bağlı olan canlılar həyat qabiliyyətinə malik ola bilməzdilər, çünki
onlar daim dəyişən ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşa bilməzdilər.
Belə ki, insanda bədən temperaturunun ritm dövrü 25,0+0,5 saata
bərabərdir, onun bu dövrdə ağır fiziki əmək yerinə yetirməsi və ya
yataq rejiminə riayət etməsi, insanın təcrid olunması və kollektivdə
olması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bədən temperaturunun sutkalıq
dinamikası dalğavari xarakterə malik olub, maksimal dəyəri saat
18-də, minimal isə gecə saat l-lə səhər saat 5 arasında olur. Bu
dövrdə qan təzyiqinin yüksək göstəriciləri müşahidə edilir. Nəbzin
ən az sürət kəmiyyəti saat 4-də, qan təzyiqininki isə təxminən səhər
saat 9-da qeyd olunur.
Gözdaxili təzyiq səhər yüksəlir, gecələr isə aşağı düşür.
Beynin fəallığı sutka ərzində müəyyən dəyişikliyə uğrayır. Gecə,
xüsusilə saat 2 ilə 4 arasında insan hərəkətlərində ləngimə
müşahidə edilir, əzələ qüvvəsi aşağı düşür, yaddaşı zəifləyir,
məsələlərin həllində səhvlərin miqdarı artır.
İnsan və heyvanda sutkahq ritmiərin bütün kompleksi ciddi
qaydaya düşmüş xarakterdə olur. Onun dinamikliyinin
saxlamiması vaxt ötürücüləri (rejim sinxronizatorları) ilə həyata
keçirilir. Fiziki və sosial sinxronizatorları fərqlənirlər. Fiziki
sinxronizatorlara geofiziki sutkalıq tsikllər daxildir ki, onların
arasında işıq və qaranlığın növbələşməsi aparıcı rola malikdir. İşıq
bizi fəal fəaliyyətə sövq etməklə, onu əlverişsiz təsirlərdən (şaxta,
yağış, birbaşa günəş radiasiyasından) təcrid edir, süni istilik və
işıqhlıq yaradır. Qaranlıq bizi rahatlığa sövq edir. Sutkamn vaxtı
haqqında, xüsusilə şəhər sakinləri, nəinki təbii hadisələrlə, əksər
hallarda, saat əqrəblərinin vəziyyətilə fikir yürüdürlər.
Əmək rejimi sosial sinxronizatorların ən mühümlərindən
biridir - bizim üçün vaxt göstəricilərini iş və məişət qayda-
qanununun stereotip (dəyişməyən) elementləri - işə getmə və
qayıtma, qida qəbulu, televiziya verilişlərinə ənənəvi axşam
baxıran və s. təşkil edir.
Vaxtın sosial ötürücülərinə şəhər həyatının bəzi atributları
daxildir; şəhər səs-küyünün dəyişilməsi, gündüz və axşamın
60
düşməsi, iş rejiminin qanunlan, axşam vaxtı küçələrin işıq və
reklamları. Ritm sosial sinxronizatorlarının rolu müstəsna
əhəmiyyətə malikdir. Adi həyat qaydalanmn yenidən qurulması
zamanı onun həlledici amili əsas rol oynayır: məsələn, bir
növbədən digər növbəyə keçilməsi (növbəli iş zamanı), digər saat
qütbünə keçmə və s.
Tezliklə mülki aviasiyada reaktiv təyyarələrdə sərnişin
reysləri, xüsusilə onlar kütləvi xarakter və adi hal aldığı vaxt qeyd
edilmişdir ki, yeni məkana gəlmiş adamlar fiziki və psixi
narahatlıq keçirirlər: gecə yatmaq olmur, günorta isə adanu yuxu
basır, iştaha pozulur, əsəbilik əmələ gəlir, iş qabiliyyəti aşağı
düşür. Bir qədər keçdikdən sonra insan əvvəlki əhval- ruhiyyəyə
qayıdır, narahathq keçib gedir. Belə hadisələrin təzahürü fərdi
xarakter daşıyır. Ümumilikdə isə yola düşmə ilə son məntəqəyə
gəlib çatma arasında vaxt fərqi çox olarsa, sadalanan hallar özünü
daha aydın göstərir.
