logiya şəraitini 10%, maşınqayırma isə 7% miqdarında bərpa edir.
Əgər lazımi dərəcədə dövlət ehtiyatı ödənilmişsə, onda o mövcud
sənaye sahəsini bağlaya bilər. Sənaye sahəsinin ləğvi barəsində
beynəlxalq birliyə məlumat verilir. Bu halda ekoloji şəraitin
normativ həddən 2 dəfə yaxşılaşması baş verir.
Oynnun məqsədi ondan ibarətdir ki, onun iştirakçıları
qruplarda işləyərkən qərar qəbul edir, damşıqlar aparır,
müqavilələr bağlayır və s. Ölkələr mövcud məhsul mübadiləsini
həyata keçirir, ekoloji bülletendə qeydiyyat aparırlar, 5 illik
müddətinə oyunlar tsiklinin təşkili nəzərdə tutulur.
Keçirilmə mərhələləri
L İştirakçılar briqadalara bölünür. Çöl briqadasımn vəzifəsi
ölkələrdən birinin nümayəndəsi kimi ölkəni istehsal olunan
məhsulla təmin etməkdən ibarətdir, bununla da ekoloji şəraitə
yalnız minimal zərər vurmağa çalışır.
Ölkə hansı məhsulu istehsal edəcəksə, onun hamısım
hökümət 5 illik planın tərtibi prosesində həll edir.
n. Beynəkalq müşavirənin keçirilməsi.
Hökumət (briqadalar) satılacaq və ehtiyatda saxlanılacaq
sənaye məhsullarının koordinasiyasını aparır, bununla əlaqədar bir
il üçün planların düzəldilməsini həyata keçirir.
ni. Bir il ərzində məhsul mübadiləsindən sonra yekun vurulur
- «məhsulların qeydiyyat siyahısı» və «Ekoloji bülleteni»
doldurulur.
Yekun briqadalarda müzakirə edilir. Sonrakı il üçün plan
tərtib edilir.
IV.
Məhsullann alınmasının koordinasiyasına dair beynəlxalq
damşıqlar keçirilir (damşıqlar ikitərəfli, təxmini ola bilər).
Beynəlxalq satınalma və sənaye məhsullarımn buraxılışı haqqında
məlumatlar mübadiləsindən sonra ayn-ayn sahələrdə sonrakı üin
yekunu hesablamr və yenidən qeyd edilən «Siyahı» və «Bülleten»
doldurulur. Tsikl bir neçə dəfə təkrar edilir.
V.
5 illik plan həyata keçirildikdən sonra sonuncu yekun
35
hesablanır və Tyutor tərəfindən yekun siyahı doldurulur.
Keçirilmə qaydası
Tyutorun giriş sözü ..................................................... -10 dəq.
Briqadalara bölünmə, briqadalar tərəfindən
plamn və ekoloji strategiyanm işlənməsi ....................... -20dəq
Beynəlxalq müşavirənin keçirilməsi ................................... -20dəq
«Satqı» və «alqı» yekununun müzakirəsi
və yeni plamn işlənməsi ......................................... -20 dəq.
Danışıqlar, nəticələrin müzakirəsi (siyahılan
doldurmaqla) .................................................................. -70dəq
Tyutorun oyunlara yekun vurması ...................................... -20dəq
36
ü ç ü n c ü f ə s i l
3.
İNSAN EKOLOGİYASI ƏSAS TƏRKİB HİSSƏLƏRİ
Artıq cəmiyyətin təşəkkülünün ilk mərhələlərində adamların
yaşayış şəraiti və onlann sağlamlıqlarının xüsusiyətlərilə əlaqənin
olduğu aşkar edilmişdir. İki min il əwəl dahi alim, həkim
Hippokrat (təxm.-er. əv. 460-370-cı illər) nəinki iqlimin, suyun,
relyefin həmçinin ilk dövrlərin müxtəlif sakinlərin sağlamlığına
təsirini təsvir etmiş, eləcə də Avropa, Asiya, Aralıq dənizinin
Afrika sahillərində yaşayan xalqların müqayisəli antropoloji
təsvirini vermişdir. Onun əsərlərində xarici mühit amillərinin həyat
obrazının insanın cismani (konsititusiya) və ruhi (eksperiment)
xassələrinə təsirinə dair çoxsaylı dəlillər öz əksini tapmışdır.
XVII əsrdə yeni elm sahəsi - tibb coğrafiyası meydana çıxdı.
Bu elm təbii və sosial şəraitin müxtəlif ərazilərdə yaşayan xalqların
sağlamlığına təsirini öyrənir. Bu elmin banisi italyan həkimi
B.Ramatseşin (1633-1714) olmuşdur.
