Ayrı-ayrı dövlətlər üzrə iqtisadi hidropotensiala görə XXI
əsrin əvvəllərində 6 ölkə fərqlənmişdir. Bunlar ÇXR, MDB.
ABŞ, Zair, Kanada və Braziliyadır. Daha sonra buraya Hin
distan, Peru, Kolumbiya, İsveç, Norveç, Fransa, İtaliya, İsveçrə
və s. dövlətləri əlavə etmək olar. Dövlətlərdə iqtisadi hidropo-
tensialdan müxtəlif səviyyədə istifadə olunur. Məsələn, İsveç.
Norveç, Fransada artıq 80%-dən çox, İtaliya və Yaponiyada -
70%, Kanadada - 60%, ABŞ-da - 50% olduğu halda Hindis
tanda 12%, ÇXR - 8%, Zair, Kolumbiya və Peruda 1%-dən
azdır.
Bioloji ehtiyatdan hazırda dünyada 500 mindən çox bitki
növü, o cümlədən 30 mindən artıq ağac və kol növləri mə
lumdur. Bitki resurslarının arasında meşələrin böyük əhəmiy
yəti var. Meşələr bərpa olunan resurslardır. 385 mlrd oduncaq
ehtiyatından minlərlə müxtəlif adda məmulatlar istehsal edilir.
Meşə oksigeni bərpa edir, yeraltı suları və torpağın məhsuldar
lığını qoruyur. Meşə xammalından müxtəlif məhsullar (kağız,
mebel, faner, tikinti materialları və s.) əldə olunur. Meşə re
surslarının qiymətləndirilməsində oduncaq ehtiyatı mühüm rol
oynayır. Oduncaq ehtiyatına görə Asiya, Şimali və Cənubi
Amerika fərqlənir. Ayrı-ayrı ölkələr arasında Rusiya, Kanada.
Braziliya, ABŞ əsas yer tutur.
Dünyanın meşə sahəsi iki qurşaqda: şimal və cənub qur
şaqlarında yerləşir. Şimal meşə qurşağının sahəsi təxminən 2
mlrd ha-dır. Bu qurşaqda ən böyük meşə sahələri RF, Kanada.
ABŞ ərazilərindədir. Bunlardan 67%-i iynəyarpaqlı, 33%-i en-
liyarpaqlı meşələrdir. Şimal qurşağında yerləşən meşələrdə
ağac növləri nisbətən azlıq təşkil edir. Xarici Avropa meşə
lərində 250 ağac və kol növü qeydə alınmışdır.
Şimal qurşağı meşələri keçmişdə intensiv istifadəyə mə
ruz qalmışdır. Qərbi Avropadada XVIII-XIX, ABŞ-da XX əsrin
əvvəllərində gedən bu proses sonralar qismən, hazırda isə tanı
stabilləşmişdir.
Cənub meşə qurşağının da sahəsi 2 mlrd ha təşkil edir və
onun 97%-i enliyarpaqlı meşələrdir. Sahənin təxminən yarısını
yüksək sıxlığa malik meşələr tutur. Cənubda yerləşən tropik
meşələr Afrikada, Latın Amerikasında, Asiya dövlətində yer
ləşmişdir. Tropik meşələrin %-ü 10 dövlətin - Braziliya, İn
doneziya, Zair, Peru, Kolumbiya, Hindistan, Boliviya, Papua-
Yeni Qvineya, Venesuela ərazisindədir. Bu meşələrdə 5000
növə qədər ağac və 20000-ə qədər bitki növü müəyyənləş
dirilmişdir.
Bununla bərabər son 20 ildə tropik meşələrə böyük ziyan
vurulmuşdur. BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatlarının
məlumatına görə 1980-cı ildə 11 mln ha, 90-cı illərin sonunda
17 mln ha tropik meşə sahəsi məhv edilib. Cənub meşə qur
şağında bu proses üç əsas səbəblə səciyyələnir.
Birincisi, şəhər və nəqliyyat ehtiyatları üçün həmin tor
paqların təmizlənib, yararlı vəziyyətə gətirilməsi, ikinci odun
caqların yanacaq kimi işlədilməsidir. BMT-nin məlumatına
görə inkişafda olan ölkələrin 70%-i onlardan binaların qızdırıl-
masında istifadə edirlər. Hətta, Afrikada, habelə Nepal, Haiti
kimi tropik ölkələrdə bu 90%-ə çatır. 70-ci illərdə dünya baza
rında neftin qiymətinin bahalaşmasi ilə əlaqədar Afrika və
Cənubi Asiyanın nəinki meşə əhatəsində olaıı şəhərlərində,
hətta kənar şəhərlərdə odundan istifadə artmışdır. 1980-cı ildə
inkişafda olan ölkələrin oduncaq çatışmayan regionlarında 1,2
mlrd əhali yaşayırdısa, 2011-ci ilin sonuna bunun 2,4 mlrd-a
çatması ehtimal olunur.
Üçüncü səbəb - Asiya, Afrika və Latın Amerikasının tro
pik ölkələrində xammalın kağz-sellüloz sənayesinin inkişafı
üçün Yaponiya, Qərbi Avropa və ABŞ-a ixrac edilməsidir.
Hazırda yer səthinin 1/3 hissəsini meşəliklər tutmuşdur.
Əvvəllər bu 75 mlrd ha-dan az olmamışdır. Hələlik antropogen
təsirə az məruz qalan meşə sahəsinə Rusiyada, Kanadada,
Amazonkada təsadüf edilir və bu cəmi 15 mlrd ha hesablanır.
