Bərk tullantıların digər mənbələrindən sement, gips
və əhəng zavodlarını göstərmək olar. Məsələn, Qaradağ
Sement zavodunda bərk tullantı sement tozu, Bakı Gips
Məmulatı zavodunda isə gips tozudur. Texniki hesablama
lara görə, normal iş zamanı itki hesab edilən sement tozu
nun miqdarı, orta hesabla hər il 49 min t, gips tozunun
miqdarı isə 1,5 mlrd t təşkil edir.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, dağ-mədən səna
yesinin digər sahələrində də çox qiymətli xammal itkisi baş
verir. Məsələn, hesablanmışdır ki, ahəngdar iş zamanı
Daşkəsən Mərmər zavodunda mərmər itkisi hər il orta he
sabla 3,7 min m3, Xankəndi İnşaat Materialları Kombina
tında 8,7 min m3, əhəng itkisi 57,4 min m3, qranit itkisi 0,5
min m3-dən çox olmuşdu.
Məlum olmuşdur ki, qara metallurgiya şlamlarınm
tərkibindəki dəmir, təzə dəmir filiz xammalında olan dəmir
dən çoxdur. Bu, belə bir nəticəyə gəlməyə imkan vermişdir
ki, yeni faydalı qazıntılar axtarmaq, külli miqdarda vəsait
qoymaq, ətraf mühiti korlamaq əvəzinə, həmin tullantı
lardan istifadə etmək iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Sü
but olunmuşdur ki, tullantıdan istifadə olunma xərci, yeni
xammal əldə edilməsi xərcindən 2-3 dəfə azdır.
Belə olan halda metallurgiya zavodları, filiz zəngin
ləşdirmə kombinatları, istilik elektrik stansiyaları və digər
müəssisələr öz işlərini tullantılardan təkrar istifadə etmək
istiqamətində deyil, yeni tullantı yataqları yaratmaq isti
qamətində qurmaları yalnız təəssüf doğurur. Belə vəziyyət
müəssisələrə həm iqtisadi, həm də ekoloji cəhətdən böyük
zərbə vurur, tullantıları müəssisələrdən nəqliyyat vasitəsilə
zibilxanalara daşımaq üçün əlavə vəsait tələb edilir və s.
Yuxarıda qeyd olunan misallardan aydın olur ki,
artıq sənaye tullantılarından təkrar xammal kimi istifadə
etmək məsələsi iqtisadi və ekoloji cəhətdən öz səmərəsini
göstərmişdir. Beləliklə, bərk tullantı maddələri və onlardan
258
səmərəli istifadə sahələri kifayət qədərdir. Bu da, öz
növbəsində, dağ-mədən sənayesinin ekoloji problemlərinin
həllində mühüm rol oynamalıdır.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasında neft və
qazdan başqa 450-dən artıq qara, əlvan metal filizləri, qeyri-
filiz xammalı, tikinti materialları, yeraltı mineral, termal və
yodlu-bromlu sənaye suları və s. yataqları vardır. Qara
metallurgiyanın mineral xammal bazası, Daşkəsən dəmir
filizi yataqları, Daş-Salahlı bentonit gilli və Xoşbulaq flyuz
əhəngdaşı yataqları olub, dəyərlərinə görə respublikanın
potensial ehtiyatının 10,4 %-ni təşkil edir. Əlvan metallur
giyanın mineral-xammal bazası əsasən alunit, mis, qur
ğuşun, sink, molibden, kobalt, civə, sürmə, qızıl və s. ya
taqları kəşf edilmiş ümumi ehtiyatların dəyərinə görə res
publikanın mineral-xammal bazasının əsasını (43,7 %) təşkil
edir.
1991-ci ildən sonra başqa ölkələrlə əlaqələr zəiflə
diyindən respublikamızda filiz üzrə dağ-mədən sənayesi tə
nəzzülə uğramışdır. Lakin yeni sənaye sahələrinin yaran
ması ilə əlaqədar mülki və sənaye obyektlərinin tikintiləri
üçün vacib olan qeyri-filiz və inşaat materiallarına tələbat
artdığından belə yataqların geniş istismarına başlanmışdır.
Hazırda bu yataqlarda 300-ə yaxın təşkilat və firmalar
istismar işləri aparır.
Əvvəllər geniş həcmli, istismar işləri aparılan Daş
kəsən rayonunda istismar sahələrində və filiz saflaşdırma
kombinatı yerləşən ərazidə, həmçinin Zəylik alunit yata
ğının istismarı sahəsində və Gəncə Gil-Torpaq Kombinatı
ərazilərində 100 mln m3~lə ölçülən istehsalat tullantılarının
ətraf mühitə neqativ təsiri davam etməkdədir.
