O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

42
mavqelarini  ko‘tarmoqchi  edilar.  Mahalliy  mulkdorlar  siyosiy  
jihatdan  arablar  bilan  tenglashish  va  iloji  topilsa,  mamlakatni  
xalifalikdan  ajratib,  uni  mustaqil  idora  qilishni  maqsad  qilib  ol-
gan edilar.
Mehnat  ahli  umaviylarning  zulmi,  og‘ir  soliqlar  va  uzluk-
siz  majburiy  hasharlardan,  qullar  esa  qullik  kishanlaridan  qutu-
lish  orzusida  edilar.  Bu  ezgu  umidni  ro‘yobga  chiqarish  uchun 
zulmkorlarga  qarshi  kurashish  yo‘liga  astoydil  otlangan  edilar. 
Qo‘zg‘olonchilarning deyarli barchasi qora libos kiyib olgan edi-
lar. Avvalo, qora kiyim motam ramzi, qolaversa, zabardast kuch 
bayrog‘i  hamda  shiddatli  janglarda  qo‘zg‘olonchilarni  umaviy 
harbiylardan ajratib turadigan belgini anglatgan.  
747-yilda  Abu  Muslim  aholini  uma-
viylarga  qarshi  kurashda  da’vat  etadi.  
748-yilning  boshida  esa  Abu  Muslim 
Xurosonning  poytaxti  Marv  shahrini  egallaydi.  Xalifa  Marvon 
o‘z  ixtiyoridagi  barcha  harbiy  kuchlarni  qo‘zg‘olonchilarga  
qarshi  safarbar  qilsa-da,  ammo  umaviylar  hokimiyatini  saqlab  
qola olmaydi.
749-yilda Abu Muslim boshliq qo‘zg‘olonchilar xalifalikning 
markaziy viloyatlari tomon yo‘l oladilar. Poytaxt qo‘lga kiritilib, 
xalifa  Marvon  II  taxtdan  ag‘dariladi.  Uning  o‘rniga  abbosiylar 
xonadonidan  bo‘lgan  Abul  Abbos  Saffoh  (750–754)  xalifalik 
taxtiga  ko‘tariladi.  Joylarda  umaviylar  xonadonining  vakillari  
va  yaqinlari  qirib  tashlanadi.  Shunday  qilib,  Arab  xalifaligida 
davlat hokimiyati abbosiylar qo‘liga o‘tadi.
Abbosiylarning  xalifalik  taxtiga  chiqishi 
mehnatkash  aholiga  hech  qanday  yen-
gillik  keltirmagan.  Abu  Muslim  vosi-
tasida  abbosiylar  tomonidan  xalq  ommasiga  berilgan  va’dalar- 
dan  birortasi  ham  amalga  oshmadi.  Abu  Muslim  Bag‘dodda  
davlat  va  harbiy  kuchlarning  yuqori  lavozimiga  tayinlanadi.  
Biroq  abbosiylar  uning  xalq  orasidagi  obro‘yining  tobora  ortib 
borishiga xayrixoh emas edilar. Oqibat Abu Muslim poytaxtdan 
uzoqlashtirilib,  Xuroson  va  Movarounnahrga  noib  qilib  yubori-
ladi.
Mehnatkash  aholi  o‘rtasida  abbosiylarga  qarshi  qo‘zg‘olon 
ko‘tarish  kayfiyati  paydo  bo‘ladi.  Bunday  qo‘zg‘olonlardan  biri 
Qo‘zg‘olonning
boshlanishi
Abbosiylar davrida 
Movarounnahr





