hesabına 1927-ci ildən bəri 40% artmışdır. Buna bənzər işlər
Yaponiya, Belçika, Fransa, Sinqapur, Bəhreyn, Qatar və s.
ölkələrdə aparılır.
Səhralaşma ekoloji problem kimi Yer kürəsində hələ in
san cəmiyyətinin formalaşdığı dövrdən əvvəl də mövcud ol
muşdur. Hal-hazırda dünyanın 1/3-ni tutan arid qurşaqda 8 mln
km2 sahəni səhralar tutur. Şimali Afrika və Asiyanın səhraları
11 min km məsafədə uzanan vahid enli zonanı təşkil edir. Bu
sahənin yarıya qədəri dünyanın böyük səhrası sayılan Saxaranm
payına düşür. Həmin zonaya 300 mln ha sahəni tutan (ərazinin
15%) MDB-nin arid sahəsi də daxildir.
Hazırda da məhsuldar torpaqların səhralara çevrilməsi
prosesi davam edir. Səhralaşmanın davam etməsinin başlıca
amillərindən biri insan fəaliyyətidir. Antropogen təsirə ilk növ
bədə, meşələrin qırılması, torpaqlardan düzgün istifadə edilmə
məsi, heyvandarlıqda torpaqlardan səmərəsiz istifadə olunması
və s. daxildir. Demək olar ki, Mərkəzi Avropada 1 ha məh
suldar otlaq 3-5 ev heyvanının yemlənməsinə xidmət etdiyi
halda, Səudiyyə Ərəbistanında 50-60 ha səhra otlaqları 1 hey
vanın yemlənməsinə xidmət edir.
Alimlər hesablamışlar ki, antropogen təsirdən yaranmış
səhralar 9 mln km2-ə (900 mln ha) çatmış və planetin torpaq
fondunun 6,7%-ni təşkil edir. Bundan başqa, 60 ölkənin ərazi
sini tutan 30-40 mln km2 sahə səhralaşma təhlükəsi qarşı
sındadır. Ona görə də səhralaşma prosesi dünyanın qlobal prob
lemlərindən biri hesab olunur. Dünyanın arid və yarim arid
rayonlarında 850 mln nəfərdən çox əhali məskunlaşmışdır.
Yer kürəsinin su balansının qiymətləndirilməsi, su təmi
natı, suya təlabat, su problemlərinin həlli bir çox coğrafi
tədqiqatlarda xüsusi yer tutmuşdur.
Su resursları. Su coğrafi təbəqədə ən geniş yayılmış
komponent olsa da, onun cəmi 3%-i (daha dəqiq 2,53%) içmək
üçün yararlı şirin sudur. Şirin su ehtiyatının əksər hissəsi is
tifadə üçün əlçatmaz buzlaqlardadır (Antarktida, Qrenlandiya).
226
Çaylarda toplanan içməli su qeyri-bərabət paylanmışdır. Əha
linin daha çox məskunlaşdığı kənd təsərrüfatı və sənaye böl
gələrində şirin su ehtiyatının 40%-dən azı yerləşir. Qurunun
1/3-ni tutan arid zonalar içməli sudan daha çox korluq çəkirlər.
Soyuq şimal və rütubətli ekvatorial ərazilərdə isə su istifadə
olunmadan okeana axır.
Hesablamalara görə Yer kürəsinin ümumi su ehtiyatı
1386 mln km3-dir. Şirin səth sularının həcmi 35 mln km3 həc
mində qiymətləndirilir. Hər nəfərə dünyada 230 mln m3 su dü
şür. Lakin, ümumi ehtiyatın 96,4%-i Dünya okeanının duzlu
sularının payına düşdüyü üçün su problemi həmişə mövcud
olub və yenə də mövcuddur. Hazırda dünyanın bir çox ölkələ
rində, xüsusilə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə su ilə
təmin olunmada kəskin və mühüm sosial-iqtisadi problemlər
vardır. İndi əsrin əvvəlinə nisbətən sənaye və kənd təsərrüfa
tında daha çox su işlədilir. Suyun tükənməyən sərvətlərə aid
edilməsinə baxmayaraq o, dünyada qeyri-bərabər paylanmışdır.
Çay axınları ayrı-ayrı regionlar üzrə - Avropa -3110,
Asiya -13190, Afrika- 4225, Şimali Amerika - 5960, Cənubi
Amerika-10380, Avstraliya -1965 km3/il təşkil edir. Ölkə üzrə
axım göstəricilərinə görə birinci yeri ərazisində dünyanın ən
böyük çayı olan Braziliya tutur (10 min km3).
İkinci yeri (4,7 min km3) MDB dövlətləri tutur. Bunların
içərisində Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan, Gürcüstan və Ta
cikistan adambaşına düşən su ehtiyatına görə fərqlənir.
İstehlakçının suya təlabatınm göstəricilərini də müəyyən
ləşdirmək çox vacib məsələdir. Dünyada suyun əsas istehlakçısı
kənd təsərrüfatı olmuş və yenə də qalmaqdadır (70%). İkinci
yeri sənaye (20%), üçüncü yeri məişət təsərrüfatı (10%) tutur.
