O‘ZBÅÊist

1-chizma. Birjada mustaqil xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlari.
Bunda tadbirkorlar xaridorlarni jalb qilish uchun uni arzonroq narxda taklif qiladi. Vaqt o‘tishi bilan ushbu mahsulot turining taklifi talabni oshiradi, bozor to‘yinadi, narx esa belgilangan o‘rtacha darajada barqarorlashadi. Agar yangi mahsulot turi ishlab chiqaruvchi birjada muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, ya’ni uning tovariga talab bo‘lmasa, narx pasayadi va ushbu tovar partiyasi sotib bo‘lingunga qadar tushib boradi.

Òalab va taklif muvozanatsizligi natijasida real tovar xaridorlari yoki sotuvchilari oldi-sotdiga tayyor bo‘lmaydilar.

Shunda talab va taklifni vositachilar vaqtinchalik qo‘llab- quvvatlaydilar, xedjlash mexanizmi orqali riskni narxning keyingi pasayishi yoki o‘sishigacha pasaytiradilar va yetarli foydani ta’minlaydilar.

Birja bozori subyektlarining munosabatlari. Òovar birjasi bozor narxlari, bozorning holati va hokazolar haqida tijorat axboroti

shakllantiriladigan joy bo‘lib xizmat qiladi. Birjalar narx haqidagi axborotlarning yagona manbasi bo‘lib, narx shakllanishi jarayoniga tobora katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Birja axboroti e’lon qilinadi, oldi- sotdi natijalari esa tijorat siri hisoblanadi. Òa’kidlash joizki, tovar birjasining o‘zi savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirmasdan, faqat uning uchun sharoitlar yaratadi, xolos. Savdoni brokerlik idoralari va brokerlar (dilerlar, treyderlar) amalga oshiradilar. Mamlakat qonunchiligiga ko‘ra, agar bu korxonalar o‘z oldiga bevosita birja savdosini tashkil qilish va tartibga solish bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshirishni maqsad qilib qo‘ymasa, birja korxona- larning aksiyalarini xarid qilish, qo‘yilmalarni amalga oshirish huquqiga ega emas. Òovar birjalari Rossiyada hozirgi paytda jahon bozori bilan bog‘liq emas, ularning vazifalaridan biri – mamlakat ichkarisida ishlab chiqaruvchidan yakuniy iste’molchiga savdo aylanmasini tashkil qilish. Bu birjalar faoliyatida alohida iz qoldiradi. Shunday qilib, birjaga bozorda tashkil etuvchi rol yuklatiladi.

Bozorning tabiiy qonunlari, talab va taklif qonunlarini bartaraf qilmay, tovar birjasi mamlakatning bozor tizimiga sog‘lomlash- tirish, tartibga solish va rejalashtirish elementlarini kiritadi. Birja orqali tovar ishlab chiqarish sohasidan iste’mol sohasiga tez harakatlanish amalga oshiriladi, chunki birja savdosi differensial foyda olgan holdagina bo‘lishi mumkin. Birjalar bizda tadbirkorlarni iqtisodiy tashkil qilish rolini ham bajaradi.

Birja tovarni o‘zida jamlashi tufayli zaxiralarni vaqt va makon bo‘yicha taqsimlash joyi bo‘lib xizmat qiladi. Zaxiralarni makon bo‘yicha taqsimlash shu tarzda ro‘y beradiki, bu tovarga eng katta ehtiyoj va eng yuqori narx bo‘lishi aniqlanmagan holda muddatli savdo tovarni «havoda» ushlab turadi. Vaqt bo‘yicha taqsimlashning vazifasi zaxiralarni bozorga darhol, arzon narxda chiqarmasdan, ishlab chiqaruvchi yaratadigan imkoniyatlar doirasida yil davomida bir tekisda taqsimlashdan iborat.

