqa  qayiqlarda  mudofaa  janglarini  olib 
boradi.  Lekin  kuch  kamligi  uchun  bor  oziq-ovqat  va  qurol-
yarog‘larni  70  ta  qayiqqa  yuklatib,  tunda  mash’alalar  yorug‘ida 
Sirdaryoning quyi oqimi bo‘ylab suzib ketadi.
Shu  tariqa  Temur  Malik  qo‘shini  uzluksiz  jang  qilib,  barcha 
qiyinchiliklarni yengib, Jand shahriga yetib boradi. Barchinlig‘-
kent  va  Jand  yaqinida  mo‘g‘ullar  daryoning  har  ikki  sohilida 
yo‘lni  to‘ssalar-da,  jasur  xo‘jandliklar  sohilga  tushib,  dushman 
bilan  so‘nggi  jangga  kiradilar.  Biroz  vaqt  o‘tgach,  u  Xorazmda 
to‘plangan qo‘shin va xalq lashkarlariga boshchilik qiladi. Jo‘jiga 
qarshi  muvaffaqiyatli  janglar  olib  borib,  hatto  undan  Sayhun  
Sirdaryo  
bo‘ylaridagi janglar
Temur Malik
jasorati





---

97
daryosining  quyi  oqimidagi  Yangikent  shahrini  qaytarib  ham 
oladi.
Chingizxon 1220-yilning yozida Naxshab (Qarshi)ga bostirib 
kiradi  va  uni  egallaydi.  Shu  yilning  kuzida  esa  Termizga  askar 
tortadi.  Termiz  qamalning  o‘n  birinchi  kuni  qattiq  hujum  bilan 
olinib, shahar xarob qilinadi.
Sirdaryo  (Sayhun)  havzasi,  Zarafshon  va  Qashqadaryo  vo-
diylari,  Amudaryo  (Jayhun)  o‘rta  oqimining  o‘ng  sohilidagi  
viloyatlar zabt etilgach, Chingizxon asosiy kuchni Xorazmshoh-
lar davlatining markaziy qismi – Xorazmga tashlaydi.
1. Chingizxon hujumi qachon va qayerdan boshlandi?
2. Xorazmshoh nima uchun mudofaa rejasini ma’qul topdi?  
U qanday reja edi?
3. O‘tror qanday mudofaa qilindi?
4. Buxoro fojiasi haqida gapiring.
5. Samarqand jangi haqida nimalarni bilib oldingiz?
6. Temur Malik qanday jasorat ko‘rsatdi?
26-§. XORAZMSHOHLAR DAVLATINING HALOKATI
Tayanch tushunchalar: «Yo vatan, yo sharofatli o‘lim»;  
Manguberdi jasorati; Istilo oqibatlari
1221-yilning boshlarida Chingizxon qo‘-
shinlarining  Urganchga  yurishi  bosh-
landi.  endigina  Xorazm  davlatining  Sultoni  deb  e’lon  qilingan  
Jaloliddin Manguberdi Urganchga yetib kelib mudofaaga kirish-
sa-da, ammo Turkon Xotun Jaloliddin hokimiyatini tan olmadi. 
Bu orada sobiq Jand noibi qochqin Qutlug‘xon boshliq qipchoq 
lashkarboshilari tomonidan uyushtirilayotgan fitnadan xabar top-
gan  Sulton  Jaloliddin  Temur  Malik  bilan  Xurosonga  jo‘nashga 
majbur  bo‘ladi.  Chunki  bunday  vaziyatda  poytaxt  tomon  bosti-
rib  kelayotgan  yovuz  dushmanga  qarshi  Urganch  mudofaasini 
sira  ham  tashkil  qilib  bo‘lmas  edi.  Tez  vaqt  ichida  shahzoda-
lar  O‘zloqshoh  va  Oqshohlar  ham  Urganchni  tark  etib,  qochib  
ketadilar.  Poytaxt  taqdiri  o‘ta  qo‘rqoq  va  amalparast  amir  Xu-
mortegin qo‘lida qoladi.
1221-yilning  qishida  50  ming  kishilik  mo‘g‘ul  askarlari  hu-
jum boshlab, Urganchni qamal qiladi. Urganchliklar dushmanning 
Urganch qamali
4 – Tarix 7

---