A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
59
Teymurun yürüşlərindən  ən çox  çəkən Cənubi Qafqaz şəhərləri- Təbriz və Tiflis idi. Hər iki şəhər 
Teymurun «üçlük», «beşillik», və «yeddiillik» yürüşlərinin bütün əzablarına məruz qalmışdı, istilaçılar Tiflis 
şəhərində böyük dağıntılar törətmişdilər. 1385-1392-c illər  ərzində  Təbriz 8 dəfə Toxtamış  və Teymurun 
hücumlarına məruz qalmışdı. 1385-1401-ci illər arasında Azərbaycanın  ərazisində (Təbriz  şəhəri nəzərə 
alınmamaqla) 10 dəfə qanlı vuruşma getmişdi, 1385-ci ildə Marağa, 1386-cı ildə Naxçıvanada, 1387-ci iddə 
Şəkidə, 1387 və 1394-cü illərdə  Şirvanda, 1388-ci ildə  Mərənddə, 1387, 1393, 1397 və 1400-cü illərdə isə 
Əlincə qalası ətrafında gedən döyüşlərdə on minlərlə azəri türkü doğma torpaq uğrunda qurban getmişdi. 
Tədqiqatçılardan A.Y.Yakubovski Teymurləngin Orta Asiya tarixində oynadığı mütərəqqi  rolu eynilə 
başqa xalqlara da şamil etməyə çalışır. Həmin fikrin Cənubi Qafqaza aid edilməsi özünü yalnız Teymurun Qızıl 
Ordaya münasibəti məsələsində doğrulda bilər. Belə ki, Volqaboyuna 1395-ci il yürüşü zamanı Qızıl Ordaya – 
Cuci ulusuna elə bir ağır zərbə vuruldu ki, bununla da Qızıl Ordanın Cənubi Qafqaza yürüşləriniə birdəflik son 
qoyuldu. Şübhəsiz ki, bu Teymurun Cənubi Qafqaz xalqları qarşısında ən böyük, həm də «yeganə» xidməti idi. 
Teymurun Qızıl Orda üzərinə sonuncu qələbəsi onun ömrünü heç olmasa yarım əsr gödəltdi. 
Nəhayət, Cənubi Qafqaz xalqlarının həyatında teymuri işğallarının nəticələrindən danışarkən bir cəhəti 
yaddan çıxarmaq olmaz ki, istilaçıların azğınlığı, törətdiyi vəhşiliklər xalq kütlələrinin dərin narazılığına səbəb 
olaraq azadlıq uğrunda mübarizənin güclənməsinə təkan verirdi. 1403-1406-cı illərdə İspaniya kralı tərəfindən 
Səmərqəndə, Teymurun sarayına elçi sifəti ilə göndərilən Klovixo Qonzales de Ryun Teymurun tutduğu 
yerlərdə  əhaliyə edilən zülmdən, ordu məmurlərının və  əsgərlərin özbaşınalığından bəhs edərək yazırdı: 
«Teymurilər sarayına gəlmiş  hər hansı bir dövlətin elçilərini müşayət edən  əsgərlər, hər hansı  şəhər və  kənd 
olursa olsun, girən kimi qabaqlarına düşən birinci adamı tutub… özləri at üstünda getdikləri halda onu 
dallarınca sürükləyib ərrənsin (kəndxudanın) evini göstərməsini tələb edirdi. təsadüf etdikləri adamdarı əvvəlcə 
ağac və qamçı ilə döyərək  ət, yağ, çörək, bal və s. gətirmələrini tələb edirdilər. Elçini görən kimi bazar və 
küçələrdə bir adam belə qalmırdı, hamı «elçi» deyərək dükanları bağlayıb evlərində gizlənirdilər». Səyyah 
davam edərək göstərirdi ki, «çox təəccüblüdür… bu adamlar həddindən artıq vəhşicəsinə hərəkət edirlər. Onlar 
hökmdarın fərmanıdır deyə istədikləri şeyi alır və əhalini döyürdülər. Əgər bu elçilər gecələməli olsalar əhali 
onların atlarını yerləşdirməli və özlərini lazımi ərzaq ilə təchiz etməli idilər». 
