edir. Böyük Britaniya, Kanada, Yaponiyada belə sualtı şaxtalar
vardır.
İkinci - dəniz sahillərində səpələnmiş sərvətlər. Məsələn,
İndoneziya, Tailand və Malayziyanın şelf zonasında qalay,
Avstraliya sahillərində sirkonu, Namibiya sahillərində almazı,
ABŞ sahillərində sirkonu, qızılı, Baltik dənizi sahillərində
kəhrəba və s.-ni göstərə bilərik.
Üçüncü - şelf zonasının daha dərin yerlərində, materik
ətəklərində cəmlənmiş fosforit yataqlarıdır. Bu. ən çox Sakit
Okeanda aşkar edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, şelf sahəsinin
fosforit ehtiyatının 1/100 hissəsi bir neçə on illər fosfor güb
rəsində olan tələbatı ödəyə bilər. Lakin hələlik heç bir ölkədə
onun sənaye istehsalı təşkil olunmamışdır.
Dünya okeanının sərvətlərinə, eləcə də batmış gəmiləri
aid edirlər. Okeanoloqlar tərəfindən Dünya okeanında 1 mln-a
qədər gəminin batdığı hesablanmışdır. Belə tapıntılar daha çox
Atlantik okeanı hövzəsində aşkar edilmişdir. Bu, əsasən uzun
tarixi dövr ərzində Avropaya böyük miqdarda qızıl, gümüş və s.
sərvətlər aparan gəmilərin tufan və qasırğalar zamanı məhv
olması, batması ilə əlaqədardır. Son zamanlar müasir texni
kanın köməyi ilə okeanın dibində onlarla gəmilər tapılmış və
külli miqdarda xəzinə əldə edilmişdir.
1985-ci ildə amerikalılar 1912-ci ildə batmış “Titanik"
gəmisini tapmış və onun seyflərində milyard dollarlıq xəzinənin,
o cümlənin 26 min gümüş podnos və boşqabın olduğunu müəy
yən etmişlər. Bu yaxınlarda 4 km dərinlikdəki əşyaların sudan
çıxarılmasına nail olmuşlar.
Digər tərəfdən II Dünya müharibəsi illərində Murmansk
dan İngiltərəyə gedən “Edinburq” kravserində tərəfdaşların
hərbi sursatlarının ödənilməsi məqsədilə 465 qızıl külçə aparıl
mışdır. Krayser Barents dənizinin almaz sualtı gəmilərinin
hücumuna məruz qalmış və zədələnmişdir. Qızılın başqa əllər?
keçməməsi üçün gəminin batırılması əmri verilmişdir. 40 ildən
sonra 260 m dərinlikdəki gəmi tapılmış və qızıllar çıxarılmışdır.
234
Dünya okeanının enerji resursları tükənməzdir. Fran
sada XII əsrdə qabarma-çəkilmədən istifadə edərək dəyirman
tikilmişdir. İndi QES (Qabarma eletkrik stansiyaları) tikmək
üçün əlverişli ərazilər Rusiyanın Ağ dəniz, Barens və Oxot
dənizi sahilləri, Hindistanın Ərəbistan dənizi sahilləri, Fran
sanın La-Manş, İngiltərənin Bristol, Kanadanın Fandi körfəzi
sahilləridir. Fransa, Rusiya, Kanada, ABŞ, İngiltərədə ilk QES-
lər tikilmişdir.
Dünya okeanı istehsal və istehlak tullantılarından çirklənir.
Dəniz və okeanların ekoloji vəziyyətinə təsir göstərən
amillər bunlardır:
1)
Dənizlərin hidroloji rejiminin dəyişməsinə ora tökülən
çayların hövzəsində insan fəaliyyəti böyük təsir göstərir. Çay
hövzlərində insan fəaliyyəti (əkin sahələrinin artması, suvarma
sisteminin qurulması, meşələrin məhv edilməsi, gübrələrdən
istifadə və s.) çayların hidroloji rejiminə və oradan da dəniz
lərin, xüsusilə qapalı dənizlərin rejiminə təsir göstərir.
2)
Sahil zolaqlarda torpaqların istifadəsi - burada əsas
çirkləndirici sahələr limanlardır. Bura çirkli sular gəmilərdən
düşür, şəhər ərazisindən axır, çay gətirmələri ilə daxil olur.
3)
Sahil zonadan dənizə çirkab suların axıdılması - burada
əsas çirkləndiricilər mikroorqanizmlər, üzvi maddələr, sintetik
üzvi maddələr, ağır metallar, neft məhsulları və s. hesab olunur.
Sənaye tullantıları və təmizləyici qurğuların çöküntü
lərinin dənizə atılması isə xüsusi problem sayılır. Bu maddələr
olduqca zəhərlidir, onların dənizə atılması olduqca təhlükəlidir
(Məsələn, Böyük Britaniya tərəfindən İrlandiya dənizində,
Fransa tərəfindən isə Şimal dənizində radioaktiv tullantılar bas
dırılmışdır və s.).
Dünya Okeanı da fiziki çirklənməyə məruz qalır. Ra
dioaktiv məhsullar Okeana nüvə silahlarını sınaqdan keçirdiyi,
həmçinin, xüsusi kanteynerlərdə radioaktiv tullantıların atılması
və onların zədələnməsi zamanı baş verərək suda olduqca böyük
əraziləri əhatə edir.