Bozor elementlari sifatida birjalar mohiyatini tushunish uchun ularning ajratib turadigan belgilarini sanab o‘tish lozim:

• 
  bozorning tartibliligi va savdoni tiklashning muntazamligi; oldindan belgilangan ma’lum bir qoidalarga bo‘ysunish; belgilangan
  

joyga bog‘liqlik; tovarlarga standartlarning belgilanishi; namunaviy shartnomalar ishlab chiqish; narxlarni kotirovkalash;

• 
  arbitraj – mojarolarni tartibga solish; birjaning axborot faoliyati, tovarning o‘zi yo‘qligida bitim tuzish;
  
• 
  bitimlarning o‘ziga xos xarakteri: javob tariqasidagi, xaridor va sotuvchi o‘rtasida ikkiyoqlama kimoshdi savdo tamoyili bo‘yicha;
  
• 
  sifat jihatidan taqqoslasa bo‘ladigan, alohida partiyalari bir- birini almashtira oladigan, bir xil tovarlar bilan ommaviy savdo qilish, bitimlarning chayqov xarakteri, savdo qatnashchilarining maksimal tijorat natijasiga intilishi – birja savdosini harakat- lantiruvchi iqtisodiy kuchdir.
  

Bundan tashqari, fyuchers birja savdosi qo‘shimcha jihatlarga ega bo‘ladi:

• 
  maqsadi tovarning iste’mol qiymati emas, balki almashtirish qiymati hisoblangan bitimlarning soxta xarakteri, real tovar bozori bilan bilvosita aloqa (xedjlash orqali); uning vakili birja shartnomasi bo‘lgan tovarning iste’mol qiymatini to‘liq bir xillashtirish;
  
• 
  bitim shartlarining katta qismini to‘liq bir xillashtirish (tovar miqdori, yetkazib berish muddati);
  
• 
  bitimlarning ta’minlanganligi va ular bo‘yicha kontragent- larning almashtiriluvchanligi.
  

Fyuchers birjasi bir vaqtning o‘zida mos keluvchi tovarlar narxi bozorini ifodalaydi va birja kotirovkalarining shakllanishiga ham, xedjlash mexanizmi orqali real tovar bilan muayyan bitimlarning amaldagi narxlariga ham, yakuniy hisobda – tovar ishlab chiqa- ruvchi firmalarning raqobatbardoshligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Birja mexanizmi tadbirkorlar o‘rtasida eng yaxshi xo‘jalik yuritish sharoitlari uchun, mahsulot ishlab chiqarish va sotishning eng yaxshi sharoitlari uchun va maksimal daromad olish uchun iqtisodiy kurashni qo‘llab-quvvatlaydi. Raqobat birja bozorida

samarali faoliyat ko‘rsatadigan mexanizmni ifodalaydi.

AQSH birja tizimining asosiy bo‘g‘ini Nyu-York fond birjasi hisoblanadi. Biroq ushbu birjaning yetakchi pozitsiyalarini Amerika fond birjasini tashkil qilish turi bo‘yicha monosentrik qilib

qo‘ymaydi. Unda kattaligi bo‘yicha ikkinchi birja – Nyu-Yorkda joylashgan Amerika fond birjasi, mintaqaviy birjalar va so‘nggi o‘n yillikda – Chikago opsionlar birjasi sezilarli rol o‘ynamoqda.

Nyu-York fond birjasi o‘z tarixini 1792-yildan boshlab yuritadi va tashkil etish shakli bo‘yicha uning a’zolari mulkida bo‘lgan korporatsiya hisoblanadi. Nyu-York fond birjasining ishini uning a’zolari tayinlaydigan direktorlar kengashi boshqaradi. Birja a’zolari soni 1988-yildan beri o‘zgarmagan va 1469 kishini tashkil qiladi. Har yili bir necha o‘nlab joy o‘z egalarini almashtiradi, biroq Nyu-York fond birjasi a’zolar kontingenti yuqori barqarorlik bilan tavsiflanadi, bu birjani zamonaviy Amerikaning eng nufuzli institutlari qatoriga kiritadi.