---

43
750-yilda  Buxoroda  sodir  bo‘ldi.  Abu  Muslim  mahalliy  kuchlar 
yordami bilan qo‘zg‘olonni arang bostirdi.
Movarounnahrdagi  ichki  ziddiyatdan  foydalanib,  Xitoy  im-
peratorining  qo‘shinlari  Turkistonga  bostirib  kiradi.  Abu  Mus-
lim  tomonidan  Ziyod  ibn  Solih  boshchiligida  yuborilgan  arab 
va  sug‘d,  shuningdek,  turklardan  iborat  harbiy  kuch  751-yilda 
Talos vodiysida Xitoy qo‘shinlariga zarba berib, ularni mamlakat 
hududidan quvib chiqaradi.
Abu  Muslim  sidqidildan  xizmat  qilgan  bo‘lsa-da,  ammo  ab-
bosiy  hukmdorlar  unga  ishonmas  edilar.  755-yilda  qurolsiz  va 
yolg‘iz  saroyga  tashrif  buyurgan  Abu  Muslim  xalifa  buyru- 
g‘iga  binoan  o‘ldiriladi.  Abu  Muslimning  o‘ldirilishi  xalifalik 
sharqida,  ayniqsa,  Xuroson  va  Movarounnahrda  abbosiylarga 
qarshi xalq harakatlarining avj olib ketishiga bahona bo‘ladi.
*  Abu  Muslim  boshchiligidagi  qo‘zg‘olon  747–749-
yillarda  Xuroson  va  Movarounnahrda  bo‘lib  o‘tdi. 
Qo‘zg‘olon  natijasida  xalifalikda  umaviylar  hokimi-
yatdan  ag‘darilib,  abbosiylar  sulolasi  hokimiyatga 
keldi.
1. Nega xalifalikda umaviylarga qarshi xalq noroziligi vujudga 
keldi?
2. Abu Muslim qo‘zg‘olonida ishtirok etgan turli tabaqa vakil-
larining maqsadlarini taqqoslang.
3. Abu Muslim qo‘zg‘oloni qanday oqibatlarga olib keldi?
4. Abbosiylar  hokimiyat  tepasiga  kelgach,  Movarounnahrda  
ahvol qanday o‘zgardi?
12-§. «OQ KIYIMLILAR» QO‘ZG‘OLONI
Tayanch tushunchalar: «Oq kiyimlilar» qo‘zg‘oloni; Muqanna; 
rofe ibn Lays
769–783-yillarda  Movarounnahrda  juda 
katta  xalq  qo‘zg‘oloni  bo‘lib  o‘tgan. 
Qo‘zg‘olonchilar oq libos kiyganlari uchun tarixda u «Oq kiyim-
lilar» qo‘zg‘oloni nomi bilan tilga olinadi. Bu harakatning rahba-
ri Muqanna deb atalmish Hoshim ibn Hakim ismli hunarmand 
«Oq kiyimlilar»

---

44
bo‘lgan.  U  Marv  shahri  yaqinidagi  Koza  qishlog‘ida  tug‘ilgan. 
U boshi va yuziga ko‘k parda tutib yurgan. Shuning uchun ham 
uni  «Muqanna»,  ya’ni  «Niqobdor»  laqabi  bilan  atashgan.  Mu-
qanna  yoshlik  chog‘ida  kudungarlik  (matolarga  ohor  beruvchi) 
kasbi bilan shug‘ullangan. U savodli, aqlli va tadbirkor bo‘lgan. 
Xurosonda  sarxanglik  (kichik  lashkarboshi)dan  vazirlik  daraja-
sigacha  ko‘tarilgan.  U  Mazdak  g‘oyalariga  asoslangan  ijtimoiy 
tenglik va erkin hayotga da’vat etuvchi ta’limotni targ‘ib etgan. 
Muqanna  Xuroson  amirining  isyonida  qatnashib,  payg‘ambarlik 
da’vosini  qilgani  uchun  zindonga  tashlangan,  so‘ngra  qochib 
Marvga  kelgach,  atrofiga  o‘z  tarafdorlarini  to‘plagan.  Ajnabiy-
lar  hukmronligi  va  zulmiga  qarshi  qo‘zg‘alishga  da’vat  qilib, 
Movarounnahr  viloyatlariga  targ‘ibotchilarni  yuborgan.  Uning 
targ‘iboti  Naxshab  va  Kesh  shaharlarida  yaxshi  samara  beradi. 
«Oq kiyimlilar»ning safi tobora kengayib boradi. Ularga bevosita 
rahbarlik qilish maqsadida Muqanna Sug‘d tomon otlanadi. Uni 
Marvdan  Sug‘dga  o‘tkazmaslik  uchun  arab  ma’murlari  ta’qibni 
kuchaytiradilar.  Amudaryo  sohilini  suvoriylardan  iborat  katta 
harbiy kuch kecha-yu kunduz muttasil qo‘riqlab turadi.
Qo‘zg‘olonning
boshlanishi
* Kudungar — matoga ohor beruvchi
* Sarxang — kichik lashkarboshi
*  Mazdak  ibn  Hamdodon  (470–529-yy.)  —  Eronning 
bosh kohini. U dun yo  ning barcha boyliklari odamlarga 
teng  taqsimlanishi  tarafdori  bo‘lgan  va  buni  zo‘rlik 
yo‘li bilan amalga oshirishni yoqlab chiqqan
Muqanna  Movarounnahrga  yo‘l  oladi 
va  o‘z  yaqinlari  bilan  Amudaryoning 
o‘ng qirg‘og‘iga o‘tib, Naxshab va Kesh 
shahriga yetib boradi. Kesh yaqinida tog‘ tepasiga bino qilingan 
Som qal’asini o‘z qarorgohiga aylantiradi. Ko‘pgina qishloqlar-
ning  kadivarlari,  shahar  hunarmandlari  va  ayrim  mulkdor  deh-
qonlar  unga  ergashadilar.  Tez  orada  butun  Qashqadaryo  vohasi 
«Oq kiyimlilar» qo‘liga o‘tadi. Natijada «Oq kiyimlilar» harakati 
kengayib, katta xalq qo‘zg‘oloniga aylanadi. U ayniqsa Movaro-
unnahrning markazi Sug‘dda avj olib, Eloq (Ohangaron) vodiysi 
va Shoshga ham o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Qo‘zg‘olonda turli 
tabaqalar qatnashadi.

---