235
Okeanın istilik çirklənməsi də təhlükəlidir. Elektrik stan
siyaları və digər mənbələrdən atılan isti sular sahilyanı eko
sistemlərin ekoloji tarazlığını ciddi surətdə pozur. Alimlərin
hesablamalarına görə, hər 8-10 il müddətində okena atılan isti
suların həcmi 2 dəfə artır.
Okeanların ən zəhərli kimyəvi çirkləndiriciləri neft və
neft məhsullan hesab olunur. Hər il dəniz və okeanlara 6-10
mln t neft daxil olur. Sular ən çox tankerlər və sualtı qazma
işləri zamanı neft sızması nəticəsində çirklənir. Dünya okea
nının antropogen çirklənməsinin təxminən yarısı gəmiçiliyin
payına düşür. Təkcə 1970-1985-ci illər ərzində dünyada 169
böyük tanker qəzası və 17000 t II dərəcəli neftin axması qeydə
alınmışdır (Məsələn, “Amoko-Kadis” tankerinin Fransanın sa
hillərində batması nəticəsində 220 min t neft okeana bura
xılmışdır və s.).
İqlim və kosmik resurslara oksigen, hidrogen, külək və
günəş enerjisi resursları aiddir. Kənd təsərrüfatında istifadəsinə
görə aqroiqlim - istilik, işıq-iqlim resuslarının xüsusi növünü
əmələ gətirir, iqlim resursları həm də rekreasiya (istirahət, müa-
licə-balneoloji, turizm) resurslarının əsas elementlərindəndir.
Eyni ədəbiyyatlarda günəş enerjisi müxtəlif kəmiyyət
göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. Daha doğrusu, o müxtəlif
göstəricilərlə ölçülür - (coulla
1 , 5
x
1 0 2 2 -
c
,
kilokalori ilə -
134x1019 kkal və kilovatla - 178,6x1012 kVt). Qeyd etmək la
zımdır ki, il ərzində Yer səthinə l,56xl018 kVt saat günəş
enerjinin daxil olur. Lakin həmin enerjisinin atmosferdə əks
olunuduğu üçün yandan çoxu yer səthinə çatmır. Nəticədə quru
və okean səthinə 1014 kVt və ya 105 mlrd kVt saat radiasiya gə
lib çatır (quru və okean səthinin 1 km2-nə 0,16 kVt). Əlbəttə,
bu enerjinin çox cuzi hissəsi praktik cəhətdən istifadə oluna
bilər. Bunun əsas səbəblərindən biri günəş eneıjisinin zəif sıx
lığla malik olmasıdır. Sübut olunmuşdur ki, yüksək enliklərdə
günəş enerjisinin sıxlığı 80-130 Vt/m2, mülayim qurşaqda 130-
210, tropik səhralarda 210-250 Vt/m2-dir. Bu, o deməkdir ki.
236
inkişafda ola Ölkələrdə günəş enerjisindən istifadə üçün əsaslı
şərait vardır. MDB ölkələrində belə şəraitdə təqribən 130 mln
nəfər, o cümlədən 60 mln kənd əhalisi yaşayır.
Küləyin enerji potensialı da müxtəlif cür qiymətləndirilir.
1989-cu ildə MİRƏK-in 14-cü sessiyasında bu potensial 300
mlrd kVt/saat hesablanmışdır. Lakin bu ehtiyatdan texniki isti
fadəyə cəm 1,5% yararlıdır. Başlıca maneə külək enerjisinin
dağmıqlı və mütəmadi olmamasıdır. Lakin Yer kürəsində elə
ərazilər vardır ki, orada küləklər güclü və uzunmüddətli əsir.
Belə rayonlardan Şimal Baltik və Adriatik dənizlərinin sahil
lərini misal göstərmək olar.
Atmosferin əsas resurslanndan biri də tükənməyən sər
vətlər qrupuna aid edilən havadır. Məlumdur ki, XIX əsrin or
talarına qədər atmosferdə olan oksigen nisbətən stabil idi. Son-
ralar müxtəlif üzvi yanacaqların yanması və texnoloji pro
seslərin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq o tədricən azalmağa
başlamışdır. Hal-hazırda təkcə yanacağın yandınlması 10 mlrd
t sərbəst oksigenin işlədilməsinə səbəb olur. Minik avtomo
billərinin hərəkəti üçün hər 100 km-ə bir adamın ildə mənimsə
yəcəyi qədər oksigen sərf olunur. BMT ekspetlərinin hesab
lamalarına görə dövrümüzdə Yer kürəsində 40-50 mlrd nəfər
əhaliyə çata biləcək qədər oksigen işlədilir.
istirahət, müalicə-balneoloji, turizm məqsədləri üçün
istifadə olunan rekreasiya resursları nəinki mənşələrinə görə,
eləcə də istifadə olunma xüsusiyyətlərinə görə tanınır. Rek
reasiya resursları estetik və müalicə-sağlamlıq xüsusiyyətlərinə
də malikdir. Təbii-rekreasiya resurslarına okean, dəniz, göl,
habelə çay sahilləri, çimərliklər, dağlar, meşə örtüyü, mineral
bulaqlar, palçıq vulkanları və müalicəvi palçıq mənbələri aiddir.
Belə ərazilərdə istirahət edənlər və turistlər əfsanəvi təbii for
malarla, təbii landşaftla, yaxşı istirahətlə, idmanla məşğul ol
maqla, zəngin bitki örtüyü ilə, ov etməklə, balıq tutmaqla və s.
ilə rastlaşırlar. Məsələn, Aralıq dənizi, Mərkəzi Amerika,
237
Dostları ilə paylaş: |