Dağ-mədən sənayesinin ətraf mühitdə yaratdığı
problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
a)
ətraf mühitdə baş verən dəyişmələr, torpaq və
bitki deqradasiyası və çirklənməsi, atmosfer havasının, səth
259
sularının, yeraltı suların çirklənməsi, əsaslı landşaft dəyiş
mələri;
b) geoloji mühitdə baş verən dəyişmələr: təbii-texniki
şəraitin, hidroloji rejimin və tektonik rejimin pozulması,
geokimyəvi dəyişmələr;
c) törəmə problemlər: tədrici landşafı dəyişiklikləri, ek
zogen geoloji proseslərin aktivləşməsi, seysmik aktivləşmə və s.
Müşahidələr göstiərir ki, ətraf mühiti çirkləndirən
sənaye binalarının arasındakı məsafə normaya uyğun olma-
dıqda çirkləndirici maddələr binalararası boşluğa hopur və
oradan yayılar. Ona görə də bu binalararası məsafə bina
hündürlüyündən 8-10 dəfə çox olmalıdır.
Sənaye müəssisələrinin layihələndirilməsinə olan tələ
bata əsasən zərərli və iyli müəssisələrlə yaşayış binaları ara
sında sanitar-müdafiə zonaları dövlət standartlarına uyğun
gəlməlidir. Bu zonaların ölçüləri istehsal müəssisələrinin
gücündən, atmosferə atılan tullantıların xarakterindən
asılıdır.
Maddi istehsalın sənayedən sonra ikinci mühüm
sahəsi kənd təsərrüfatıdır. Bu sahə əhalini ən zəruri ərzaq
məhsulları və sənayenin bir sıra sahələrini xammalla təmin
edir. Sənayedən fərqli olaraq kənd təsərrüfatı istehsalı
bütünlüklə təbii mühitlə bağlıdır. Bu səbəbdən də kənd
təsərrüfatının inkişafının özünə məxsus ekoloji problemləri
vardır. Bu baxımdan, əsas yeri bitkiçilik tutur.
Bitkiçiliyin inkişafı üçün müəyyən miqdarda biogen
maddələrə (üzvi maddələr) ehtiyac vardır və bu maddələr,
adətən torpaqdan mənimsənilir. Təbii ekosistemlərdə bitki
tərəfindən assimilyasiya olan biogenlər, toxumlar, bitki
töküntüləri, ölmüş tumurcuqlar, köklər və s. maddələrin
mübadiləsində destruksiya prosesləri nəticəsində torpağa
qayıdır.
Azot birləşmələrinin bir hissəsi bakteriyalar vasitəsilə
atmosferdən fiksasiya olunur. Biogenlərin bir hissəsi yağın
260
tılar vasitəsilə torpağa düşür. Balansın mənfi tərəfləri infil-
trasiya həll olmuş biogenlərin səthi axını, onların eroziya
prosesi zamanı torpaq hissəcikləri ilə aparılması, həmçinin
azot birləşmələrinin qaz şəklinə düşərək atmosferə keçməsi
hesab olunur.
Dünyada dənli bitkilərin məhsulu vasitəsilə ildə 40
mln t-a qədər, yaxud 1 ha dənli bitki sahəsindən 63 kq azot
mənimsənilir.
Buna görə torpağın münbitliyini saxlamaq və
məhsuldarlığı yüksəltmək üçün gübrələrdən istifadə etmək
lazım gəlir. İntensiv əkinçilikdə gübrəsiz torpağın münbitliyi
elə sonrakı ildə aşağı düşür. Yerli şəraitdən asılı olaraq,
adətən azot, fosfor və kalium gübrələrindən müxtəlif
formada və birləşmələr şəklində istifadə edilir.
Qeyd edək ki, dünyanın bütün torpaqlarının tərki
bində 150 mld t azot vardır. Hətta ən kasıb torpaq sayılan
çimli-podzol torpaqlar tərkibində 20 sm-lik şum qatında
hektarda 2-41 azot saxlayır. Qaratorpaqda isə bu rəqəm 20-
30 t-a çatır.
Tarlaya azot gübrələri verildikdə onun miqdarı elə
hesablanmalıdır ki, gübrələr məhz bitki tərəfindən mənim
sənilsin, ətraf mühitə və insanlara ziyan yetirməsin. Çünki
biogen maddələrin çoxluğu ətraf mühiti, saf suları çirk-
ləndirir, hətta atmosferin ozon qatını təhlükə altma alır.
Nitratlar normadan artıq yalnız suda deyil, həm də
ərzaq və yem bitkilərində toplamr. Öz-özlüyündə insan və
heyvanların sağlamlığına təhlükə yaratmasa da, onlardan
asanlıqla əmələ gələn nitritlər yüksək dərəcədə zəhərli olub
qanda ağır xəstəliklər törədir. Nitritlərdən nitroaminlər
əmələ gələ bilir.
Müasir əkinçiliyi aqrokimyəvi vasitələrsiz təsəvvür
etmək mümkün deyildir. Bitkiçilikdən alman məhsulların
yarısı aqrokimyəvi vasitələrin hesabına əldə edilir. Bəzi he
sablamalara görə məhsulun 50-60, bəzən isə 70%-ni xəstəlik
261
Dostları ilə paylaş: |