GAP BOʻLAKLARINING TARTIBI
Gap boʻlaklarining oʻzaro
ma’lum grammatik qonun-qoida asosida, ma’lum sintaktik,
mazmuniy, uslubiy qiymati bilan bogʻliq holda joylashuvi. Gap
boʻlaklari tartibining ikki turi bor: 1) toʻgʻri tartib (
q.
), 2) teskari tartib
yoki inversiya (
q.
).
GAP
Til qonunlari asosida grammatik va ohang jihatdan shakl-
langan, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Gapning
grammatik asosini predikativlik – zamon, mayl, tasdiq-inkor, shaxs-
son kategoriyasi va xabar, soʻroq, buyruq ohangi tashkil etadi. Oʻzbek
tilida eng kichik gap birgina kesimdan iborat boʻladi:
Oʻqi. Oʻqidi.
Boryapsan. Talabaman.
GAPNING AKTUAL BOʻLINISHI
Gapning muayyan nutqiy
matndagi mundarijasidan kelib chiqib, mazmun jihatdan boʻlinishi.
Bunday boʻlinishda gap ikki qismdan iborat boʻladi: 1) soʻzlovchi va
tinglovchi (oʻquvchi) uchun ma’lum narsani ifodalovchi qism (tema),
2) soʻzlovchi bildirmoqchi, aytmoqchi boʻlgan qism, ya’ni yangi
axborot, ma’lumot qismi (rema):
Togʻa-jiyan jimgina borarldilar.
Bu
gapning aktual boʻlinishida tema:
togʻa-jiyan
; rema:
jimgina borar-
ldilar
.
GAPNING MAZMUNIY TUZILISHI
Gapning mazmun jihati,
mavhum mantiqiy-grammatik ma’nosi («fikr predmeti va uning
belgisi» kabi), subyekt, fikriy obyekt kabi mazmuniy kategoriyalar
asosida keltirib chiqariladigan mazmun.
HOKIM BOʻLAK
Soʻz birikmasining hokim qismi (q.). Masalan,
e
rtalab hasharga chiqamiz gapida chiqamiz fe’li hokim boʻlak. Qiyos.
Tobe boʻlak.
HOKIM QISM
Oʻzaro aloqa (bogʻlanish)da sintaktik jihatdan tobe
boʻlmagan, boshqa (tobe) qismni ergashtiruvchi, unga nisbatan hokim
vaziyatdagi komponent: hokim soʻz. M., hokim boʻlak (
q
.), bosh gap
(
q.
).
Dostları ilə paylaş: |
