kürəsində insanın ayağı dəyməmiş yer qalmamışdır. Bütün adalar
kəşf olunmuş, isti və buzlu səhralar tədqiq edilmiş, dağ zirvələri
fəth edilmişdir.
İnsan kosmosa çıxmışdır. Fizika, kimya, biologiya və eko-
logiyamn fundamental qanunlan insana təsir edir, insan və təbiətin
qarşıhqlı əlaqəsinin hərtərəfli öyrənilməsi vacibdir. Bu, böhramn
dadmasının qarşısım alar, təbiət və cəmiyyətin davamlı inkişafını
təmin edir, Yer kürəsi ekosisteminin bütövlüyünü saxlaya büər.
Yer kürəsində insamn başqa bioloji növlərlə ekoloji oxşarlığı,
ekoloji əlaqələrin oxşarlıq enerjilərində meydana çıxır, bu da
insamn bioloji mənşəyi və canlı təbiətə məxsusluğu ilə izah edilir.
insanın bioloji təbiəti bütün canlılara xas olan həyatı
qorumaq, onu zaman və məkanda davam etdirmək, maksimum
təhlükəsizliyi təmin etmək kimi amillərlə xarakterizə olunur- Bu
təbii tələbat bəşəriyyətin yaşayış mühitinin daimi qarşılıqlı təsiri ilə
əldə edilir. Bütün adamlar qida qəbul edir, onlar qida zəncirində 1
və 2-ci sıramn konsumentləridir.
İnsan^ - Yer kürəsində məlum olan 2 milyon bioloji növdən
biridir.
Embriologiya və anatomiyanın müqayisəli məlumatları, insan
bədəninin inkişaf və quruluşunda heyvanlarla oxşarlığı aydın
göstərir, bu da ağıllı insan növünü heyvanlar aləmində,
onurğalılara, fəqərəlilər yarımtipinə, məməlilər sinfmə, pri- matlar
dəstəsinə, haminidlər ailəsinə, insan cinsinə {Homo) aid etməyə
imkan verir. Ancaq bizim zəmanəmizə qədər yalnız bir növ - ağıllı
insan (Homo bariens) yaşamışdır.
Antropologiya
-
Homo
Sapiens
növünün
bioloji
xüsusiyyətləri haqqında elm olub, insanın mənşəyi, daxili və xarici
quruluşunu (morfologiya), təkamülünü, insan irqlərini və onların
mənşəyini, bu irqlər arasında insanın normal, fiziki quruluşunu
tədqiq edir. İnsan fiziologiyası-canlı orqanizmin həyat
' Qara şriftlə yeni anlayışlar qeyd edilmiş, onları dərk etmək lazımdır. Bu bUik test
zamam yoxlanacaqdır.
39
fəaliyyəti və həyati funksiyaları haqqında elmdir.
İnsan və heyvan bədəninin quruluşunda ümumihk çoxdur:
1)
insanda embrional inkişafın ilk mərhələlərində daxili skelet
sütunlarla təmsil olunub, udlaq boşluğu qəlsəmə dəliyinə malikdir,
sinir borusu bel tərəfdə yerləşir, bədən ikitərəfli simmetryiahdır;
2)
sütunlularm onurğa sütunu ilə əvəz olunması, çənə
aparatının, beynin inkişaf və formalaşması, cüt, müstəqil
nahiyələrin skeletinin meydana çıxması, baş beyində beş şöbənin
mövcudluğu, qarın tərəfdə ürəyin formalaşması insam onurğa-
lılara aid etməyə imkan verir;
3)
məməlilərdə olduğu kimi, insanın onurğası beş şöbəyə
bölünmüş, dəri tüklərlə örtülmüş, tər və piy vəzilərinə mahkdir;
diafraqmanm, dördkameralı ürəyinin, sabit bədən temperaturunun
olması səciyyəvidir.