Teymurilərin zülmünə qarşı güclənməkdə olan xalq hərəkatı öz ifadəsini  dini-siyasi təlimlərdə tapırdı, 
bu ictimai ədalətsizliyə, zülmə qarşı mübarizənin təzahür vasitəsi idi. Azərbaycanda islam dini ehkamlarına və 
Teymurilərin ağalığına qarşı çevrilmiş belə dini-siyasi təlimlərdən biri də hürufilik (ərəbcə «hərflər» sözündən 
olub şiəlikdə təriqət bildirir) idi. Hürufilik XVI əsrin sonlarında Naxçıvanda, Astrabadda meydana gəlmiş, XV 
əsrin  əvvələrində isə  İran, Türkiyə  və Azərbaycanın qalan ərazilərinə yayılmışdı. Hürifilik təliminin banisi 
Fəzlullah  əl Hürufi Təbrizi Astrabadi Nəimi,  ən görkəmli ardıcıllıraı  Əliyül-Əla, Nəsimi, Seyid İshaq və 
başqaları idi. Hürufilik təlimi XIV əsrin ictiimai-fəlsəfi  fikri  tarixində mühüm yer tutan məzdəkilik, xürrəmilik, 
manixiyçilik, vəzəsilik hərəkatın ilə üzvi surətdə bağlı idi. 
Hürufilik mənəvi və cismani inikşaf nəticəsində insanın allahlaşmasına, ilahiləşməsinə, həmin inkişafın 
pozulması nəticəsində isə insannı dəcalə çevrilməsinə inanırdılar. Hürufilər məhz bu mənada Fəzlullaha iman 
gətirir, onun ilahiliyinə inanırdılar. Mənbələr hürufiliyin təlimdən təşiklata çevrilməsi haqqında maraqlı 
məlumatlar verir. Hürufilik siyasi təlim kimi  Nəiminin «Məhəbətnamə», «Vəsiyyətanmə», «Naumnamə», 
«Cavilane-Kəbir», «Cavidane-Səqir» və  «Ərşnamə»  əsərlərində  şərh olunmuşdur. Mənbələrə görə, Nəimi 
Teymurləngin əmri ilə Şirvanda həbsə alınaraq dini məhkəməyə verilmiş və 1394-cü ildə Miranşah tərəfindən 
Naxçıvanda edam edilmişdi. Nəiminin ömründən sonra onun tərəfdarları müsəlman  Şərqinin hər yerinə 
yayılaraq «dəcca»lın zühur etdiyini (hürufilərə görə Teymurləng dəccal hesab olunurdu) və onun «şərinin» 
aradan götürülməsinin savab olduğunu təbliğ etməklə teymuri hökmranlığına qarşı barışmaz mübarizə 
aparırdılar. Təsadüfi deyildi ki, hürufilik Teymurləng və onun xələfləri tərəfindən amansız təqib olunurdu. 
Nəiminini ardıcıllarından  İmadəddin Nəsiminin də taleyi ustadının taleyi kimi faciəli olmuşdu. 
Ruhanilərin fitvası ilə Nəsimi 1417-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində dərisi diri-diri soyulmaqla əzablı ölümə 
məhkum edilmşidi. Nəsimi yaradıcılığını hürufilik təliminini zirvəyə çatması deməkdir. Nəsiminin allahlaşmış 
insanı hər cür zülmə və dini xürafata ölüm hökmü yazırdı.  
Beləliklə, Teymurləngin və onun xəlifələrinin işğalçılıq yürüşləri nəticəsində törədilən dağıntılar, 
əhaliyə tutulan işgəncəli divanlar teymuri dövlətinin  əsalarındadək sarsıdan xalq azadlıq  mübarizəsinə  təkan 
verməklə onun süqutunu sürətləndirdi. Teymuri «imperiyasının» xarabalıqları üzərində Azərbaycanda 
Qaraqoyunlu və Şirvanşahlar dövlətləri yüksəlməyə başladı.  
Bəşər tarixinin qədim və orta əsrlər dövrü ayrı-ayrı dövlət xadimi və  sərkərdələrin işğalçı yürüşləri 
nəticəsində yaradılmış yüzlərlə irili-xırdalı dövlət birləşməsinin adını qoruyub çaxlamışdır. Belə böyük feodal 
«imperiya»larından biri də XIV-XV əsrlərin hüdudunda meydana gəlmiş Teymuri dövləti idi. XIV əsrin 70-ci 
illərində Teymurləngin başçılığı altında Məvaraünnəhrdə yaradılmış feodal dövlətinin altında özünün və 
xələflərinin apardığı işğalçılıq müharibələri nəticəsində qərbdə Egey dənizi və Fələstinə, şimalda Dəşti-qınçaqa 
(Qıpçaq səhrasına), cənubda Misir sərhədlərinə, şərqdə isə Çin sərhəddini qədər uzanırdı. 
Teymurilərin istilaları  ərəfəsində  Cənubi Qafqazda feodal pərakəndliyi hökm sürürdü. Belə ki, 

---