343
hətta dəniz də bu tayfaların adı ilə Kaspi dənizi adlandırılmışdır.
Bunlar qədim qobustanlılardır.
Qəbirdən ağ rəngdə mərmərdən daş toppuz - əsa başı,
çaxmaqlaşmış çaydaşından ağzı cilalanmış balta, sümük bizlər,
sümükdən bəzək əşyası, daş asma, çaydaşı və qumdaşından
sürtgəclər (onların birində qırmızı oxra əzilmişdir), iskənə tipli
alət, dəvəgözündən uclu qaşov, çaydaşından şəkil döymək üçün
alətlər, qumdaşından bıçaq kimi işlədilə bilən seqment formalı iri
alət, bir parça bərkidici qara maddə (qır) tapılmışdır. Gil qabın
ixtirası Neolit dövrü adamının təbiəti dərk etməsi və onun ehtiyat
mənbələrinə yiyələnməsi yolunda əhəmiyyətli addım sayılır.
Neolitin gil qabın meydana çıxdığı orta və Eneolitə
keçid təşkil edən inkişaf etmiş mərhələsinə aid maddi qalıqlar
Ağstafa rayonunda, Töyrətəpə (alt təbəqə), Şomutəpə, Qarğalar
təpəsi (alt təbəqə), Qazaxda Qiyaməttəpədə, Naxçıvanda
Kültəpənin alt təbəqəsində aşkar edilmiş, inkişaf etmiş Neolitə aid
qalıqlar Azərbaycanda Gəncəçay rayonunda, Xanlar şəhərindən
qərbdə Gilikdağda da tapılmışdır. Bu abidənin məmulatına bir
üzlü işlənmiş yastı, vurma səthli saxlanılmış hündürlüyü 4, 5-9
sm-ə çatan nüvələr, iri bıçaqvari lövhələrdən hündür dişəklə
işlənmiş uclu qaşovlar, burğular, çaxmaqdaşından zərb alətləri,
tiyəsində istifadə olunma parıltısı saxlanmış yığma oraq dişləri,
344
nüvə-qaşovlar, ağ rəngli keyfiyyətli çaxmaqdaşı və dəvəgözündən
qəlpə və lövhələr daxildir.
Damcılı mağarasının daş materialı arasında da Neolit
materialı vardır. Bunlar kəsərlər, biz kimi deşmək üçün işlədə
biləcək alətlər, Neolitin əvvəllərinə aid qədim tipli sapalqlı xırda
ox ucları, cilalı əşya və s. ibarətdir (Hüseynov, 1975).
Qazax-Ağstafa
Neolit abidələrinin daş məmulatı
prizmatik və karandaşvari nüvələr çaxmaqdaşı və dəvəgözündən
çoxlu qəlpə və bıçaqvari lövhələr, qaşov, dəndaşları, dəstəklər,
üstündə bərkidici qara maddə saxlanmış, yığma oraq dişlər, maral
buynuzlu və qaramalın kürək və lülə sümüyündən toxalar və s.
ibarətdir. Bəzi daş alətlərin tiyəsi artıq cilalanmış, bəziləri dəstək
üçün hazırlanmışdır.
VII minillikdə Zaqros ərazisində dulusçuluq mərkəzləri
yaranır. Urmiya gölü ətrafından da Neolit dövrü qabları
tapılmışdır.
Azərbaycanda Kürün orta axarı boyunda yerləşən,
Şomutəpə mədəniyyəti adı altında tanınan (Nərimanov, 1987)
abidələrdə təsadüf olunan az sayda Neolit dövrü gil qablar
tərkibinə daş əziyi qatılmış, kobud hazırlanmış, gen və düz
oturacaqlı, altında bitki liflərindən hörmə izi olan, zəif bişirilmiş,
qırmızıya bənzər rəngdə, qulpsuz və naxışsız qablardan ibarətdir.
Çox az faiz qabın gilinə doğranmış saman qatılmışdır.