Birjada yetakchi rolni Nyu-York fond birjasining ikki toifa a’zolari: brokerlar va mutaxassislar o‘ynaydi. Mutaxassislar Nyu- York fond birjasining kamchiligini iashkil etadi (1992-yil o‘rtalarida ularning soni 412 kishiga teng bo‘lgan), biroq ular uzoq vaqt birjachilarning yetakchilik qilgan guruhi bo‘lib kelgan, ularning ta’siri hozirda ham katta. Mutaxassislarning kuchi shundaki, ular bevosita bitimlar tuzishni monopoliyalashtirganlar — brokerlar operatsiya- larni o‘z hisobidan yuritish huquqiga ega emas va faqat mutaxassislarga mijozlarning aksiyalar oldi-sotdisi bo‘yicha topshiriqlarini yetkaza- dilar, xolos. Mutaxassislar o‘rtasida raqobat yo‘q va ularning har biri operatsiyalarni qat’iy belgilangan qimmatli qog‘ozlar chiqaruvi bo‘yicha yuritadi. Mutaxassis operatsiyalarni o‘z hisobidan yuritadi, u bevosita birja mijozlari bilan savdo qilish huquqiga ega emas. Uning bitimlarida kontragentlar bo‘lib faqat birjachilarning o‘zi qatnashishi mumkin. Mutaxassislar faoliyatining mohiyati shundaki, u Amerika birja atamashunosligidan so‘zma-so‘z tarjima qilganda «narxlardagi uzilishni yopgan holda bozorni tashkil qiladi».

Quyidagi shartli misolda keltirilgan ma’lumotlar bu faoliyatni tasvirlaydi (dollarda): sotuvchi sifatida ishtirok etayotgan investorlar (birja mijozlari) va xaridorlar taklif etayotgan narxlar o‘rtasidagi farq katta bo‘lib, 1 dollarni tashkil etadi. Bunday sharoitda bitim tuzishning ehtimoli kam. Mutaxassisning vazifasi eng yuqori narx taklif qilayotgan xaridor va eng past narx taklif qilayotgan sotuvchi

sifatida ishtirok etishdan iborat. Bu holatda narx o‘rtasidagi farq 0,5 dollargacha, ya’ni ikki baravar qisqaradi. Buning natijasida bitim tuzish ehtimoli ortadi.

Fond operatsiyalari qatnashchilari: taklif, sotuvchi va xaridor narxi o‘rtasidagi farq (doll.), kurs bo‘yicha sotib olish, kurs bo‘yicha sotish:

104,50 105,51 Mijozlar

104,75 105,25 0,5 Mutaxassislar

Aytilganlar mutaxassislarga yuklatilgan asosiy funksiya asoslanadigan tamoyil – aksiyalar likvidligini ta’minlashni na- moyish etadi. Bundan tashqari, mutaxassislar konyunkturaning barqarorlashuvini ta’minlashi va narxlarning keskin sakrashining oldini olishi lozim.

Mutaxassislar juda faol savdo qiladi. Ularning soni nisbatan kam ekanligiga qaramay, so‘nggi yillarda Nyu-York fond birjasi operatsiyalarining 11%i aynan ularga to‘g‘ri keldi, 90-yillar boshida esa mutaxassislar ulushi 13%ga teng bo‘lgan.

Bevosita aksiyadorlar bilan munosabatlarga aksiyalar oldi-sotdisi bo‘yicha topshiriqlarni qabul qiladigan brokerlar kirishadi (Nyu- York fond birjasida ularinng soni 611 kishi). Standart topshiriqlar aksiyalar soniga 100 karrada beriladi (aksiyalar soni kichikroq operatsiyalar kamdan-kam: ularning umumiy operatsiyalar hajmidagi ulushi 1991-yilda 0,5—1% atrofida bo‘lgan). Bitimni tuzganlik uchun broker mijozdan komission mukofot oladi: 1975- yilgacha ularning miqdori qat’iy belgilangan va bitim hajmiga bog‘liq bo‘lgan.

