75
1. «Bayt ul-hikma» haqida nimalarni bilib oldingiz?
2. Ahmad al-Farg‘oniy va Xorazmiyning matematika fanida
tutgan o‘rni nimalardan iborat?
3. Imom al-Buxoriy va Abu Mansur al-Moturidiylarning ilmiy
merosi ahamiyati haqida nimalarni bilib oldingiz?
21-§. MOVAROUNNAHR VA XORAZMNING MADANIY
HAYOTIDA YANGI DAVR (IX–XIII ASR BOSHLARI)
IX asrning ikkinchi yarmida xalifalik
hukmronligi tugab, Somoniylar bosh-
qaruvining qaror topishi bilan madaniy
hayotning rivoji uchun keng yo‘l ochiladi. Movarounnahrning
madaniy hayotida uyg‘onish davri boshlandi.
Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur
kabi mar kaziy shaharlarda kutubxonalar, kitob do‘konlari
qurilgan. Movarounnahr va Xorazm jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk siymolarni o‘z bag‘rida
tarbiyalab kamolotga yet kazdi.
1004-yilda shakllangan
«Dorul hikma va maorif» («Bilim-
donlik va maorif uyi») – «Ma’mun akademiyasi»ning asosini
Abu
Nasr ibn Iroq (X asr–1034),
Abulxayr ibn Hammor (991–1048),
Abu Sahl Masihiy (970–1011),
Abu Rayhon Beruniy (973–
1048),
Abu Ali ibn Sino (980–1037) va boshqalar tashkil etgan.
1017-yil Mahmud G‘aznaviy Xorazmga bostirib kirgandan
so‘ng «Dorul hikma va maorif»ning faoliyati tugatilgan, olim-
larning ko‘pchiligi G‘azna shahriga majburan olib ketilgan.
1997-yil 11-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Preziden-
tining «Xorazm Ma’mun akademiyasini qaytadan tashkil etish
to‘g‘risida»gi farmoni chiqdi.
2006-yil kuzida Respublikamizda
«Xorazm Ma’mun akademiyasi»ning 1000 yilligi nishonlandi.
Abu Nasr Farobiy 873-yilda Aris suvi -
ning Sirdaryoga quyi lishida joylashgan
Farob shahrida tu g‘il gan. U avval ona shahrida, so‘ngra Sa mar-
qand, Buxoro va Bag‘dodda bilim olgan. Umrining oxirlarida
Xalab va Da mashq shaharlarida yashagan. Farobiy
riyoziyot,
falakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, til shunoslik, tarbiya-
shunoslik va
adabiyot sohalarida ijod etgan.
Madaniy va
ma’naviy uyg‘onish
Abu Nasr Farobiy
76
U 160 dan ortiq asar yozib, o‘rta asr ilm-
fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi.
Bular orasida
«Arastuning «Metafizika»
asariga sharh», «Musiqa kitobi», «Baxt-
saodatga eri shuv haqida», «Tirik mavjudot
a’zolari haqida», «Fozil odamlar shahri»
va boshqa ko‘pgina asarlari muhim ahami-
yatga ega bo‘lgan. Farobiy Sharqda Aras-
tudan (Aristotel) keyingi yirik mutafak-
kir –
«Muallim us-soniy» nomi bilan shuh-
rat topdi.
Abu Ali ibn Sino
Abu Ali ibn Sino
Abu Ali ibn Sino 980-yilda Buxoro ya-
qinidagi
Afshona qishlog‘ida mahalliy
amaldor oilasida dunyoga keldi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu
Abdullohdan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o‘rganadi.
O‘n olti yoshidan boshlab turli fanlar bo‘yicha Sharq va G‘arb
olimlarining ilmiy asarlarini mustaqil o‘rgandi. Ayniqsa, u ta-
bobat ilmi ning qadimgi allomalari
Gippokrat va
Galen hamda
o‘rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri
Abu Bakr
ar-Roziyning
(865–925) asarlarini puxta o‘rganadi.
Ibn Sino o‘n yetti yoshidayoq e’ti-
borli ha kim va olim bo‘lib yetishadi. U
amir Nuh ibn Mansurni davolab tuzat-
gach, somoniylarning saroy kutubxo-
nasidan foydalanishga ruxsat oladi. Ibn
Sino taqdir hukmi bilan Gurganchdagi
(Urganch) Xorazm Ma’mun akademiya-
si olimlari qatorida ijod qiladi. U
1037-
yilda vafot etadi va
Hamadonda dafn
etiladi.
Ibn Sino 450 dan ortiq, shu jumla-
dan, tibbiyotga doir 43 ta asar yozgan.
Uning 5 jildlik
«Al-qonun fit-tib» («Tib
* Abu Ali ibn Sino Sharqda «Shayx ur-rais», G‘arb-
da esa «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi.
Abu Nasr Farobiy
77
qonunlari») nomli qomusiy asarida kasalliklarning kelib chi-
qish sabablari va manbalari, tashxis, muolaja usullari, dorivor
o‘simliklar va dori-darmonlarning xususiyatlari, parhez, inson
salomatligi uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobat-
ning g‘oyat muhim masalalariga alohida e’tibor berilgan. Uning
«Al-qonun fit-tib» asari XII asrdayoq
lotinchaga tarjima qilinib,
to
XVII asrgacha Yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma sifatida
foydalanilgan.
Abu Rayhon Beruniy (973–1048) Xo-
razm ning Kat shahrida tug‘ilib, Urganch-
da ta’lim olgan. Xorazmshoh
Abul Ab-
bos Ma’mun II saroyida to‘plangan olimlar bilan birgalikda
Ma’mun akademiyasida ijod qilgan. Xorazm Mahmud G‘aznaviy
tomonidan bosib olingach, Beruniy va boshqa olimlar bilan birga
G‘azna shahriga olib ketiladi va umrining oxirigacha shu yerda
ijod qildi. Beruniy
1048-yilda G‘aznada vafot etadi.
Beruniy astronomiya, geogra fiya, matematika va tarix fanlari
bo‘yi cha 160 dan ortiq asarlar yozgan. Uning «Qadimgi xalqlar-
dan qolgan yodgorliklar», «Hin diston», «Mineralogiya», «Geo-
Abu Rayhon Beruniy
Abu Rayhon
Beruniy
deziya» kabi yirik asarlari shular jum-
lasidandir. U o‘zining astrono mi yaga oid
asarlarida Kopernikdan qariyb besh asr
muqaddam Yerning Quyosh atrofida ayla-
nishi haqi dagi fikrni o‘rta asrlarda bi rinchi
bo‘lib ilgari surdi. Beruniy yerning duma-
loq shaklda ekanligini asoslab berdi. U
1029 ta yulduzning koordinatlari katta-
liklari qayd etilgan yulduzlar jadvalini
hamda dunyoning geografik kartasini
tuzgan. Beruniyning ilmiy va falsafiy
ulkan merosi shubhasiz jahon fani va
madaniyati xazinasiga qo‘shilgan ulkan
hissa bo‘ldi.
Qoraqalpog‘istonda shahar, O‘zbekiston Respublikasi Fan-
lar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Toshkent Dav-
lat Texnika universiteti Beruniy nomiga qo‘yilgan. Beruniy
nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta’sis etil-
gan.