345
Şomutəpənin və Töyrətəpənin alt qatının gil qabları Aşağı
Şilovdan düz oturacaqlı, bankavari keramika ilə (Formozov, 1962,
şəkil 27) oxşardır. Gürcüstanın Borçalı ərazisindəki Şulaveri
abidəsindən tapılmış gil qablar da Şomutəpə, Töyrətəpənin alt
təbəqəsinin gil qabları ilə oxşardır və onlar tədqiqatçı tərəfindən
Neolit dövrünə aid edilmişdir (Kiquradze, 1976). Şomutəpədən
C14 analizi e.ə. VI minilliyin II yarısı (5560+701E-631) tarixi
vermiş və Şomutəpə-Şulaveri mədəniyyəti kimi tanınmışdır.
Şomutəpə mədəniyyəti üçün səciyyəvi əlamətlərdən biri sümük
toxalar əgər doğrudan daş məmulatı toxadırsa, onda onlar yalnız
elə Neolit dövrünün əkinçiliyi üçün yararlı ola bilməz. Bu cür
toxalar vasitəsilə əkin üçün işlənmiş torpaqdan alınan məhsulun
az olub, il boyu qəbilənin taxıl məhsuluna olan tələbatını ödəyə
bilməz, onunla izafi məhsul ehtiyatı əldə etmək mümkün olmazdı.
Qab istehsalında saman qarışıqlı qab nümunələrinin azlığı daş
məmulatı əkinçiliyin ilk meydana çıxdığı mərhələ - Neolit dövrü
olmasıyla izah oluna bilər. Eyni fikri Şomutəpə orağına da aid
etmək olar (Nərimanov, 1964, 1965).
Şomutəpə orağı tipli əsası maral buynuzundan yığma dişli
oraq (uzunluğu 25 sm) Kültəpədə 22,1 m dərinlikdən və
Anadolunun cənubundakı Hacılardan tapılmışdır. Hacılar abidəsi
e.ə. VI minilliyin ikinci yarısına aiddir. Kültəpənin 1a təbəqəsinin
Ön Asiyanın göstərilən abidəsiylə xronoloji yaxınlığı həmçinin də
346
ilkin Kültəpənin alt təbəqəsindən Xələfli boyalı qabın olmasıyla
daş məmulatı təsdiqlənir (Nərimanov, 1987). Son vaxtlar bəzi
tədqiqatçılar Xələf mədəniyyətinin ilkin inkişaf mərhələsini e.ə.VI
minilliyin ortalarına aid edirlər. Kültəpənin 1a təbəqəsinin də e.ə.
VI minilliyin ikinci yarısına, inkişaf etmiş Neolit dövrünə aid
olduğunun mümkünlüyünü əsas tutan İ.H.Nərimanov Kürün orta
axarı boyundakı ən qədim yaşayış yerlərinin də olduğunu
göstərmiş və onların, bəlk də daha qədimə aid olduğunu qeyd
etmişdir (Nərimanov 1987).”Ana zağa” düşərgəsi: Qobustanda
Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsində, üzərində qədim qayaüstü
təsvirlər qeydə alınmış 29, 30, 31, 32 qayaların arasında əmələ
gəlmiş kiçik iriölçülü iki gözdən ibarət qayaaltı boşluqda aşkar
edilmişdir. Yarıaçıq mağaranı xatırlayan bu boşluğun divarlarını
təşkil edən qayalar üzərində tarixin müxtəlif dövrlərində yüzlərlə
qayaüstü təsvirlər məmulatının qədim nümunələri saxlanmış
şəkilli qayaların yarıya qədərinin olduğu kiçik sahədə mərkəzi yer
tutmasına, divarları və onlara bitişik daşlarda çoxsaylı qədim
təsvirlərin saxlandığına görə Qobustan qayaüstü təsvirlərinin ilk
tədqiqatçısı İ.M.Cəfərzadə tərəfindən çox yerdə “Ana zağa”nın
iriölçülü 100 kv.km sahəyə malik qərb kamerası arxeoloji qazıntı
işləri aparmaqla tədqiq edilib öyrənilmişdir.
Arxeoloji
qazıntılar
nəticəsində
“Ana
zağa”nın
çöküntülərində litoloji cəhətdən fərqlənən üç əsas mədəni təbəqə
Dostları ilə paylaş: |