Əsrimizin sonunda sürətlə inkişaf edən şəhərlərin, sə
nayenin və kənd təsərrüfatının su təminatı müəyyən texniki-iq
tisadi və ekoloji çətinliklərlə rastlaşır. Təbii resursların çirklən
məsinin əsas mənbələri qara və əlvan metallurgiya müəssi
sələri, kimya, neft, qaz, daş kömür, sellüloz-kağız sənayeləri,
227
kənd təsərrüfatı (əkinçilik və intensiv heyvandarlıq) və kom
munal təsərrüfatı hesab olunur.
Dünyada xəstəliklərin 80%-i içməli suyun kifayət qədər
keyfiyyətli olmaması ilə bağlıdır. Su mühitinin deqredasiyası
geniş vüsət almışdır. Hazırda dünya əhalisinin 1,4 mlrd nəfəri
məişətdə çirklənmiş sudan istifadə etdiyindən epidemik xəs
təliklərlə xəstələnir.
Təbii suların əsas çirkləndirici göstəriciləri aşağıda
kılardır:
- Oksigenin biokimyəvi sərfi göstəricisi. Göstərici çox
olduqda çirkləndirici maddələr də daha çox olur və suyun key
fiyyəti bir o qədər pisləşir.
- Suda mikroorqanizmlərin olması. Onun göstəricisi ba
ğırsaq bakteriyaları (kalititr) miqdarıdır.
- Suda ammonyakın, nitratların , nitritlərin, neft və neft
məhsullarının, fenolun, sintetik səthi-aktiv maddələrin, ağır
metalların miqdarı və s.
Rio-de-Janeyroda (iyun, 1991) BMT-nin konfransında
əhalinin keyfiyyətli içməli su ilə təmin olunması problemi
bəşəriyyətin dayanıqlı inkişaf strategiyasında hakim mövqe
təyin olundu. Təbiətin mühafizəsi strategiyasında qeyd edilir ki,
planetar miqyasda bəşəriyyətin sağlamlığı istifadə olunan şirin
suyun keyfiyyətindən asılıdır.
Bir çox ölkələrin iri şəhərləri üçün “su aclığı” artıq xarak
terikdir. Məsələn, Mexico, Paris, Tokio, Nyu-York, Qahirə və s.
şəhərlərdə “su qıtlığı” mühüm problemə çevrilmişdir. Səna
yenin kənd təsərrüfatının inkişafı, əhalinin sayının artımı su is-
tehlakım artırır, başqa bir tərəfdən, hidrosferin çirklənməsi “su
aclığı” problemi yaradır. Bu problemin həlli yollar:
- sudan qənaətlə istifadə, çirkab (işlənmiş) suların su höv
zələrinə axıdılmasının qarşısının alınması;
- dəniz suyunun şirinləşdirilməsi (Səudiyyə Ərəbistanı.
BƏƏ, Küveyt, Bəhreyn, Türkmənistan, Qazaxıstan, Yaponiya,
Avstraliya İttifaqı və s.);
- çay sularının bir bölgədən digərinə yönəldilməsi;
- aysberqlərdən istifadə edilməsi;
- su anbarlarının tikilməsi;
- sənaye və energetikada qapalı su dövriyyəsinin
yaradılması və s.
İnsanın gündəlik su tələbatı minimum 2 1-dır. Sənaye və
məişət tələbatı daxil olmaqla İEÖ-də sutkalıq su istehlakı 200-
300 1-dir (iri şəhərlərdə 400-500).
Dünyada mövcud olan su anbarlarının sayı 16 min,
onların ümumi sahəsi 400000 km2-dir.
Regionların su təminatının yaxşılaşdırılması üçün su
anbarlarının tikintisi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Su anbar
larının tikilməsi, əsasən İkinci Dünya müharibəsindən sonra
daha da artmışdır. Dünyada təkcə son 30 ildə su anbarlarının
sayı 4 dəfə, ümumi həcmi isə 10 dəfədən çox artmışdır (o cüm
lədən, Latın Amerikası ölkələri, Asiya və Afrikada 35-90 dəfə).
Hal-hazırda planetimizdə 60 mindən çox su anbarları istifadəyə
verilmişdir.
Üç kateqoriyadan ibarət müəyyən olunmuş hidroenerji
potensialı mövcuddur (nəzəri, texniki və iqtisadi).
Nəzəri potensialı müəyyən etmək üçün bütün yerüstü
axım hesablanır - 46 min km3/il. Nəzərə alsaq ki, qurunun orta
hündürlüyü 800 m-dir, onda ümumi hidropotensial 1,0 mlrd.kvt
gücündə və elektrik enerjisinin illik hasilatı 50 trln kVt/saatdan
çox təşkil edər. Son qiymətləndirməyə görə texniki potensial 20
trln kVt/saatdan artıqdır.
İqtisadi potensial texniki potensialın iqtisadi cəhətdən
səmərəli hesab olunub istifadə edilən hissəsidir. Onun göstəri
cisi ilə texniki potensialdan təqribən 5 dəfə az olmaqla 10 trln
kVt/saatdan az deyildir.
İqtisadi potensialın miqyasına görə dünyanın iri regionları
- Xarici Asiya, Latın Amerikası, Şimali Amerika, MDB, Xarici
Avropa, Avstraliya və Okeaniya göstərilən qaydada sıralan
mışdır.
228
229
Dostları ilə paylaş: |