Müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, ümumiy
yətlə, faydalı qazıntıların istismarı və emalı zamanı hər il ətraf
mühitə milyardlarla ton bərk tullantı atılmasına baxmayaraq,
onlardan yalnız 10-12%-i istifadə olunur.
Yer kürəsində uran da geniş yayılmışdır. Onun potensial
ehtiyatı 10 mln t hesablanmışdır. Tərkibində 0,1% uran olan ya
taqların mənimsənilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli hesab olu
nur. 1 kq uran xammalının istehsalı 80 ABŞ dollarına başa gəlir.
Atom enerjisi üzrə beynəlxalq agentliyin məlumatına görə yu
xarıda göstərilən qiymətlə uzlaşan uran ehtiyatı 1,6 ml.t-a qə-
dərdir. Bu baxımdan, zəngin ehtiyata malik birinci yeddi dövlət
bunlardır: Avstraliya, CAR, Niger, Braziliya, Kanada, ABŞ və
Namibiya. Hesablamalara əsasən ümumi ehtiyatın 2/3-si Qərbin
inkişaf etmiş dövlətlərinin, 1/3-i isə inkişafda olan ölkələrin
payına düşür. MDB dövlətləri içərisində uran istehsalı və
ixracına görə Rusiya Federasiyası fərqlənir. Ümumiyyətlə,
dünyanın urana olan tələbatı tam ödənilir.
Litosfer nəinki mineral yanacaqlarla, eləcə də alternativ
enerji mənbəyi ilə, yəni geotermal enerji ilə zəngindir. Geo
termal enerji mənbələri iki tipə bölünür. Birinci tip yeraltı təbii
istilik mənbələrini - qaynar suları, buxar və ya buxar-su
qarışığını özündə birləşdirir. İsti sular və ya buxar birbaşa isti
fadə oluna bilən enerji mənbələridir. Əlverişli təbii şəraitdə
geotermal sistemlər, ənənəvi yolla alınan enerjidən 2,0-2.5 dəfə
ucuz başa gələn enerji istehsal etməyə imkan verər. Yaponiyada
XXI əsrin əvvəllərində geotermal elektrik stansiyasının
gücünün 50 mln kvt saat, ABŞ-da 400 mln kvt saata çatdırmaq
nəzərdə tutulmuşdur.
İkinci tip - dağ süxurlarının daxili istiliyidir. Həmin sü
xurlara böyük təzyiq altında su vurularsa onlardan alınan bu
xardan istilik enerjisi kimi də istifadə etmək olur.
Hər iki variantın istifadəsinin ümumi çatışmazlığı geoter-
mik enerjinin zəif konsentrasiyasından irəli gəlir. O ərazilərdə
ki, belə isti mənbələr yer səthinə yaxın yerləşir və temperaturu
222
30-40°C-ə bərabər olur, onlardan təsərrüfatda istifadə edilməsi
üçün şərait yaranır.
İsti su mənbələrindən istifadə olunması onların temperatu
rundan əsaslı surətdə asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, geo
termal enerji dörd fərqləndirici xüsusiyyətə malikdir. Birinci, o,
tükənməyən sərvətlər qrupuna daxildir. Ötən əsrin 70-ci illə
rinin hesablamalarına əsasən 10 m dərinliyə qədər onların eh
tiyatı ənənəvi yanacaq ehtiyatlarından 3,5 min dəfə artqdır. Ona
görə də bəzi tədqiqatçılar hətta 5 km dərinlikdə belə geotermal
enerji ehtiyatlarının həddən artıq çox olduğunu göstərirlər, ikin
cisi, geotermal enerji mənbələri çox geniş yayılmışdır. Onun
yerləşməsi əsasən Yer kürəsi sahəsinin 1/10-ni əhatə edən aktiv
seysmik və vulkanik zona ilə əlaqədardır. Bu zona içərisində
daha perspektivli “geotermal rayonlar”, ayırmaq mümkündür.
Belə mənbələrə İslandiya, Rusiya (Kamçatka), ABŞ, İtaliya,
Meksika, Yeni Zelandiya qeyzerləri, Qafqaz və Krımın isti
suları misal ola bilər. İslandiyada geotermal resurslardan geniş
miqyasda istifadə edilir. Kamçatka, İslandiya, Yeni Zelandiya,
Yaponiyada geotermal elektrik stansiyaları (GeoES) fəaliyyət
göstərir. Təkcə keçmiş SSRİ-də 50-yə qədər yeraltı isti su
mənbələri aşkar edilmişdir. Üçüncüsü, geotermal enerji böyük
vəsait qoyuluşu tələb etmir. Çünki yer təkindən çıxan və ya çı
xarılan bu mənbələr artıq təbiət tərəfindən istifadəyə yararlı və
ziyyətə gətirilmişdir. Dördüncüsü, geotermal enerji ekoloji cə
hətdən tam zərərsiz olmaqla bərabər ətraf mühiti çirkləndirmir.
Torpaq resursları (fondu) təqribən Yer kürəsinin quru
hissəsinin sahəsinə bərabərdir. Torpaq fondunun yalnız 1/3 his
səsi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Becərilən torpaq sahələri isə
ümumi torpaq fondunun 11%-ni təşkil edir və əsasən, meşə,
meşə-çöl, çöl zonalarında yerləşir. Otlaq və çəmənliklər ümu
mi torpaq fondunun 24%-ni, meşə və kolluqlar, az yararlı və
yararsız sahələr isə yerdə qalanını təşkil edir. Əkin üçün ya
rarsız sahələrə Antraktida, Qrenlandiya, ABŞ (Alyaska), Rusiya
223
və Kanadanın şimal, Böyük Səhra, Avstraliyanın daxili səh
raları, Amazon ovalığı və s. aiddir.
