375
“Qayaarası” düşərgəsinin digər daş alətləri sırasına uzun,
ucu iki tərəfdən kütləşdirilmiş iti uc, bir ağzı kütləşdirilmiş
lövhələr, uclu, yanlı və gəzli qaşovlar, çəp uclu lövhələr, kəsər və
kəsərciklər qravett itiuclu, biz, burğular, ox ucları, isk ənə tipli
alətlər, zərb alətləri və s. daxildir. Tapılmış ox ucları kiçikölçülü,
itiuclu formalı, uzunsov-yastı lövhəvari qəlpələrdən oturacağının
bir yanı itilənməklə iti ucu dişəksiz və ya azca dişəklənməklə
hazırlanmışdır.
“Qayaarası” düşərgəsində çaxmaqdaşından
konusvari, prizmaşəkilli və karandaşvari nüvələr onlardan
qoparılmış simmmetrik mikro lövhələrdən hazırlanmış mikro
ölçülü alətlər yox dərəcəsindədir. Nüvələr əsasən bir üzlü və
konusa yaxın formadadır.
Düşərgənin daş məmulatı arasında Qobustanın digər
düşərgələrinə nisbətən çaydaşından az istifadə olunmuşdur. O,
əsas qayalarda şəkil döymək, dişəkləyici, zərb aləti, qopardılmış
ilk qəlpələrdən bıçaq, qaşovlar hazırlamaq çopperlər və yer qazan
alətlər və s. kimi iriölçülü alətlər hazırlamaq üçün istifadə
olunmuşdur. Düşərgədən tapılmış sümük ox ucu (1) idi, üstü
sürtülüb hazırlanmış və hər iki ucu şişdir. Qazıntıdan sümük
pardaqlayıcı (1), biz (2), yığma, alət əsasının qırığı və iri heyvanın
qabırğa sümüyündən düzəldilmiş, üstü naxışlı əşya da tapılmışdır.
Onun cilalanmış üstünün bir üzündə həndəsi bıçaqlar kimi cızıqlar
kəsilmiş, kənarları mişarvari diş-diş edilmişdir.
376
“Qayaarası” düşərgəsinin divarlarını təşkil edən 7, 8 və 9
№-li qayaların mədəni təbəqə örtülmüş alt hissəsində və mədəni
təbəqədən aşkar edilmiş 5 ədəd əhəngdaşı parçası üzərində çoxlu
qədim təsvirlər – paleolit əlamətli qadın təsvirləri, ibtidai öküz,
qaban, ceyran şəkilləri qazılmışdır. Bu şəkillər arasında yalnız
öküzün başından ibarət iki təsvir vardır. Fauna qalığının 98 %-dən
çoxu iri ölçülü ceyrana aiddir. Gur, öküz, suiti, keçi, balıq
sümüyü yox dərəcəsindədir. Görünür, bu düşərgə ceyran
sürülərinin otlaması üçün çox əlverişli olmuş, gurlar isə yeni-yeni
məskunlaşmağa başlamışdır.
“Qayaarası”
düşərgəsindən
tapılmış
materialların
xüsusiyyəti, arxaik alət tiplərinin (şatelperron tipli alətlərin)
kolleksiya təşkil edəcək qədər çox olması, osteoloji materialın
tərkibi, qayaüstü təsvirlərin mövzusu (üst Paleolit tipli qadın
təsvirləri, ibtidai öküz, ceyran, qaban və s.) bu düşərgənin
Qobustan düşərgələrinin ən qədimi, üst Paleolitin sonuna aid
olduğunu göstərir. Bu abidə yay-oxun, yığma dişli alətlərin
əsasına aid qırığın, həndəsi formalı alətlərin tapılması artıq
sonrakı Mezolit dövrünün ilk rüşeymlərinin özündən əvvəlki üst
Paleolitin son mərhələsində necə meydana gəlməsinin izlənməsi
baxımından böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. “Qayaarası”
düşərgəsində qayalar və qazıntı zamanı mədəni təbəqədən aşkar
377
edilmiş daşlardakı təsvirlərin çoxunun qədim qadın təsvirləri
olması da abidənin qədimliyinin göstəricisidir.
