və zərərvericilərdən qoruyur. Digər hesablamalara görə Yer
kürəsi əhalisinin 30%-i, yəni dörddə birdən də bir qədər
çoxu mineral gübrələrin hesabına ərzaqla təmin edilir.
Hazırda dünyada 300 mln t-dan artıq gübrə istehsal olunur.
Bununla belə, yenə də dünyanın bir çox ölkələrində, əsasən
də Afrikada bir çox səbəblərdən, o cümlədən, qeyri-üzvi və
üzvi mineral gübrə qıtlığı səbəbindən kənd təsərrüfatı bit
kilərinin məhsuldarlığı olduqca aşağıdır.
YUNESKO-nun məlumatına görə hər il Yer k ü rə
sində milyonlarla insan aclıqdan ölür, on milyonlarla insan
isə ərzaq qıtlığından daim əziyyət çəkir. Bu ona görə baş
verir ki, planetimizin əhalisi durmadan artır. Adambaşına
düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi isə ildən-
ilə azalmaqda davam edir. Yaşayış məskənlərinin daim ge
nişlənməsi, torpaqların eroziyası, şorlaşma və bataqlıq-
laşması dünyanın hər yerində müşahidə edilir.
Mineral gübrələri, həmçinin mikrogübrələri tətbiq
etmədən əkinçilikdə qida maddələrinin müsbət balansını
yaratmaq mümkün deyildir. Mineral və mikrogübrələr əkin
çilikdə biogen elementlərin davranışını yaxınlaşdırmaqla
yanaşı, ətraf mühitdə də bu maddələrin müvazinətini q o
ruyub saxlayır. Əkinçilikdə qida elementlərinin balansının
pozulması nəticəsində torpaq, bitki və təbii su hövzələrinin
kimyəvi tərkibinin pisləşməsi baş verir, bu isə, öz növbə
sində, kənd təsərrüfatı və yem bitkilərinin keyfiyyətinə mənfi
təsir göstərməklə insanların və ev heyvanlarının xəstələn
məsinə gətirib çıxarır.
Respublikamızda kənd təsərrüfatında aqrokimyəvi
vasitələrindən geniş miqyasda istifadəyə XX əsrin 50-ci
illərində başlanmışdır. Həmin əsrin 90-cı illərinə kimi bu
artım yüksələn xətt üzrə getmişdir. Əgər 1957-ci ildə bütün
respublika üzrə 133,9 min t, 1971-ci ildə 495,5 min t, 1973-
cü ildə 662,9 min t, 1975-ci ildə 963,3 min t, 1976-cı ildə
1074,2 min t, 1979-cu ildə 1210 min t, 1986-cı ildə 1800 min
262
t olmuşdur. 90-cı illərdə bu göstərici respublikamızda
yaranmış ağır iqtisadi çətinliklərlə əlaqədar azalmağa doğru
getmişdir. Azərbaycanda mineral gübrələrdən intensiv şəkil
də istifadə edilən dövrlərdə onların hektar üzrə göstəricisi
200-250 kq-dan çox olmamışdır. Halbuki həmin dövrdə bu
göstərici Böyük Britaniyada 376 kq, Fransada301 kq,
Yaponiyada 386 kq, Almaniyada 420 kq olmuşdur. Həmin
ölkələrdə 1,5 - 2,0 dəfədən də çox mineral gübrə tətbiq edil
məsinə baxmayaraq, kəskin fəsadlar törətməmişdir. Bura
dan belə görünür ki. mineral gübrələrdən istifadənin tö
rətdiyi fəsadlar onların miqdarı ilə deyil, onlardan istifadə
mədəniyyəti və ya ekoetikası ilə bağlıdır.
Gübrələrdən istifadə torpağın deqradasiyasına səbəb
olur, təbii münbitlik əsasən kimyəvi maddələrə əsaslanan
münbitliklə əvəz olunur.
Gübrələrdən istifadə müsbət effekti ilə yanaşı ekoloji
problemlər də yaradır.
Gübrələrdən çox miqdarda və uzun müddət istifadə
etdikdə səthi və yeraltı sulara daha çox nitratlar daxil olaraq
onu içmək üçün yararsız edir. Əgər azot gübrəsi 1 ha-a ildə
150 kq-a qədər istifadə edilərsə, onun həcminin 10%-i təbii
sulara daxil olur və ciddi problemlər yaradır.
Onu da qeyd edək ki, gübrələrlə torpağa verilən fos
for praktiki olaraq torpaqdan yuyulmur. Su hövzələrinin
fosforla çirklənməsinin əsas mənbəyi kənd təsərrüfatı deyil,
sənaye və məişət suları sayılır. Suların fosforla kənd tə
sərrüfatı vasitəsilə çirklənməsinin payına 10-15% düşür. Son
vaxtlar fosforla çirklənmənin böyük mənbəyi tərkibində
polifosforlar olan yuyucu vasitələrdir.
Fosfor gübrələrinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri
də onların böyük dozalarla istifadəsinin torpaqda digər
arzuolunmaz elementlərin toplanmasıdır: stabil stronsium,
ftor, uranın təbii radioaktiv birləşmələri, radium, torium.