Nyu-York fond birjasining qolgan a’zolari ikkinchi darajali rol o‘ynaydi. Ular operatsiyalarni o‘z hisobidan amalga oshirib, birja mexanizmidagi o‘rni bo‘yicha mutaxassislarga yaqin turadi, qolganlar brokerlik funksiyalari, faqat investorlar uchun emas, balki ularda yig‘ilib qolgan investorlar topshiriqlarining bir qismini beradigan brokerlar uchun bajaradi.

Nyu-York fond birjasida a’zolik huquqiga ayrim shaxslar ega, biroq agar birja a’zosi firmaning egalaridan biri hisoblansa, butun

firma Nyu-York fond birjasining a’zosi hisoblanadi. Nyu-York fond birjasiga a’zo bo‘lgan firmalar orasida Amerika fond birjasida asosiy pozitsiyalarni egallagan o‘nlab investitsion banklar yetakchilik qiladi.

Qimmatli qog‘ozlarni Nyu-York fond birjasida kotirovkaga qabul qilish uchun ular quyidagi talablarga javob berishi kerak: joylashtirilgan aksiyalar bozor qiymati 16 mln. dollardan kam bo‘lmasligi; muomalada kamida 1 mln. oddiy aksiyalar bo‘lishi;

«to‘liq lotlar» egalari, ya’ni 100 ta va undan ortiq aksiyalar egalari kamida 2 ming kishini tashkil etishi; oxirgi moliya yili uchun soliqlar to‘lanmasdan oldingi korporatsiya daromadlari kamida 2,5 mln. dollar va bundan oldingi ikki yilning har biri uchun kamida 2 mln. dollar bo‘lishi lozim. Birjaning direktorlar kengashi ham korporatsiyaning mamlakat miqyosidagi mashhurlik darajasini, kompaniyaning tarmoqdagi o‘rnini, umumiy holati va rivojlanish istiqbollarini baholaydi. Fond birjasida korporatsiya qimmatli qog‘ozlarini ro‘yxatga olishning muhim sharti uning faoliyati haqida investorlarga vaqt-vaqti bilan axborot taqdim etish majburiyati hisoblanadi.

Kompaniya aksiyalari kotirovkasini to‘xtatish (to‘xtatib turish) yoki kompaniyani kotirovka qilinadiganlar qatoridan chiqarishga ikki holatda yo‘l qo‘yiladi: birja direktorlar kengashining qarori bo‘yicha va kompaniyaning o‘z talabi bo‘yicha. Birjaning direktorlar kengashi kompaniya yuqorida ko‘rsatilgan shartlarni bajarmagan, xususan, miqdoriy ko‘rsatkichlarga javob bermagan hollarda bunday qadamni qo‘yishi mumkin. Bunday qaror birjada ro‘yxatga olingan kompaniyaning o‘zi tomonidan ham qabul qilinishi mumkin. Buning uchun ushbu masala bo‘yicha aksiyadorlar o‘rtasida ovoz berish o‘tkazish va ovozlarning 2/3 qismi buning uchun berilishi, bunga qarshi aksiyadorlarning 10%dan ortiq bo‘lmagan qismi ovoz berishi va bunga kompaniya direktorlarining ko‘pchiligi rozilik berishi zarur.

Oxirgi 10 yil davomida Nyu-York fond birjasida taqdim etilgan korporatsiyalar soni qariyb o‘zgarmadi. Hozirgi paytda bu raqam 1500 ni tashkil etadi. Ushbu korporatsiyalar guruhi Amerika bizne-

sining eng sara vakillaridir. AQSHda muomalada bo‘lgan kapitalning eng katta ulushi shu aksiyadorlik jamiyatlarining aktivlariga to‘g‘ri keladi, 1993-yil boshida bu ko‘rsatkich 81%ni tashkil qilgan.