Rusiyada tibb coğrafiyasma dair ilk işlər XVIII əsrin
ortalarına aid edilir. XIX əsrin ortalarmda tibb coğrafiyası özünün
ən yüksək inkişafına qədəm qoydu. Bu dövrdə dəqiq tibbi- coğrafi
təsvir tərtib edilir ki, onlarda həm müsbət, həm də mənfi mənada
konkret ərazinin təbii şəraitinin onun əhalisinin sağlamhğma təsiri
hərtərəfli izah ediHr.
N.F.Remarsın (1992) fikrinə görə klassik bioloji ekologiya ilə
eyni vaxtda, başqa ad altında insan ekologiyası meydana gəldi.
Uzun illər ərzində bu sahə iki istiqamətdə formalaşırdı - orqanizm
kimi insan ekologiyası və sosial ekologiya, insan ekologiyası
məzmununa görə sosial ekologiyaya nisbətən daha yaşlı və
genişdir. «İnsan biologiyası» adı altmda bu istiqamət geniş inkişaf
edərək, t.l.Meçnikovun «İnsan təbiəti haqqında etüdlər» (1903) və
«Nikbinlik etüdləri» (1907) əsərlərində öz əksini tapmışdır. Rus
həkimi A.A. Ostroumov 1895-ci ildə çap olunmuş «Klinik
mühazirələr»ində yazırdı: «Bizim tədqiqatımızın predmeti xəstə
adamdır, onun normal həyatı onun mövcudluğunun şəraiti ilə
pozulmuşdur». O, qeyd edirdi ki,
37
«klinik tədqiqatın məqsədi insan orqanizminin yaşayış şəraitinin,
onun mühitinin, ona uyğunlaşma tərzinin və kefinin po- zulmasınm
öyrənilməsidir».
Bizim ölkəmizdə sosial elmi istiqamət kimi insan ekologiyası
uzun müddət özünü göstərə bilmirdi. Elmdə tibb coğrafiyası, insan
ekologiyası ideyasının bələdçisi rolunu öz üzərinə götürdü. 1972-ci
ildə A.P.Avitsmm «Coğrafi patologiyaya giriş» adlı monoqrafiyası
nəşr edildi. Burada ən böyük bölmə insan ekologiyasına həsr
olunmuşdur. 1972-ci ildə Stokholmda əsasən insan ekologiyası
problemlərinə həsr olunmuş birinci beynəlxalq müşavirə keçirildi.
Bu problemlər 1983-cü ildə V.N.Koznaçeyevin nəşr etdirdiyi
«İnsan ekologiyasının nəzəriyyə və təcrübə oçerkləri»
monoqrafiyasında öz əksini tapdı. 1984-cü ildə Suzdalda Rusiya
Elmlər Akademiyasının biosfer problemləri üzrə elmi şurası insan
ekologiyasına dair məktəb təşkü etdi. Burada insan ekologiyasının
anlayışlar, konsepsiyalar və modellər sistemi, onun ənənəvi
ekologiyaya münasibətini aydınlaşdırmağa cəhd edildi.
Məşhur ekoloq N.F.Reymorsa görə, elmin «İnsan
ekologiyası» və «sosial ekologiya»ya bölünməsi insamn özünün
dua- list keyfiyyətinə əsasən aparılmalıdır. Söhbət fərd, orqanizm
haqqında gedirsə, onda bu «insan ekologiyası»dır, lakin sosial
problem nəzərə alınarsa, onda bu, «sosial ekologiya»dır.
İnsan ekologiyası şəxsiyyət, orqanizm autoekologiyası kimi
(yunan sözü autos - özüm) orqanizmlərin yaşama mühiti ilə
qarşılıqlı münasibətini öyrənir. Bu münasibətlərin əsasında insan
orqanizminin mühitə təsirinin morfofizioloji reaksiyası durur.
Orqanizmə abiotik (fiziki, kimyəvi), biotik və antropogen amillərin
təsiri müəyyən edilir. Beləliklə, insan ekologiyası - insanın
yaşadığı mühitlə qarşılıqlı münasibəti haqqında elmdir.
3.1. İnsan biososial növ kimi
Ekoloji
nöqteyi-nəzərdən
bəşəriyyətə
Yer
kürəsi
ekosisteminin tərkib hissəsi olan bioloji növün ümumdünya
populya- siyası kimi baxmaq olar, ancaq bu növ planetdə olan
növlərin xüsusi, müəyyən dərəcədə fərqlənən əla keyfiyyətlisidir.
Yer
38
Dostları ilə paylaş: |