4)
uşaqhğın
olması,
plasenta
vasitəsilə
embrionun
qidalanması insanı ciftlilərə aid edir;
5)
tutma tipli nahiyələrin (birinci barmaq digərlərinə qarşı
qoyulub), dırnaqların, bir cüt süd vəzilərinin olması; gözlərin bir
müstəvidə yerləşməsi, süd dişlərinin dəyişməsi və s. əlamətlər
insanı birincilər dəstəsinə aid etməyə inıkan verir;
6)
insanların heyvanlarla qohumluğuna dəlalət edən cəhət
onlarda atavizmin və rudimentlərin olmasıdır;
atavizmlər - insanda uzaq əcdadlara aid əlamətlərin onun
ayrı-ayrı orqanlarında əmələ gəlməsidir; atavizm əlamətləri - xarici
quyruq çıxıntısı, üzdə çoxlu tük örtüyününün olması, köpək
dişlərin inkişafı, çoxməməlilik və s. insanda olması, bu əlamətlərə
məxsus olan genlər təkamül prosesində genofonda saxlamlır,
ancaq onların təsiri normal ontogenezlə əlaqələnir; rudimentlər
inkişaf etməmiş orqanlar təkamül prosesi zamam öz funksiyalarını
itirir; atavizmlərdən fərqli olaraq rudiment növünün bütün
formalanna rast gəlinir; insanda 10-90 qədər rudiment vardır;
appendiks, gövdənin tük örtüyü, qulaq əzələləri, onurğanın
büzdüm şöbəsi və s.
Bununla yanaşı insanla insanabənzər meymunlar arasında
köklü fərqlər mövcuddur:
40
1)
düz yerinə ancaq insana xasdır;
2)
vertikal vəziyyətinə görə insanın skeleti geniş çanağa, səthi
döş hüceyrəsinə, çanağın kəskin büküklüklərinə, tağlı pəncəyə
mahkdir, aşağı nahiyənin baş barmağı o birilərinə yaxın olub dayaq
funksiyasını öz üzərinə götürmüşdür;
3)
kəllənin beyin hissəsi üzə nisbətən üstünlük təşkil edir;
4)
insan tutumu 1000-1800 sm^ olan, mürəkkəb təşkil
olunmuş baş beyninə malikdir, böyük yanmşarlann qabağı orta
hesabla 1250 sm^-dir, bu da insanabənzər meymunlarm- kından
əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir;
5)
insan beynində alın, gicgah və ənsə hissələri çox inkişaf
etmişdir, bunlarda psixikamn və nitqin mühüm mərkəzləri
yerləşmişdir;
6)
insan şüur və təfəkkürə malikdir, o incəsənət və elmin
yaradıcısıdır.
İnsan təkamülünün əsas mərhələləri - insanın qədim
əcdadının yaşayış mühitini iqlim dəyişilmələri əks etdirir. Azsaylı
qazıntı məlumatlarına əsasən insanın və insanabənzər
meymunların təkamül xəttindəki fərq 20 mln il bundan əvvəl baş
vermişdir. Ancaq molekulyar səviyyəli və digər tədqiqatlar başqa
nöqteyi-nəzərin formalaşmasına imkan verdi, yəni iri insanabənzər
meymunlar və hipponlar 10 mln.il bundan əvvəl ayrılmışdır, o
zaman insanın şimpanze və qorilla kimi yaxın «qohumları», cəmi
6, ya da 8 mln il bundan əvvəl yaşamışdır. Son zamanlar biokimya
vasitəsilə alınan qazıntı qalıqları insan və insanabənzər
meymunların təkamül xəttinin ayrılma vaxtım təsdiq edir.
Homo habilis («bacarıqh insan»). Ümumi fikrə görə, bu növ
Homo cinsinin ilk məlum növüdür. Bu növ təxminən 2-1,5 mln il, ,
ola bilər ki, daha uzun müddət mövcud olmuşdur. Görünür ki, o.
Afrikadan olan avstralopitekdən (australo- pithaecus) ya da
afrikah avstralopitekdən (afrikcaness) əmələ gəlmişdir. Bacanqlı
insan şərqi Afrikada, ya da ola bilər ki. Cənubi Afrikada,
cənub-şərqi Asiyada yaşanuşdır. Alətlərdən istifadə, sürü həyat
tərzi beynin gələcək inkişafına, nitqin təşəkkülünə,
SOSİ21İ
amilin
yaranmasına səbəb oldu, tik insan-
41
Dostları ilə paylaş: |