Nyu-York fond birjasi doimo uning faoliyatiga davlat tomo- nidan biror-bir aralashuvga qattiq qarshilik ko‘rsatib kelgan, birja faoliyatini tartibga solishning birja a’zolari tomonidan amalga oshirilishi yetarli ekanligini himoya qilgan va «yopiq klub» maqomini saqlab qolishga harakat qilgan.

Biroq tarixan qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solishning ikki yo‘nalishi – davlat tomonidan va birjachilarning o‘zlari tomo- nidan tartibga solish vujudga kelgan. 1929—33-yillardagi inqiroz- gacha davlat amalda birjalar faoliyatiga umuman aralashmagan. Inqiroz va uning ortidan kelgan depressiya fond bozori faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish tadbirlarini ishlab chiqishni tezlatdi. Hozirgi paytgacha 1933-yilda qabul qilingan qimmatli qog‘ozlar haqidagi qonun va 1934-yilda qabul qilingan fond birjalari haqidagi qonun qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni davlat tomonidan tartibga solishga asoslanadigan asosiy hujjatlar hisoblanadi.

Birjalar faoliyatiga davlatning aralashuvi asos qilingan bosh g‘oya aksiyalar va obligatsiyalar oldi-sotdisi jarayoniga maksimal aralashmaslikka erishish bo‘ldi. Bu g‘oya inqirozdan keyin qabul qilingan qonun hujjatlari asoslanadigan «axborot taqdim etish» tamoyilida o‘z aksini topdi. Ularning mualliflari shundan kelib chiqdilarki, agar korporatsiyalar aksiyadorlarga firma faoliyati haqida to‘liq va ishonchli axborot taqdim etadigan bo‘lsa, bu avtomatik ravishda qimmatli qog‘ozlar bozorining barcha nuqsonlari yo‘qolishiga olib keladi, chunki aksiyalar va obligatsiyalar haqiqiy qimmatini oson aniqlash mumkin bo‘ladi va ular bilan turli maxinatsiyalar yaqqol ko‘rinib qoladi.

AQSHning ahamiyati bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turadigan birja-

si — Amerika fond birjasi rasman mustaqil, haqiqatda esa Nyu- York fond birjasi bilan uzviy bog‘liq. Amerika fond birjasi XIX asrning 50-yillaridan boshlab qimmatli qog‘ozlar norasmiy bozori sifatida mavjud bo‘lgan, uning tashkiliy shakllanishi 1908—1921- yillarda ro‘y bergan.

Ushbu birjada qabul qilingan birja savdosi qoidalari, asosan, Nyu-York fond birjasida amal qiladigan qoidalar bilan bir xil. 1975- yilgacha ikkala Nyu-York birjalarida bir xil komission mukofotlar qo‘llanilgan. Bu holat bitta moliyaviy markazda joylashgan ikkita yirik birjaning raqobat qilishi uchun potensial imkoniyatlarini pasaytirgan. Nyu-York fond birjasi va Amerika fond birjasi o‘rtasida kuchli raqobat yo‘qligining asosiy sababi shundaki, Amerika fond birjasi a’zolarining ko‘pchiligini Nyu-York fond birjasida yetakchi o‘ringa ega bo‘lgan firmalar tashkil etgan.

Amerika fond birjasida qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olishda qo‘yiladigan talablar Nyu-York fond birjasi standartlariga nisbatan yumshoqroq. Amalda Amerika fond birjasi Nyu-York fond birjasining o‘ziga xos sinov maydoni vazifasini bajaradi. Istiqbolli va o‘sib borayotgan korporatsiyalarning qimmatli qog‘ozlari dastlab Amerika fond birjasida kotirovka qilinadi va so‘ngra, agar uzoq vaqt davomida bu korporatsiyalar ulardan kutilgan umidlarni oqlasa, ularning qimmatli qog‘ozlari Nyu-York fond birjasiga o‘tkaziladi. «General Motors», «Radio Corporations of America» kabi korporatsiya- larning qimmatli qog‘ozlari aynan shu yo‘lni bosib o‘tgan. Amerika fond birjasi xorijiy qimmatli qog‘ozlar savdosida ham sezilarli o‘rin egallagan.

