Git - torpaq, alüminium oksid, alüminium, mis.
qurğuşun, qalay, sink, nikel və digər metalların peçdə əri
dilməsi zamanı, materialın yüklənməsi, boşaldılmsı zamanı
quruducu aqreqatlarda, açıq anbarlarda zərərli maddələr
əmələ gəlir. Əlvan metallurgiya atmosfer havasını əsasən
kükürd anhidridi (75%), karbon qazı (10,5%) və tozla çirk-
ləndirir.
Elektroenergetika sənayesinin də özünəməxsus eko
loji problemləri mövcuddur. Bu problemlər əsasən müxtəlif
üsullarla elektrik enerjisinin istehsalı zamanı özünü büruzə
verir.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda istehsal olunan
elektrik enerjisinin təxminən 88%-i - istilik elektrik stan
siyalarının (İES), 12%-i isə su-elektrik stansiyalarının (SES)
payına düşür. Bunlardan ətraf mühiti ən çox çirkləndirən
İES-lərdir.
İES-lərin ətrafı həmişə ziyanlı aerozolla daha zəngin
olur. Pirogen
mənşəli aerozolların miqdarı sərf olunan
yanacaq növündən asılı olaraq həm keyfiyyət, həm də kə
miyyətcə dəyişir. Azərbaycanın böyük İES-ləri Abşeron
iqtisadi rayonunda, Mingəçevir şəhəri yaxınlığında və Şirvan
şəhərinin 10-15 km-do yerləşir. Azərbaycanın bütün İES-ri
yanacaqla işləyir. Mazutun kükürdlülük dərəcəsi 2% təşkil
edir. Tüstü borularından atmosferə sutkada 700-1000 t
kükürd və azot oksidləri atılır. Azərbaycan İES-i ətrafında
3-5 km radiusunda havada CCh-in qatılığı yüksək həddə
çataraq 0,4-0,6 mq/m3 təşkil edir.
Məlumdur ki, kükürd qazının, azot 2-oksidin və to
zun qatılığınm zonal yayılması qanunauyğun olaraq stan
siyanın yerləşdiyi mənbədən 2,5-3 km məsafədə maksimum
çirklənmə müşahidə edilir. Azərbaycan İES-də qaz işlə
dilərsə, adambaşına ildə təqribən 250-300 kq his düşər,
mazutdan istifadə zamanı bu rəqəm 5 dəfə yüksək olar.
254
Azərbaycan İES-də əsas yanacaq kimi qazdan (80-
87%), ehtiyat yanacaq şəklində mazutdan istifadə (13-20%)
nəzərdə tutulur. Təəssüf ki, 1986-cı ildən bəri yüksək
kükürdlü mazutdan istifadə edilir.
Müasir energetika atmosferdə istixana qazlarının
toplanmasında mühüm faktor sayılır və iqlimin antropro-
gen dəyişməsində əsas rol oynayır.
Atom elektrik stansiyalarının qəzası nəticəsində
ekosfer təbəqəsinə radioaktiv izotoplar ayrılaraq böyük
fəlakətlər törədir. Çernobıl AES-nin yalnız bir atom reak
torunun partlaması nəticəsində insanların ölümünə, sağal
mayan xəstəliklərinə səbəb olmuş, təbii və aqroekoloji sis
temləri zəhərləmiş, Belarus, Rusiya və Ukraynanın geniş
ərazilərinin normal istifadəsini dayandırmışdır.
Atom energetikasında AES-lərin fəaliyyətinin radio
aktiv tullantılarının saxlanması və təkrar işlənməsi həll
olunmamış problem kimi qalır. İlk elektrik stansiyaların
işlənmə müddəti qurtardığına baxmayaraq hələ də istismar
olunur. Bu stansiyalar konservasiya olunmalıdır, işin təhlü
kəsiz və effektli həyata keçirilməsi hələ də öz həllini tap
mamışdır.
Energetikanın ekoloji problemlərini azaltmaq strate
giyasının əsas istiqaməti - bərpa olunan və ekoloji baxım
dan daha təmiz enerji mənbələrinin rolunu artırmaqdır.
Lakin mütləq zərərsiz mənbələr praktik olaraq yoxdur.
Yuxanda qeyd edildiyi kimi, SES-lər də özünəməxsus
ekoloji problemlər yaradır: subasar qiymətli torpaq sahələ
rinin itirilməsi, yaşayış məntəqələrinin subasar ərazidən kö
çürülməsi, su və yerüstü ekosistemlərin və onların mün
bitliyinin dəyişməsi, tropik və ekvatorial rayonlarda həm də
su ilə əlaqədar bir çox ciddi xəstəliklərin güclənməsinə səbəb
olur.
Günəş enerjisindən bilavasitə istifadə edilməsi də
ekoloji baxımdan tam özünü doğrultmağa qadir deyil:
255
müxtəlif tipli günəş enerjisi akkumlyatorları çox vaxt geniş
ərazi tutur. Günəş enerjisini toplamaq meteroloji, deməli,
fiziki-coğrafi amillərdən asılıdır. Odur ki, o əksərən günəş
şüası uzunmüddətli olan tropik rayonları üçün effektli
sayılır.