Yalnız 1850-1980-ci illər ərazində dünyanın meşə örtüyü 15%
231
230
azalmışdır. Xarici Avropada VII əsrdə meşə örtüyü ərazinin
80%-ni tutduğu halda hazırda 32%, Rusiya düzənliyində XVIII
əsrdə 55% olduğu halda, indi 30% təşkil edir. Bu hal ABŞ,
Kanada, Hindistan, Çin, Braziliya və Afrika dövlətlərində də
intensiv getmişdir, indi də bu vəziyyət yüksək templə get
diyindən hər il dünyada 20 mln ha-dan artıq meşə örtüyü məhv
edilir. Bunun əsas səbəbi əkinçilik, otlaq, ağac emalından iba
rətdir. Tropik meşələrin kəsilmə intensivliyi onların bərpa in
tensivliyindən 15 dəfə sürətlə gedir. Əgər bu situasiya belə
davam edərsə, 50-60 ildən sonra tropik meşələr tamam məhv
olar. Xatırlatmaq lazımdır ki. Yer kürəsinin malik olduğu
floranın (500000) və faunanın (1500000) yarıdan çoxu əsas ok
sigen mənbəyi olan bu meşələrin payına düşdüyündən, tropik
meşələrin belə istifadəsi Qlobal Ekoloji sistemin deqredasiya-
sından fikir söyləməyə imkan verir. Ətraf mühitin mühafizəsi
ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlar (YUNEP, “Qrinpis”) tropik öl
kələrin borclarının bir hissəsini ödəməklə meşələrin qırılma
sının qarşısını almağa çalışır. Avropada “turşulu yağlarla” me
şələrin quruması (AFR, İsveçrə, İngiltərə,Avstriya) baş verir.
Meşə bərpa olunan resurs olduğuna görə onun sahəsini artırmaq
və yeni meşələr salmaq mümkündür. Səudiyyə Ərəbistanı,
BƏƏ və s. ölkələrdə süni meşələr yaradılır.
Dünya okeanının resursları. Dünya əhalisinin sürətli ar
tımı və onun tələbatının yüksəldilməsi Dünya okeanını iqtisadi
fəaliyyətə cəlb edir. Okeanın əsas sərvəti onun suyudur. Dünya
əhalisinin 1/3-i “su qıtlığı” çəkir, odur ki, dəniz suyunun şirin-
ləşdirilib istifadə edilməsi vacibdir. Okeanın bioloji resursları
əhalinin qidasında getdikcə daha mühüm rol oynayır və bəşə
riyyətin heyvan zülalına olan tələbatının 20%-ni ödəyir. Son
dövrlərdə bir çox ölkələrdə dəniz süni vətəgələr - marikultur -
yaradılır. Həm dəniz, həm də şirin su hövzələrində canlıların
yerləşdirilməsi (artırılması) akvakultur adlanır (Yaponiya.
ABŞ, Hindistan, Filippin, Fransa fərqlənir). Dünya okeanının
bioloji məhsuldar sahələri okeanın 15-20%-ni tutan şelf zo-
232
nalarıdır. Məhsuldarlığına görə Berinq, Oxot, Yapon dənizləri,
qiymətli balıq növlərinə görə Xəzər dənizi fərqlənir.
Dünya okeanının mineral ehtiyatları iki hissədə - onun
suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun baş
lıca resurslarından biri xörək duzudur ki, 0,1 km3 suda 20 mln t
miqdanndadır. Əgər dəniz sularırm duzunu tamam ayırıb, yer
səthinə yaymaq mümkün olsaydı, onda 150 m qalınlığında duz
təbəqəsi əmələ gələrdi.
Dəniz suyunun buxarlanması yolu ilə duz alınmasını çin
lilər hələ 4 min il əvvəl öyrənmişlər. Hazırda Çində duzun 1/3-i
bu üsulla istehsal olunur. Yaponiya da bu sahədə daha çox fərq
lənir. 1 t duz almaq üçün təqribən 120 mln t suyu buxarlan
dırmaq lazımdır.
Mühüm resurslardan biri də maqneziumdur. 1 km3 suda
9,5 mln t maqnezium vardır. Bu xammalın dəniz suyundan
alınması qurudakı istehsalından ucuz başa gəlir. Onun alınma
texnologiyası XX əsrin 40-cı illərində öyrənilmiş və hazırda
dünyada maqnezium istehsalının 40%-i bu üsulla əldə olunur.
Bundan başqa, hər km3 dəniz suyunun tərkibində kükürd,
brom, alüminium, uran, gümüş və qızıl vardır. Hazırda brom
xammalının əsas istehsal mənbəyi dəniz suyu sayılır. Dünya
okeanında qızılın ehtiyatı 10 mln t hesablanmışdır ki, bu quruda
olan ehtiyatdan dəfələrlə artıqdır.
Həmçinin, Dünya okeanının resurslarını, onun şelf zo
nasında və dərinliklərində yerləşən resurslara ayırmaq olur. Şelf
zonasının ən başlıca resursu neft və qaz ehtiyatlarıdır. Dəniz
faydalı qazıntı hasilatından gələn gəlirin 90%-i neft və qazın
payına düşür. Şelf zonasında neft ehtiyatları 120-150 mlrd t
hesablanmışdır.
Şelf zonasının faydalı qazıntılarını üç tipə bölmək olar:
birinci - dəmir filizi, mis, nikel, qalay, civə və s. Bu yataqlar
sahildən uzanan təbii və yaxud süni adaların köməyi əsasında
milli istehsal üsulu ilə mənimsənilir. Bəzən belə yataqlar 10-20
km sahildən aralı 2 km dəniz dibi süxurları altına qədər davam
233
Dostları ilə paylaş: |