AQSH ning birjadan tashqari bozori ham qimmatli qog‘ozlar bozorida sezilarli o‘ringa ega. Hozirgi paytda birjadan tashqari aylanmaning asosi milliy fond dilerlari tomonidan tashkil qilingan va 1971-yilda ishga tushirilgan NASDAQ kommunikatsiya tizimi hisoblanadi. Ushbu tizim doirasida aksiyalari kotirovka qilinadigan amerikalik va xorijiy korporatsiyalar soni barcha amerika birjalarida kotirovka qilinadigan korporatsiyalarning birgalikdagi sonidan ham katta. Birjadan tashqari bozorning o‘z kanallari bo‘yicha milliardlab aksiyalarni o‘tkazish qobiliyati shuni ko‘rsatadiki, tashkilotchilik nuqtayi nazaridan u juda yuqori rivojlangan. Buning ustiga, NASDAQ tizimining texnik imkoniyatlari unga hozirgi paytda birjalarda kotirovka qilinayotgan aksiyalarni ham kiritishga imkon beradi. NASDAQ tizimida kotirovka qilinayotgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha dilerlar bo‘lib 360 dan ortiq firma qatnashmoqda.

NASDAQ tizimiga kirish uchun kompaniyalar o‘z qimmatli qog‘ozlarini 1933-yildagi Qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonun yoki 1940-yildagi Investitsion kompaniyalar to‘g‘risidagi qonunga muvofiq ro‘yxatdan o‘tkazishlari lozim; ular obuna bo‘yicha joylashtirilgan kamida 100 mingta aksiyaga ega bo‘lishi va 300 dan ortiq aksiyadorni birlashtirishi zarur. Bundan tashqari, har bir aksiya narxi, foyda va aktivlar hajmi, bu aksiyalar bozorini belgilab beradigan va ular bilan bitimlarni nazorat qiladigan shaxslarning mavjudligiga taalluqli qo‘shimcha shartlar ham ko‘zda tutilgan. Hozirgi paytda NASDAQ tizimida brokerlar ham, dilerlar ham ishlamoqda.

Xulosa

Moddiy qiymatliklar ulgurji savdosini amalga oshiradigan birjalar erkin iqtisodiyotning tashkiliy rasmiylashtirilgan, klassik instituti, rasmiy narx kotirovkasi va standartlar bo‘yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo‘lgan, muntazam faoliyat ko‘rsatadigan tovarlar ulgurji bozoridir.

Bunday birjalar doimiy ish vaqti va tayinli ish joyiga ega bo‘lgan, muayyan qiymatga ega bo‘lgan tovar yoki tovarlar majmuyi bilan savdo qiladigan bozorni o‘zida aks ettiradi.

Birja amaliyotida tovar birjalari faoliyati, asosan, xomashyo va qishloq xo‘jalik mahsulotlari oldi-sotdisi bilan cheklansa, fond birjalari fond qiymatliklari — aksiyalar va turli obligatsiyalar savdosi bilan shug‘ullanadi. Odatda, birja tovarlari — bu xomashyo, mahsulot ishlab chiqarishning texnologik jarayoni boshlanishiga mansub. Shu sababli ular ko‘p jihatdan chiqariladigan boshqa tovarlar narxini belgilab beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, klassik birja tovari – sifati va hajmi bo‘yicha bir xillashtirilgan, qat’iy belgilangan, oson muayyanlashtirilgan, barqaror xususiyatlarga ega bo‘lgan ommaviy mahsulot. Shuningdek, u urfdan chiqib qolmasligi yoki ma’naviy eskirmasligi kerak.

Yana shuni ta’kidlash lozimki, birja yuridik shaxs sifatida oldi- sotdi bitimining tomonlaridan biri sifatida ishtirok etmasdan, faqat

va faqatgina bitimning amalga oshirilishi va birja savdosi tartib- qoidalariga qat’iy rioya etilishini ta’minlab beradi.