3.5.
Adaptasiya, stress, distress
Adaptasiya - ona vəziyyət kimi sabitlik (davamlılıq) şəklində
baxmaq olar. Öz təbii halından çıxarıhb, özü-özünə qapılan,
yenidən ona qayıdan sabit sistemdir.
Adaptiv rəftar - sərhədləri növ xarakteristikaları ilə təşkil
edilmiş fizioloji hüdudda mühüm dəyişkənliklərini saxlamaq
qabiliyyətidir.
Adaptasiya Homo-sapiens növünün xassəsi olub, təkamülün
məhsuludur və reaksiyamn tipik növ norması hüdudunda təzahür
edir. Adaptasiyanın vəzifəsi bioloji qomeostazı qoruyub
saxlamaqdır.
Qomeostaz - tənzimləmə prosesi sistemi kimi orqanizmdə iş
parametrlərinin
dinamikliyinə
köməklik
göstərir.
O,
özünütənzimləmə mexanizminə yardım edir.
Adaptasiya terminindən başqa akklimatizasiya (uyğunlaşma)
termini də istifadə olunur, bu da qısamüddətli və dönən
morfofızioloji dəyişiklikdir (məs: sabit gün qaralması). Adətən
akklimatizasiyaya nisbətən adaptasiya enerjisini daha geniş
anlayış hesab edirlər.
İnsanın adaptasiyası onun bədən quruluşundan asılıdır. (6-cı
cədvələ bax).
Cədvəl 6
İnsanın bədən quruluşu tipləri
Bölgu prinsipi (mfiəUiO
Quruluş tiplərinin işarələri
1
2
Humoral (Hippokrat)
Fleqmatik, xolerik, melenxolik,
sanqvinik
Anatomik (Aşner)
Orta tip, ensiz tip, geniş tip
Anatomik (Şevkupenko)
Mezomorf, dalixomorf, braximorf
Antropometrik (Serkupenko)
Atletik, astetik, piknik
Anatomik-fızioloji (Siyu)
Əzələli, respiratorlu, serebralh,
digestivli
54
Cədvəlin davamı
I
2
Sistemli-fızioloji (Viola)
Hormosplanxnaeli, mikro splakxniren,
megalosplanxnili
Klinik-fizioloji (Beneka)
Normal, daxili orqanların aşağı iş
qabiliyyəti, daxili orqanların
həddindən yüksək iş qabiliyyəti
Klinik-funksional (Çemorutski)
Normostenik, hipostenik, giperstenik
Klinik-nozaloqik (Covanni)
Atlet, fıziatrik, nleoterik
Əzələ tonusu üzrə funksional-sistem (Tandler)
Normotonik, hipotanik, hipertonik
Sistemli-anatomik (Knlov)
Fibramatozlu, qraspollu, limfaltozlu
linoltozlu
Sistemli-anatomik (Virenius)
Pustodilu, epitolmallı, əsəbi, birləşmiş
toxumalar
Sistemli-funksional, vegetativ əsəb sistemi
tonusu üzrə (Epinger Qess)
Balanslalaşmış, simpatoniq, yaqatonik
Sistemli-funksional, vegetativ əsəb sistemi üzrə
(Panlon)
Hipervegetativ, hiporvegetativ
Sistemli-funksional (ali əsəb fəaliyyəti tipi üzrə
(Pazelon)
Qüvvətli, hövsələsiz; qüvvətli, sakit,
çevik; qüwətU, sakit, şift, zəif
Sistemli-nazolik, mərkəzi əsəb sisteminin
xassələri üzrə (Kreçmer)
sikloidli, şizoidli
Sistemli-funksional, fəal mezenxilinin xassələri
üzrə (Boqomolets)
Fibrozlu, asetenik, pastozlu,
lionmatozlu
Funksional-biokimyəvi (Labom)
Balanseonmış, Elibden-meyerqaf
siklinin üstünlüyü ilə Krebs siklinin
üstünlüyü ilə
Sistcmli-biokimyəvi, qida xarakterinin tələbatı
üzrə (Brayant)
