Azərbaycanda suvarma çox qədim tarixə malikdir.
Yunan coğrafiyaşünası Strabon yazırdı ki, Albaniyada
suvarma Mesopotamiya ıə Misirə nisbətən yüksək inkişaf
etmişdir. Şirvan düzündə suvarma işləri Girdiman döv
lətinin vaxtında daha geniş ərazilərdə aparılırdı.
Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə is
tifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa
olan tələbatın artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır.
Dünya əhalisinin artması insanların yerləşməsi və
onların xidmət sahələri ilə təmin olunması, məsələn, zibilxa
nalar və onların işlənməsi yerləri, yollar, avtomobil daya
nacaqları, kollektiv nəqliyyat yerləri və s.-nin sahələrinin
artırılması lazım gəlir. Bir qayda olaraq, şəhər kateqoriyası
üçün yaşayış məntəqələri salmaq daha əlverişli olan ən yaxşı
kənd təsərrüfatı sahələri, o cümlədən əkin yerləri ayrılır.
Torpaq eroziyası təbii geomorfoloji proses olub yer
relyefinin əmələ gəlməsində böyük rol oynayır. Təbii su
eroziyası, adətən torpağın bütöv bitki örtüyü ilə mühafizə
olunduğu landşaft zonalarında müşahidə olunur. Dünyada
torpağın təbii su eroziyasının yayılması coğrafi zonallıq
qanununa tabedir.
Təbii külək eroziyası əsasən arid zonalarda (yarım
səhra və səhra) baş verir. Təbii eroziya prosesi zəif getdiyi
üçün müşahidə olunmur, belə ərazilərdə torpaqəmələgəlmə
prosesi nəticəsində torpaq bərpa olunur.
Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinin və inkişafının
əsas səbəbi kənd təsərrüfatı hesab olunur. İnsanın təsərrüfat
fəaliyyətilə əlaqədar olaraq yamacların kənd təsərrüfatı
bitkiləri altında istifadə olunması otlaq və örüşlərin intensiv
otarılması, meşələrin məhv edilməsi torpağın yamac boyu
şumlanması eroziya prosesinin güclənməsinə səbəb olur.
Eroziya prosesi dedikdə torpağın üst münbit qatının
yağış və qar suları vasitəsilə yuyulub aparılması, həmçinin
külək tərəfindən sovrulub dağılması başa düşülür. Deməli,
266
torpaq eroziyasının əsas iki tipi ayrılır - su və külək ero
ziyası. Su eroziyası da, öz növbəsində, səthi və xətti ero
ziyasına bölünür. Torpaq eroziyası zamanı torpaqda azot,
fosfor və kaliumun mənimsənilən formaları bir çox mik-
roelementlər (yod, mis, sink, kobalt, marqans, nikel, mo-
libden) də azalır. Bununla da həm məhsuldarlıq, həm də
kənd təsərrüfatı məhsulunun keyfiyyəti aşağı düşür.
Eroziya zamanı yağmurların çox hissəsi yamaclardan
axıb getdiyindən, həm də eroziyaya uğramış torpaqların
fiziki xassələri pisləşdiyindən torpaq səthindən buxar
lanmaya və transpirasiyaya çox su sərf olunur, bununla da
torpaqda quraqlıq yaranır. Çox vaxt eroziya gedən rayon
larda baş verən quraqlığı «eroziya quraqlığı» adlandırırlar.
Eroziya prosesi intensiv getdikdə şırımlar, yarğanlar
əmələ gələrək kənd təsərrüfatı sahələrini əlverişsiz hala salır,
torpağa qulluq işləri çətinləşir.
ABŞ-da son 200 il ərzində torpaq örtüyünün */з
hissəsi yuyularaq təbii məhsuldarlıq 10-15% aşağı düşmüş
və ABŞ-da əkin sahələrinin yarısının eroziyaya qarşı təd
birlərə ehtiyacı vardır.
Bütün dünyada torpağın eroziyası böyük bədbəxt
hadisə hesab olunur. Onun qarşısının alınması üçün müx
təlif tədbirlər həyata keçirilsə də istənilən nəticə əldə edilmir.
Lakin eroziya prosesinin qabaqcadan qarşısının alınması
onunla mübarizə aparmaqdan və törətdiyi nəticələri aradan
qaldırmaqdan asandır.
Torpaqdan düzgün istifadə edilmədikdə arid iqlim
olan rayonlarda səhralaşma prosesi də baş verir. Bu rayon
larda səhralaşma əsasən suvarma ilə əlaqədardır. Dünyada
suvarılan torpaqların 30%-ə qədəri şorlaşmaya və şorakət
ləşməyə məruz qalmasıdır. Dünyada hər ilə suvarılan tor
paqların 1,5 mln h-ı şorlaşaraq sıradan çıxır. Şimali Ameri
kada deqradasiyaya uğrayan suvarılan torpaqlar 28%, Av
ropada 16%, Avstraliyada 13% təşkil edir. Rusiyada deqra
267
dasiyaya uğrayan suvarılan torpaqların sahəsi inkişaf etmiş
ölkələrdən çox olub 35%-ə çatır.
Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha sə
ciyyəvidir. Burada son illər əhalinin artması ərazidə qaçqın
və köçkünlərin məskunlaşması, kənd təsərrüfatı, o cümlədən
heyvandarlığa olan tələbatın çoxalması, həmçinin təbii qaz
və elektrik enerjisinin çatışmazlığı ilə əlaqədar torpaq və
bitki örtüyünün ekstensiv istifadəsi nəticəsində antropogen
səhralaşma prosesi güclənmişdir.
Azərbaycanda səhralaşma prosesi, əsasən dağətəyi,
düzənlik və ovalıq ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen
amillərin təsiri nəticəsində baş verir. Bu ərazilərdə yağın
tıların orta illik miqdarı 150-300 mm arasında tərəddüd
edir, səthi buxarlanma yağıntının miqdarından 3-4 dəfə ar
tıqdır. İqlim yarımsəhra və quru bozqır у arım tipinə aiddir.
Müasir texnikanın, mineral gübrələr, pestisidlər, her-
bisidlərin tətbiqi şəraitində insanların torpağa təsiri çoxsa
həlidir. Bir tərəfdən torpağın əkin, çoxillik bitkilər altında
uzun müddət istifadəsi xüsusilə suvarma əkinçiliyi zona
larında monokultura şəraitində onların məhsuldarlığına
mənfi təsir göstərir, şorlaşmanı, su və külək eroziyasını
qüvvətləndirir, digər tərəfdən əvvəldə deyildiyi kimi, kənd
təsərrüfatına yararlı torpaqların başqa məqsədlər üçün
ayrılması, onları geniş sahələrdə məhsul istehsalı mübadi
ləsindən çıxarır.
Uzun müddət fasiləsiz olaraq üzüm, pambıq, tərəvəz,
taxıl altında istifadə edilən bu torpaqların 65-70%-i müxtəlif
dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır. Kənd təsərrüfatında
iş prosesinin mexanikləşdirilməsi, əkinçiliyin intensivləşdiril-
məsi, torpaqların kimyalaşdırılması, onların məhsuldar
lığının artırılması aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini
tələb edir: ilk növbədə, istifadədə olan torpaqların aqrotex
niki üsullarla becərilməsi, torpaq eroziyasına qarşı təd
birlərin həyata keçirilməsi, torpaqəmələgətirici orqanizm
268
lərin normal inkişafına şərait yaradılması, müxtəlif mülkiy
yət formalarında özəlləşdirilmiş, kiçik əraziyə malik sahə
lərdə müvafiq texnikanın tətbiqi, əkinə yararlı torpaq fon
dundan səmərəli istifadəsi onun quruluşunun təkmil
ləşdirilməsi, müxtəlif səbəblər üzündən korlanmış, zibillən
miş, mazuta batmış torpaqların məhsuldarlığının təbii və sü
ni yollarla bərpası, qazılmış, korlanmış torpaqların rekul
tivasiyası, torpaq-iqlim şəraitinə uyğun növbəti əkin sis
teminin geniş tətbiq, eləcə də torpaq israfçılığının aradan
qaldırılması ən zəruri tədbirlər kimi həyata keçirilməlidir.
Suvarma əkinçiliyi şəraitində inkişaf etdirilən pam
bıqçılıqda və üzümçülükdə aqrotexniki qaydalara tam ria
yət edilməməsi mühəndis - suvarma qurğularının çatış
mazlığı və narazılığı, strukturundan, rütubət tutumundan
asılı olmayaraq torpağın dərin şumlanması, əkin sahələ
rində, bağlarda ağır maşınların, traktorların tətbiqi suvarma
kanalları divarlarının və diblərinin bərkidilməsi torpağa
çoxlu miqdarda su hopmasına şərait yaradır, torpağın ero
ziyasını, şorlaşmasını sürətləndirir, faydah su əmsalım aşağı
salır. Başqa mənfiliklərlə yanaşı bütün bunların nəticəsində
respublikada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların geniş
sahəsi müxtəlif dərəcədə torpaq, su eroziyasına, şorlaşmaya
məruz qalmışdır.
Uzun müddət gübrələnən əkin və çoxillik əkmə sa
hələrindən yuyulan torpaqların tərkibində sink, qurğuşun,
kobalt, molibden, mis və s. metallarla zəngin olan torpaqlar
su mənbələrini korlayır, su heyvanlarına zərər yetirir. Pam
bıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük rayonlarında ətraf təbii
mühitin, xüsusilə torpağın və suyun çirklənməsi üzündən
meydana çıxan iqtisadi zərər bilavasitə mineral gübrələrin,
zərərli kimyəvi maddələrin torpaqda toplanmasından, su
mənbələrinə daxil olmasından irəli gəlir.
Şorlaşma və şorakətləşmə torpaqda gedən təbii
proseslər olsa da, vaxtında lazımi tədbirlər görülməyəndə, o,
269
Dostları ilə paylaş: |