Dayaq-hərəkət aparatınm, çoxsaylı periferik və mərkəzi əsəb
əmələgəlməsinin ritmiəri birinci olaraq özünün fazasını yeni
sutkalıq qayda-qanuna uyğunlaşdırır. Ancaq orqanizmdə daha çox
süstlük prosesləri vardır ki, onların da fazası öz vəziyyətlərini çox
ləng dəyişirlər. Buna misal olaraq, bədən temperaturunun sutkalıq
rejimini göstərmək olar. Nəticədə orqanizmin sirkad ritmiərinin
təbii qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı təbii sinxronluğu itir. Həyati
proseslər sinxronlaşır, ancaq inert ritmlər özünün yenidən
qurulmasını qurtarmasa, bu sin- xronlaşma itməyəcək. Sirkad
ritmiərinin razılaşması dövründə, onların qarşılıqlı sinxronlaşması
zamanı orqanizmin vəziyyəti desinxroza adını alnuşdır. Yuxu
vaxtımn adət edilməmiş vaxtı irəli çəkilməsindən sonra desinxroz
əvvəlcə aydın formada çıxış edir: həzmetmə pozulur, iştaha
tamamilə itir, yuxu çatış- mazhğı əsəbiliyin təzahürünə səbəb olur,
gündüz saatlannda yuxuculuğu və süstlüyü saxlayır. Sutkalıq
ritmlər fiziki fəallığın və rahatlığın yeni ritminə uyğun gəldikdə
orqanizmin sir- kadiyen sistemində hərcmərclik dayanır və
qayda-qanun bərpa edilir, qeyd edilən simptomlar düzəlir və son
nəticədə yox olur, bu isə desinxrozun tam ləğv edilməsi demək
deyil.
61
Desinxroz aşkar formadan gizlinə keçir. Desinxrozun gizlin
vəziyyətində ritmiərin əksəriyyəti özünün yenidən qurulmasını
başa çatdırmış olur, lakin bir sıra inertli proseslər hələ
yenidənqurmanı davam etdirirlər. Bu mərhələdə xarici salamat-
hğa - yuxunun qaydaya düşməsinə, iştahanın bərpasına, xoş
əhval-ruhiyyəsinin qayıtmasına baxmayaraq, orqanizmin səmərəli
işi həddindən artıq gərginlik hesabına təmin olunur.
Desinxrozun aşkar və gizli dövrlərinin uzunluğu fazah
irəliləmənin kəmiyyətilə müəyyən edilir. «Fəallıq-rahatlıq» ritmi
fazasımn maksimal irəliləməsi - 12 saata bərabərliyi zamanı aşkar
desinxroz fərdi versiyalan hesaba almadan, orta hesabla 10-15 saat
davam edir. Nəticədə, yuxunun uzunmüddətli və davamh
pozuntusu,
mədə-bağırsaq
pozğunluğu
(mədənin
xora
xəstəliyindən 12 barmaq bağırsağın xəstəliyinə qədər), əsəb
xəstəliyi (nevroz) əmələ gəlir.
«Yuxu-gümrahlıq» ritminin tez-tez dəyişilməsi növbəli
əməyin təşkilində xarakterik amilə malikdir. Müxtəlif növbəli iş,
xüsusilə onların qeyri-səmərəli növbələnməsində üçlü simp-
tomlar:
yuxunun davamlı pozuntusu, mədə-bağırsaq
pozğunluğu nevrozlarla bağh olan xronik desinxroza səbəb ola
bilər. Növbəli iş rejimilə işləyən adamlar əlavə dincəlməyə ehtiyac
hiss edir, bu zaman onlar gündüz və gecənin təbii növl3ələnməsinə
uyğun gələn aydm həyat qayda-qanununa riayət etməlidirlər.
Bioloji ritmiərin pozulması işlənilmiş psixosomatik
ehtiyatların bərpasma maneçilik törədir, yorğunluğa səbəb olur,
insan fiziologiyasının pozuntularına gətirib çıxarır. Həcm
çəkisinin artması şəraitində zərərli xarici və daxili amillərin
hərəkəti, şəhərlərin əksəriyyətində kritik ekoloji vəziyyət
sağlamhğa ciddi təhlükə yaradır.
3.6.
Sağlamlıq
Bu, fərdin obyektiv vəziyyəti və subyektiv hissi, tam fiziki,
psixi və sosial sağlamhq rəhnidir.
«Sağlamhq» termini fövqəladə dərəcədə çox planlı olub, tibbi
ölçüsü optimal əmək qabiliyyəti və sosial fəallıqla ta
62
Dostları ilə paylaş: |