263
Bitkinin üçüncü əsas qida elementi sayılan kalium
ətraf mühitə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir. Lakin
kalium gübrəsi ilə bərabər çoxlu xlor da verilir, onun qrunt
sularına daxil olması arzu olunmazdır.
Bütün bitki əkinlərinin məhsuldarlığının gübrədən
istifadədən asılılığı bir-birinə oxşardır: gübrələrin təsirindən
ilk illər bitkinin məhsuldarlığı artır, sonrakı illər məhsul
artımı azalır, sonra isə artım müşahidə olunmur, bəzən hətta
azalmağa doğru da gedir.
Bitkiçilik məhsullarının çox hissəsi tarlada və ya
sonra anbarlarda zərərvericilər tərəfindən və xəstəliklər nəti
cəsində məhv olur. Kənd təsərrüfatı zərərvericilərlə, həşərat,
gəmiricilər, göbələk, alaq otları ilə əsas mübarizə istiqa
mətindən biri pestisidlər adlanan kimyəvi maddələrdən
istifadə etməkdir. Pestisidlər təbitə də ciddi təsir göstərir.
Adətən, istifadə olunan pestisidlərin yalnız bir faizindən
istənilən məqsəd əldə etmək olur, qalan 99%-i ətraf mühitə
düşərək torpağı, havanı çirkləndirirərək çox vaxt göz
lənilməz nəticələr verir. Hesablanmışdır ki, əsasən istifadə
olunan pestisidlərin çoxu həşaratları məhv etməyə sərf
olunur. Məsələn, son 25 ildə dünyada istehsal olunmuş 4,5
mln t DDT-nin 1 mln t-u Yer kürəsində parçalanmadan
paylanmışdır. Pestisidlərdən istifadə olunmayan ərazilərdə
də hətta ona rast gəlinir, məsələn, Antarktidada morjların
piy qatında.
Atmosfer havasından torpağın səthinə DDT-nin çök
məsi üçün 4 il lazımdır. Torpaqda isə o, 20 ilə qədər qala
bilir. Bu, DDT-nin suda pis həll olması, yüksək temperatura
davamlılığı, yağlarda və lipidlərdə yaxşı həll olması ilə əla
qədardır.
Respublikamızda 1980-ci ilin ortalarına qədər pesti
sidlərdən istifadə olunmuşdur, hələ indiyə kimi Göyçay və
Türyançay hövzəsində torpaqlarda qalıq pestisidlərə rast
gəlinir. DDT-nin 1945-ci ildən tətbiqindən sonra əvvəllər
264
pambıq bitkisində müşahidə olunmayan digər pambıq biti,
pambıq sovkası, gənə, mənənə və s. cücülərin çoxalması baş
verdi.
Yüksək və sabit məhsul əldə etmək məqsədilə suvar
madan çox qədimdən istifadə olunur. Dünyada suvarılan
torpaqların sahəsi 250 mln ha-a çatır. Bu əkin sahələrinin
yalnız 17%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq əkinçiliyin bütün
məhsulunun '/з-ni təmin edir.
Qədim sivilizasiyanın əksəriyyəti suvarılan əkinçiliyə
əsaslanmışdır. Lakin irriqasiya işləri XX əsrdə genişlənmiş
və suvarılan torpaqların sahəsi 5-6 dəfə çoxalmışdır.
Təcrübələr göstərir ki, suvarma təsiri altında olan
bütün ərazilərə - su hövzəsi, suvarma sistemi və ya tarlalar
deqradasiyaya məruz qalır, ona görə daim onların davam
lılığına yönəldilən tədbirlərin aparılması nəzarət tələb edir.
Sudan effektsiz istifadənin bir çox səbəbləri var.
Onlardan ən əsası sudan istifadə qiymətinin onun sosial
qiymətindən çox aşağı olmasıdır. Bir çox ölkələrdə suvarma
üçün istifadə olunan su pulsuzdur və ya suvarma sistemini
saxlamaq üçün sərf olunan dəyərdən dəfələrlə azdır. Bunun
nəticəsində su resursu qorunmur və dünyanın bir çox
suvarma sistemində sudan hədsiz istifadə edilir.
Bitki üçün sudan tələb olunan qədər deyil, qeyri-
mütənasib yüksək istifadə olunması əlverişsiz ekoloji prob
lemlər yaradır. Bunun əsas səbəbi drenajın kifayət qədər
effektli olmaması və ya yoxluğu şəraitində həddən artıq
suyun verilməsi nəticəsində qrunt suyunun səviyyəsinin
qalxmasıdır. Bu isə ərazini su basmasına və ya bataqlaş-
maya səbəb olur. Bundan başqa, torpaqdan yuyulub aşağı
qatlara aparılan duzlar qrunt suyunun tərkibindəki duzlarla
birlikdə torpaq profili boyu qalxaraq əkinçilik üçün olduqja
əlverişsiz proses sayılan - torpağın təkrar şorlaşmasına
gətirib çıxarır.
265
Dostları ilə paylaş: |