Dünya torpaq fondunun ümumi sahəsi 149 mln km2 və ya
14,9 mlrd ha-dır. Antraktida və Qrenlandiya sahələrini nəzərə
almasaq bu 135 mln kv km və ya 13,5 mlrd ha-a çatır. Ayrı-ayn
regionlar içərisində torpaq fondunun böyüklüyünə görə fərq
lənən ərazilər Afrika, MDB, Xarici Asiya, Şimali və Cənubi
Amerikadır.
Torpaq fondunun strukturu bir o qədər də əlverişli deyil
dir. Torpaq resurslarını mənimsəyən və ondan istifadə edən
insanlar planetimizin torpaq fondunun strukturuna təsir etmiş,
onu tədricən dəyişmişlər. Bu, ilk növbədə, əkilən torpaqların
genişlənməsi, otlaq və meşə sahələrinin sıxışdırılması ilə izah
olunur. Dünya torpaq fondunun 11%-i becərilir. MDB, Afrika
və Şimali Amerikada bu göstərici orta dünya səviyyəsində,
xarici Avropa və Okeaniyada qusmən yüksək səviyyə ilə xa
rakterizə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ (190 min
ha.), Hindistan (166 min ha), Rusiya Federasiyası (130 min ha),
ÇXR (93 min ha), Kanada (46 min ha), Qazaxıstan (35 min ha),
Ukrayna (34 min ha) daha çox becərilən torpaq sahələrinə ma
likdir.
Təbii çəmənlik və otlaq sahələri Xarici Avropa müstəsna
olmaqla bütün dünya regionlarında becərilən torpaqlardan
üstünlük təşkil edir və hətta Avstraliyada bu 10 dəfə artıqdır.
Həmçinin, MDB-də, Xarici Avropada, Şimali Amerikada meşə
otlaqları böyük sahələri, Cənubi Amerikada isə ərazinin təx
minən yarısını tutur. Yaşayış məntəqləri, sənaye və nəqliyyatın
altında olan torpaqlar həm dünya üzrə və həm də regionlar üzrə
1-2% arasında tərəddüd edir. Təkcə Xarici Avropa və Şimali
Amerikada bu göstərici bir qədər yüksəkdir.
Dünya torpaq fondunun başlıca problemi kənd təsərrüfa
tına yararlı torpaqların deqradasiyasıdır. Torpaqların deqradasi
yasına onların eroziyası, çirklənməsi, məhsuldarlığın azalması,
şoranlaşma, bataqlaşma, yaşayış məntəqələri və s. aid edilir.
224
Bəzi hesablamalara görə bəşəriyyət artıq buna görə 2 mlrd ha
məhsuldar torpaq sahəsini itirmişdir. Təkcə eroziya səbəbindən
nəinki geridə qalmış, hətta geniş torpaqlara malik iqtisadi
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə 607 mln ha kənd təsərrüfatı
torpaqları dövriyyədən çıxmışdır. Şoranlaşma və bataqlaşma
səbəbindən isə hər il 15 mln ha torpaqlar yararsız vəziyyətə
düşür.
Göstərilən neqativ hallar adambaşına düşən becərilən tor
paq sahələrinin kəskin azalmasına səbəb olur.
Ümumiyyətlə, dünya üzrə bu göstərici yüksək olaraq indi
də qalmaqdadır. ÇXR və Misirdə bu göstərici (müvafiq olaraq
0,09 və 0,05 ha) daha kəskin şəkil almışdır.
Bir çox ölkələrdə torpaq fondunun saxlanılması və onun
strukturunun yaxşılaşdırılması üçün müəyyən tədbirlər görülür.
Regional və qlobal aspektdə bu tədbirlərin həlli BMT ixtisas
laşmış orqanlarında - YUNESKO-nun təhsil, elm və mədəniy
yət bölmələrində, eləcə də ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatla
rında araşdırılır.
Dünyanın quru hissəsinin 55%-nin mənimsənilməsinə
baxmayaraq torpaq resurslarının çatışmazlığı hər yerdə nəzərə
çarpır. Torpaq çatışmazlığının aradan qaldırılmasının ən mü
nasib yolu yeni ərazilərin mənimsənilməsidir. Lakin bu çox
böyük vəsait tələb edir. Ərazisi böyük olan ölkələrdə yeni tor
paqlardan istifadə etmək münasibdir. Məsələn, Kanada, Av-
starliya, Braziliya və s. ölkələrdə olduğu kimi.
Mənimsənilməsi çox da xərc tələb etməyən torpaq eh
tiyatları dünyanın quru hissəsinin təxminən 6%-ni, mənimsə
nilməsi olduqca böyük vəsait tələb edən sahələr isə 25% təşkil
edir.
Şumluq torpaqların azalmasının qarşısını almaq üçün
əkinçilik mədəniyyətini yüksəltmək, rekultivasiya işlərini ge
nişləndirmək, çoxmərtəbəli binalar tikmək, sahil ölkələrdə süni
ada-şəhərlər salmaq və s. tədbirləri həyata keçirmək lazımdır.
Məsələn, Niderlandın sahəsi Şimal dənizinin şelf zonasının
225
Dostları ilə paylaş: |