lann fiziki və ictimai xüsusiyyətlərinin təkamülü üç mərhələni
əhatə edir. Ən
qədim insanlar, qədim insanlar və müasir insanlar.
Ən qədim insanlar
(arxazitronlar). Bugünkü günə bir neçə
qazıntı formaları məlumdur. Pitekantrop (meymun-insan), onun
qahqlan 1891-ci ildə Yava adasında tapılmışdır; sinan-
trop-qalıqları 1927-ci ildə Pekin yaxınlığındakı mağaradan əldə
edilmişdir və s. Görunur ki, bunları bir neçə-dik və düz yeriyən
insana aid etmək olar ki, onlar da təxminən 1,6 min. ildən 200 min
ilədək əvvəl yaşamışdır. Bu dövrdə yeni şəraitdə məskunlaşan düz
yeriyən insanların populyasiyası ayrı-ayrı təcrid edilmiş
arxantroplar formasını əmələ gətirmiş və çoxsaylı əlamətlərinə
görə avstralopiteklər və müasir insanlar arxasında aralıq yer
tutmuşlar.
Təkamülün perspektivli istiqamətlərindən biri əmək
alətlərinin hazırlanması qabiliyyətinin təşəkkülü və gələcək
inkişafı idi, bu da düz yerimənin və baş beynin inkişafı, odun
mənimsənilməsi ilə qarşıhqlı əlaqədə olmuşdur. Alətin
hazırlanması onların təyinatını və istehsalat ösullanm başa düşməyi
tələb edirdi.
Anlayış fəaliyyəti kollektiv əmək fəaliyyəti prosesində nitq və
təfəkkürlə əlaqədardır. Orqanizmin beyninin tutumu (700- 1200
sm^) ibtidai nitqə sahib olmağa imkan verirdi (belə hesab edirlər ki,
müasir insanın uşağın 750 q kütləsinə malik olan beyni ona nitqə
yiyələnməyə imkan verir). Kişilərin boyu 160 sm-ə qədər və daha
çox olurdu. Kəlləsinin sümükləri qalındır, alnı meyllidir, qaşüstü
sümüyü ifadəlidir, çənəaltı çıxıntısı yoxdur, çənəsi böyükdür.
Bütün bunlar arxantropun müasir insanlardan əhəmiyyətli dərəcədə
fərqli olduğuna dəlalət edir. Onların təkamülü bioloji amillərin
təsiri ilə baş verirdi.
Qədim insanlar
{paleoantroplar). Bu forma - ağıllı insanın,
qazıntı formaları və arxantroplar arasında arahq mövqe tutur.
Antropogenez mərhələsinin təkamüldə bioloji amillərlə yanaşı
sosial amillər də fəaliyyət göstərməyə başlayır: əmək, ov və
qorunma prosesində fərdlərin səyinin birliyi, qazamlımş təcrübə və
ənənələrin
gələcək nəslə ötürülməsi,
intellektual inkişaf
42
və s. Neandertallar da paleontroplara aid edilir (ilk dəfə onların
qalıqları 1856-cı ildə Almaniyada Neander çayı vadisində
tapılmışdır). Onlar Avropada, Afrika və Asiyada geniş
məskunlaşmışdılar. Neandertallar 250-35 min əvvəl buzlaqlar
epoxasında mağaralarda, 50-100 adamı əhatə edən qruplar halında
yaşamışlar. Onlar müxtəlif daş alətlər hazırlayırdılar: əl rubilaları,
ərsinlər, itiağızh bıçaqlar və s. Kişilər kollektiv ova çıxır, qadınlar
və uşaqlar yeməli gövdələr və meyvələr yığırdılar. Neandertallar
yemək hazırlamaq üçün daimi ovdan geniş istifadə edir, dəri
geyirdilər.
Neandertallar üçün xarakterik əlamətlər: balaca boy (155- 165
sm), kəlləsi aşağı əyilmiş alnına və peysərə malikdir; böyük
gözüstü val; beynin həcmi 1400 sm^-ə qədər artnuşdır; inkişaf
etmiş alın hissəsi alt çənənin quruluşunun xüsusiyyətləri onlarda
rüşeym halında nitqin olmasına dəlalət edir.
Sərt iqlim - şəraitində təbii seçmə imkanlarına hər vəchlə
qovuşmasına, hətta özlərinin həm də qəbilələrinin belə kənar-
laşdırılmasma şərait yaradırdı. Ancaq əmək fəaliyyəti əmək
prosesində, ovlamada, iri yırtıcılardan qorunmada ayrı-ayn
fərdlərin sinfində birləşdirilməsini tələb edirdi. Ən mühüm
şərtlərdən biri qazanılmış təcrübə və ənənələrin gələcək nəslə
ötürülməsidir. Kollektiv qarşılıqlı münasibətlərin daha da
təkmilləşdirilməsi, intellektin inkişafı həyat uğrunda mübarizədə
uğur qazanmağa şərait yaratnuş və neandertalla- nn bəzi
qruplarının yeni növünün - ağılh insamn formalaşmasına gətirib
çıxarmışdu:.
Müasir insanlar (neantroplar). Qədim insanlan əvəz edən
müasir fiziki tipli adamların təşəkkülü 50-40 min il əvvəl baş
vermişdir, bir müddət arxantroplarla neantroplar birgə mövcud
olmuş, sonralar isə neandertallar ilk müasir adamlarla -
kromanyanlar tərəfindən sıxışdırılmışdn (ilk qahqlan 1868- ci ildə
Fransada promanyan qrotunda tapılmışdır).
Bütövlükdə kromanyonlar hazırda yaşayan insanların fiziki
xüsusiyyətlər kompleksinə malik idilər: boyu 180 sm; kəllənin
beyin hissəsi üz hissəsindən üstün idi; bütöv gözüstü yastıqcıq yox
idi; çənəaltı çıxıntı yaxşı
inkişaf etmiş aydm nit
43