Hər şey yeyənlər, ət yeyənlər, bitki
yeyənlər
Sistemli-antoqenetik, embrion təbəqələrinin
üstünlüyü inkişafına görə (Bin, Şeldon)
Mezomorf, ektomorf, endomorf
Sistemli-funksional, endokrin vəzilərinin
fəallığına görə (Belov)
Quruluşun 40-dan yuxan tipi
Funksional-fizioloji, əsəb-əzələnin iş
qabiliyyətiinə görə (Kaznaçeyev)
«Miksetləp), «spranterlən>,
«stayerlƏD>
Bioritmoloji, endogen fəallığına görə
Erkən sutkalıq-fəallıqla
(«torağaylar»); gec sutkalı fəallıqla
(«bayquş»)
Bioritmoloji, xarici təsirlərə davamlılığına görə
Ritmik, yüksəkdavamlı, ekzogen
ritmiərin çətin mənimsənilməsi;
aritmik, lobil, ekzogen ritmiərin asan
mənimsənilməsilə
55
tnsamn ekoloji-adaptiv tipi formalaşmış onun ekoloji amillərə
və şəraitə adaptasiyası nəticəsində meydana çıxmışdır.
Adaptasiya nəticəsində müxtəlif coğrafi şəraitlərdə adap- tiv
tiplər əmələ gəlmişdir: arktik, yüksək dağlılıq, tropik, arid,
kontinental və mülayim.
İrsiliyin irqi xüsusiyyətləri və onların bir hissəsi, görünür,
keçmişdə adaptiv xarakter daşıyırdı. Belə ki, neqroidlərin tünd
dərisi orqanizmin parlaq günəş şüalarından müşahidə edirdi,
qıvnm saçlarda istidən qoruyan hava qatı əmələ gəlir.
Avropalıların açıq rəngli dərisi ultrabənövşəyi şüaları buraxmaqla
raxitdən mühafizə edir, dar qabarıq burun udulan havam
istiləşdirir. Monqol tipli irqlər düz cod tüklərlə səciyyələnir;
qüvvətli almacıq sümüyü, epikantusun olması Mərkəzi Asiyanın
kəskin, tozlu iqliminə uyğunlaşmağa imkan yaradır.
Müasir insan üçün dəri və saçların rəngi həlledici rol oynamır.
O, özünün intellektual keyfiyyətini inkişaf etdirməkdə böyük rol
oynayır.
Mutasiya proseslərinin yüksək kəmiyyət əsasında kombi-
nasiyah dəyişməməsi sayəsində bəşəriyyət insan populyasiya-
sınm əhəmiyyətli heterogenliyini təmin edir.
Populyasiyada bir-birinə oxşar fərdlər (biryumurtalıqh
əkizlərdən başqa) olmur, o zaman heç bir fərd irq və populya-
siyalar üçün tipik ola bilməz. Bununla əlaqədar «təmiz irq»
haqqında fikir yürüdülməyə əsas yoxdur. Ağıllı insan növü təkcə
irqi əlamətlərinə görə müxtəlif deyil, burada digər mor- foloji və
fiziki əlamətlər rol oynayır. Yüksək polimorfluluq (insani
populyasiyaların
müxtəliflik
qabiliyyəti)
insanlığın
çirklənməsinin, onun gələcək tərəqqisinin təminedicisidir. Buna
görə də insanların bu və ya digər qrup və ya irqləri arasında
bərabərsizliyinin təsdiqinin nə bioloji, nə də sosial əsası vardır.
Cəmiyyətin gələcək təkamülü insanların bioloji qanunlara şamil
olunmasının düzgün dərk edilməsindən çox asıhdır; şəxsiyyətin
anlaşılmasında bərabər imkanların yaradılması burada əsas rol
oynayır.
Bəşər irqləri - bu, hazırda Yer kürəsində bütün insanlara aid
olan, Homo sapiens-m daxili növünün sistematik şöbəsidir.
56
Dostları ilə paylaş: |