351
hissəsindəki qayaların yerdəyişməsi, təbəqələrin qarışması
nəticəsində hazırda qayaların altında qalmış, qazılması mümkün
olmayan yerlərdən axan yağış sularının buranın materialını
vaxtaşırı yuyub gətirməsidir.
“Ana zağa”da hər iki Daş dövrü təbəqəsindən eyni tipli –
karandaşvari, konusvari, prizma, silindr və yiv şəkilli, onların
müxtəlif görkəminə məxsus formada hazırlanmış nüvələr əldə
edilmişdir. Prizma, konus və yiv şəkilli nüvələr alt təbəqədə,
karandaşvari və silindrik nüvələr isə orta təbəqədə çoxluq təşkil
edir.
Çaxmaqdaşı
qəlpəsindən
hazırlanmış,
formaca
fərqlənməyən qaşovlar, alt təbəqədə bıçaqvari lövhələrdən
düzəldilmiş qaşovlardan çoxdur, makroölçülü, xüsusən itiuclar və
gəzli lövhələr orta təbəqədə üstünlük təşkil edir. Həndəsi formnalı
(trapes, seqment şəkilli) alətlərə və ox uclarına “Ana zağa”da
olduqca az olanlarda əsas orta təbəqədə təsadüf edilmişdir.
“Ana zağa”nın Daş dövrü məmulatının 2/3 hissəsini
çaxmaqdaşından olan alətlər təşkil edir. Onlar əsasən orta və
mikroölçülü lövhələrdən düzəldilmiş iynəvari itiuclar, bir ucu
dişəklənməklə çəpləşdirilmiş, gəzvari və ya qövsvari edilmiş,
yanlarında bir, iki və ya bir neçə gəz açılmış alətlərdən ibarətdir.
“Ana zağa”nın çaxmaqdaşından hazırlanmış materialları bizlər,
burğular, kəsər və kəsərciklər, bir yanı dişəkləmə vasitəsilə
352
kütləşdirilmiş lövhələr, ucunda xüsusi çıxıntı düzəldilmiş və s.
alət tipləri daxildir. Qədim düşərgələrin sakinləri çaxmaqdaşıyla
yanaşı, çaydaşından da geniş istifadə etmişlər. Ölçücə iri ölçü
tələb olunan sürtgəc, zərb və döymə aləti, ağırlıq daşı – pərsəng,
dişəkləyici, eləcə də balta və kərki tipli və s. kimi alətlər
çaydaşından hazırlanmışdır.
Çaydaşından qopardılmış ilk qəlpələr birbaşa bıçaq və
yüngülcə dişəklənməklə qaşov kimi istifadə edilmişdir. “Ana
zağa”nın alt və orta təbəqəsinin çaydaşı materialları da
çaxmaqdaşında olduğu kimi, alət tiplərinin işlənmə xüsusiyyətinə
görə az fərqlidir. Alt təbəqə materialının oxşar nümunələrinin orta
təbəqədə rast gəlinməsi (həyatda iş tələbinə uyğun meydana
gəlməsi) dövrü xüsusiyyətiylə fərqlənir. Məsələn, sütrgəc və
ağırlıq daşları orta təbəqədə alt təbəqədəkindən çoxdur. Bütün
bunlar “Ana zağa”da alt və orta mədəni təbəqələrin genetik
baxımdan bir-birinin davamı olduğunu göstərməklə, onların tarixi
dövrü haqqında yuxarıda qeyd olunanları digərləri də təsdiq edir.
Qobustanda iri ölçülü, lakin möhkəmliyi vacib olmayan
alət və əşyaların hazırlanması üçün yerli əhəngdaşından da
istifadə olunmuşdur.