Enerji almaq üçün külək, dalğa, qabarmadan istifadə
etdikdə belə ekoloji problemlərdən yan keçilmir. Məsələn,
külək elektrik stansiyaları qəbul olunmayan səs effekti yara
dır, ona görə yaşayış məntəqələrindən uzaqda yerləşdirilmə
lidir; dəniz dalğalarının enerjisi böyükdür, lakin ondan
elektrik enerjisi istehsal etmək üçün konsentrasiyası məsələsi
texniki cəhətdən sadə deyildir.
Geotermal enerjidən istifadə etdikdə su, hava və tor
paq xeyli çirklənir. 1000 mVt gücü olan geotermal elcktro-
stansiyalar atmosferə il ərzində 104-1051 qaz buraxır. 105-10x
m3 suyu çirkləndirir və böyük sahə tələb edir.
Enerji sistemlərinin texniki xüsusiyyətləri və ya kifa
yət dərəcədə səmərəli
olmayan insan fəaliyyətinin nəti
cəsində gündəlik istehsal olunan enerjinin yarıdan çoxu itir.
Vahid məhsula sərf olunan enerjiyə qənaət olunması ener
jiyə qənaətin strategiyasının bir hissəsi olmalıdır, lakin bu
zaman əhalinin sosial - iqtisadi inkişafı, yaxud ilkin yaşayış
tərzi pisləşməməlidir. 1970-ci ildə iki dəfə enerji böhranın
dan sonra inkişaf etmiş ölkələrdə enerjidən istifadə səmə
rəliliyi xeyli yüksəlmişdir. Məsələn, 83% idxal yanacağından
asılı olan Yaponiya öz təsərrüfatında enerji həcmini 50%
azaltmış və enerjiyə qənaət iqtisadiyyatında dünya lideri
olmuşdur.
Sement və digər bərkidici materiallar, azbest, sement
tikinti keramika və saxsı materialları, istilik və səs izoləedici
materialları, tikinti və texniki şüşələr istehsalında atmosferə
atılan tullantıların 57,1%-ni toz və asılı maddələr, 21,4%-ni
karbon qazı, 10,8%-ni kükürd anhidridi və 9%-ni azot
oksidi təşkil edir. Bundan başqa, tullantılarda hidrogen
256
sulfid (0,03 %), formaldehid (0,02 %), toluol (0,02 %),
benzol (0,01 %), vanadium 5-oksid (0,01 %), ksilol (0,01 %)
da olur. Seient, azbest və digər tikinti materialları istehsal
edən zavodların ətrafında havada benzopirin, toz və digər
zərərli maddələrin yüksək tərkibi müşahidə olunur.
Dağ - mədən sənayesinin özünə məxsus mürəkkəb
ekoloji problemləri və bunları yaradan obyektiv səbəbləri
vardır. Bunlardan ən çox diqqəti cəlb edəni dağ-mədən iş
lərinin yerinə yetirilməsində bərk tullantıların yaratdığı eko
loji problemlərdir. Avropa ərazilərinin 7 %-i lazımsız dağ-
mədən tullantıları ilə zəbt edilib. Bərk tullantılar yer sət
hində daha çox yer tutur. Bunlar üçün qazılan xəndəklər
münbit torpaq sahəsini azaldır. Hesablanmışdır ki, hər il
faydalı qazıntıların istismarı və emalı zamanı ətraf mühitə
8,5 mlrd t bərk tullantı maddələr atılır. Bu qədər tullantının,
təxminən 10%-i istifadə edilir və çox böyük torpaq sahə
lərini yararsız hala salır. Digər tərəfdən, həmin tullantıların
tərkibində olan qiymətli komponentlər fayda vermədən
tullantıya çevrilir.
Məlumdur ki, bərk tullantılar, bir qayda olaraq,
geoloji kəşfiyyat işlərində və ən çox faydalı qazıntıların
istismarı zamanı əmələ gəlir. Bunun nəticəsində də külli
miqdarda torpaq fondu istifadəsiz qalır və ətraf mühit
tullantılarla korlanır, bu da, öz növbəsində, ekoloji sistemdə
müxtəlif pozulmaların baş verməsinə səbəb olur.
Geoloji - kəşfiyyat işlərinin aparılması nəticəsində
yaranan xəndəklər, bir tərəfdən torpaq fondunu azaldır,
digər tərəfdən həmin xəndəkləri doldurmadıqda əmələ gələn
yarğanlar torpaq erroziyasına səbəb olur, xəndəklərin dərin
qazılması yeraltı suların səviyyəsinə də təsir edir. Xəndəkləri
doldurmadıqda və təhlükəsizlik texnikası qaydalarına düz
gün əməl etmədikdə onlar insan və heyvanlar üçün təhlükəli
quyulara çevrilir.
257
Dostları ilə paylaş: |