“Qayaarası-2” düşərgəsi. Kiçikdaş dağı zirvəsinin
cənub-şərq baxarında, dağın örtük əhəngdaşı təbəqəsindən qopub
yığılmış qaya parçaları arasında, “Qayaarası” düşərgəsindən 40-50
m cənub-qərbdə “Qayaaltı” qədim şəkillər kompleksinin 2 və 6
№-li daşları arasında aşkar edilmişdir. Onun üstünü iri qaya
parçası örtür. Burada, düşərgənin 20 kv. m-ə qədər olan sahəsində
1986 və 1988-ci illərdə arxeoloji qazıntı aparılmışdır. Burada 1,6-
1,8 m dərinlik arasında gil layın içərisinə yatmış mədəni
təbəqədən 1700-dən çox arxeoloji material əldə edilmişdir.
Bunlardan cəmisi 130 ədədi – 8 faizi çaxmaqdaşı və çaydaşından
olan alətlərdir. Onların 15 ədədi çaxmaqdaşından nüvə, trapes
(23), seqment (4), gəzli (15), yanlı (10), uclu qaşovlar (8),
şatelperron (5) tipli köndələn bıçaq, ox ucu (6), eləcə də
çaydaşından (14) rəsm döymə aləti, zərb aləti (5), çopper (2) və s.
alətlərdən ibarətdir.
“Qayaarası-2”
düşərgəsinin
materiallarının
ümumi
səciyyəsi onun qonşu “Qayaarası” düşərgəsinin alt mədəni
təbəqəsinin üst səviyyəsi materialları ilə həmdövrdür. Burada da
“Qayaarası” düşərgəsində olduğu kimi çaydaşılarından az istifadə
edilmişdir. “Qayaarası-2” düşərgəsində mədəni təbəqədə qadın
təsvirləri yoxdur. Lakin tapılmış daş məmulatı arasında qadın
378
fiqurunun beldən aşağı hissəsi və başqa fiqurun ayaq hissəsinə
təsadüf olunmuşdur.
Qazıntıdan 6 №-li qayanın qərb (düşərgənin içi) və cənub
üzünün qərb ucunda torpaq altından aşkar olunmuş öküz sürüsü
təsviri maraq doğurur. Eyni zamanda burada üzərində qədim
təsvirlər olan 4 daş (№ 2c, 6v, 6a, 6b) aşkar edilmişdir. Burada
öküz şəkli “Qayaarası” düşərgədəkindən çoxdur. Lakin hər iki
düşərgədən tapılmış sümük qalığı əsasən ceyrana aiddir. Öküz və
başqa heyvanlara aid sümüklər cəmi 1-2 faiz təşkil edir.
“Qayaarası-2” düşərgəsində həyat qısamüddətli olmuşdur.
Yəqin ki, buradan “Qayaarası” düşərgəsinin sakinləri istifadə
etmişlər.
“Ceyranlar” düşərgəsi. Kiçikdaş dağı ərazisinin düzən
sahəsinin şimal-şərq hissəsində üzərində qədim qayaüstü təsvirlər
saxlanmış 49, 49a və 49b №-li daşların arasında əmələ gəlmiş,
sahəsi 12 kv.m-ə bərabər kiçik, yarımörtülü sığınacaqda aşkar
edilmişdir. 1973-cü ildə “Ceyranlar”da (sığınacağın içində
çölündə olmaqla) 52 kv. m sahədə arxeoloji qazıntı aparılmışdır.
Daş dövrü qalıqlarına sığınacağın içində, orta əsrlərdə sığınacaq
və onun ətrafından maldarların qışlaq yeri kimi istifadə etməsi
nəticəsində əmələ gəlmiş təbəqənin altında rast gəlinmişdir.
Burada mədəni təbəqə səviyyəsində materialın dəniz qumu ilə
qarışdığından
onun
səviyyəsini
və
qalınlığını
dəqiq
Dostları ilə paylaş: |