“Ana zağa”da başqa materiallardan – sümük, buynuz, ağac,
balıqqulağından, dəvəgözü daşından və başqa minerallardan
oxradan bəzək və müxtəlif əşyalar hazırlamaq üçün istifadə
353
olunmuşdur. Bunların arasında oxun çubuğunu hazırlamaq üçün
işlədilmiş “düzləndiricilər” diqqəti cəlb edir. Onlar yastı təbii
mineral dəvəgözü daşından bir üzündə daşın eninə açılmaqla
hazırlanmış alətlərdir.
Qaşovun içi işlənib hamarlanmışdır. Düşərgənin alt
təbəqəsində tək-tək rast gəlinən bu tip alətlər orta təbəqədə sayca
artır və onların naxışlanmış nümunələrinə təsadüf olunur. Bu cür
alətlərdən birinin alt, düz üzündə ceyran şəkli çəkilmişdir. Bu tip
alətlərə, şübhəsiz ki, “Ana zağa” Mezolit dövrü təbəqəsindən
tapılmış sümükdən hazırlanmış ox uclarının tapılması da buna
sübutdur. “Ana zağa”dan sürtülmüş balıqqulağından hazırlanmış
muncuqlar, tropik sularda yaşayan balıqqulağından boyunbağı
tapılmışdır.
“Ana zağa”dan üstündə yay-oxlu, döymə kişi və ceyran,
öküz təsvirləri olan kiçikölçülü daşlar, düşərgənin şimal divarını
təşkil edən 30 №- li daşda mədəni təbəqənin altında şərq-qərb
istiqamətdə uzanan şux qamətli, yay-oxlu, kəmərli ovçu kişilərdən
ibarət səhnə aşkar edilmişdir. Düşərgənin içindəki kiçik,
tərpənməyən daşlarda da kişi təsvirləri həkk olunmuşdur.
“Kənizə” düşərgəsi. Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsində
“Ana zağa”dan 40-50 m cənub-şərqdə, yuxarı səki üzrə 115, 116,
117a №-li, üzərində qədim təsvirlər saxlanmış qayaların arasında,
onların bir-birinə söykənməsi nəticəsində alınmış sığınacaqlarda
354
aşkar edilmişdir. Sığınacağın divarlarını təşkil etmiş qayaların
hələ qədimdə uçması, yerdəyişməsi nəticəsində burada bir neçə
gözdən ibarət insan yaşaması üçün yararlı sahələr əmələ gəlmişdir.
Düşərgədə 1974, 1975 və 1976-cı illərdə 300 kv.m sahədə
arxeoloji qazıntı aparılmışdır (Rüstəmov, Muradova, qobustan
arxeoloji ekspedisiyasının 1975, 1976-cı il hesabatları). Aparılmış
arxeoloji qazıntılar nəticəsində burada əsas Mezolit və qismən
Neolit dövrünün əvvəllərində yaşayış olduğunu göstərən xeyli
maddi mədəniyyət qalıqları, Neolit dövrünün sonuna aid qəbirlər
aşkar edilmişdir. Çox güman ki, Neolitin əvvəllərində “Ana
zağa”da olduğu kimi, “Kənizə”də də təbii fəlakət nəticəsində baş
vermiş təhlükəli vəziyyət sakinləri sığınacaqları bir müddət tərk
etməyə məcbur etmişdir. “Kənizə”də həyat Eneolitin sonu, ilk
Tunc dövrünün əvvəllərində qısa müddətə canlanmışdır.
Mezolit dövrü materialları “Kənizə”nin əsas orta
kamerasında (116 və 116a,117, 117a №-li üzərində qədim rəsmlər
olan daşların arasında) aşkar olunmuşdur. Bura 117a №-li daşın
115№-li qayadan qoparaq 117 №-li daşla baş-başa dayanması
nəticəsində alınmış 20 kv.m-ə yaxın kiçik, yaşamaq üçün çox
əlverişli sahədir.
Yuxarıda göstərilən səbəb üzündən düşərgədə əmələ
gəlmiş ilk orta və qərb kamera arasında alınmış keçiddə (şimaldan
Dostları ilə paylaş: |