Bəşəriyyət üç böyük irqlə təmin olunur: avraziya (yevraneod),
ekvatorial (avtotral-neqroid), aziya-amerika (monqoloid). İrqlərin
daxilində isə kiçik irqlər və ya irqi növlər qeyd edilir.
İrqlər, görünür, müxtəlif təbii-iqlim şəraitində yaşanuş ne-
antroplar populyasiyasınm məskunlaşması və coğrafi təcrübə
nəticəsində meydana gəlmişdir. Sosial qarşılıqlı münasibətlərin
formalaşması və bioloji amillərin təsirinin aşağı düşməsi
nəticəsində irqlərdən heç biri növ ayrılığına yüksələ bilməmişdir.
Homo sapiens növünün yeganəliyi onu göstərir ki, insanlarm
bütün irqləri bioloji və psixoloji cəhətdən birqiymətlidir və
təkamül inkişafının eyni səviyyəsində olurlar. Bütün irqlərin
nümayəndələri reaksiya normaları hüdudunda mədəniyyətin və
sivilizasiyanın inkişafında yüksək nailiyyətlər qazanmağa
malikdirlər.
İrqi təsnifatların əsas vahidi - irq Homo sepiens növünün
daha xırda sistematik kateqoriya kimi nəzərdən keçirir. Bu, bioloji
kateqoriyadır və onu etnos, millilik və s. anlayışlarla qarışdırmaq
olmaz.
Stress, diskress. 1926-cı ildə Hans Selye müxtəlif xəstəliklərə
malik olan pasiyentlərdə ümumi simptomlar özünü göstərməsi
məsələsinə fikir verir. İştahanın itməsi, əzələ zəifliyi, yüksək qan
təzyiqi, motivasiyanın aşağı düşməsi gözə çarpır. Bu müşahidələr
ona stressi təyin etməyə əsas verir. Alim stressə belə qiymət verdi:
«stress bütün qeyri-spesifik dəyişikliklərin məcmusudur!». Daha
sonra 1974-cü ildə o, yazırdı ki, stress - «xaricdən hər hansı
tələbatın orqanizmə qeyri-spesifik reaksiyasıdır».
Ancaq Selya stressə diqqət yetirən ilk adam deyildi. Hələ ibn
Sina stressin insan və heyvan həyatında mühüm rol oynadığına
fikir vermişdir. O, bunu aşağıdakı misal əsasında izah etmişdir:
qoyun uzun müddət çəməndə otlayndı, ancaq bu çəmən canavarı
bağladıqdan 3 gün sonra qoyun məhv olmuşdu.
Emosional stress bioloji və sosial tələbatın ödənilməsi
mümkün olmayan şəraitdə inkişaf edir, samata vegetativ
reaksiyalar kompleksi ilə müşayiət olunur, simpatoadrenal
sistemin
57
fəallığı isə orqanizmi mübarizəyə səfərbər edir. Uzunmüddətli
stress zamanı reaksiyanın formalaşmasında iştirak edən və li-
pidlərin mübadiləsində ciddi pozuntulara səbəb olan hormonların
təsiri orqanizmin funksiyalarının pozulmasına gətirib çıxarır,
xəstəlik başlanır, adamların bəzisində bu ürək-damar sisteminin
patologiyası diqtəsində mədə-bağırsaq yolunun po- zulmasma
səbəb olur.
Beləliklə, stress nevroloji, ürək-damar, endokrin və digər
xəstəliklərin patogenetik əsasını təşkil edə bilər. Belə ki, son
dövrlərdə belə xəstəliklər arasıkəsilmədən çoxahr.
Ancaq stress orqanizmə müsbət təsir qüvvəsinə malikdir.
Təkamül cəhətdən qüvvətləndirilmiş stress reaksiyası ekstremal
təsiretmə zamanı orqanizmin həyat əhəmiyyətli sistemlərini
səfərbər edir və stress-amillə mübarizədə mühüm şərtdir. Qısa
müddətli kəskin impulslu stressləşmə orqanizmin adaptiv
qabiliyyətini artırır.
Stressin orqanizm üçün həm müsbət, həm də mənfi rol
oynaması Q.Selyeyə konstruktiv, müsbət stressi (su stressi) və
deduktiv, mənfi-dispressi bir-birindən ayırmağa imkan verdi.
Orqanizmin bu və ya digər təsirə («həyəcan reaksiyası») ilk cavabı
stress kimi nəzərdən keçirmək olar. Rezistenlik mərhələsində
paleostatistik adantiv reaksiya üstünlük təşkil edir (bunun hesabına
orqanizmin yüksək davamlılığı təmin edilir), arıqlama
mərhələsində isə qeyri-spesifik funksional pozuntular üstün yer
tutur.
Beləliklə, stress bir tərəfdən homeostazı saxlayır, digər
tərəfdən adaptasiyamn əlverişsiz amillərlə inkişafım təmin edir və
nəhayət, intensiv və zaman daxilində gecikən stress- təsiretmə bir
çox xəstəliklərin patogenezinin əsasını təşkil edir.
Eksperimental gərgin şəraitdə ən çox həssas və dağılanmış
olan ürək-damar sistemidir. Katexalaminlərin yüksək səviyyəsi,
kəskin taxikardiya və ürək aritmiyası (onlar emosional stress
zamam meydana çıxır) miokard pinoksiyasımn inkişafına səbəb
olur, nəticədə metoxondriyamn enerji əmələgətirmə funksiyası
aşağı düşür. Bütün bunlar ürək əzələsinin azalmış funksiyasının
aşağı enməsinə gətirib çıxanr.
58
ürək-damar sisteminin davamlılığuun artırılması.
Bu sistemin
emosional stressə qarşı davamlılığının artıtırlması müntəzəm qısa
müddətli stress yüklənməsi ilə mümkündür: əzələli, dövri
immobilizasiya, hipoksiya, modullaşdırılmış elektromaqnit sahəsi
və isti-soyuq proseduralar. Bunlardan başqa müsbət emosiyalar
çox səmərəlidir.
Stressin cığır daşı-desinxroz.
Bu, müxtəlif stressor amillərlə
meydana çıxa bilər. Desinxrozun əmələ gəlməsi çox qızma və
sərinləşmə, rentgen və ultrabənövşəyi şüalanma, səs-I^yün təsiri,
vibrasiya və sürətlənmə zamam meydana çıxa bilər. De- sinxroz
hər bir xəstəliyi müşayiət edir, bəzən xəstəlik simpto- mlannın ilk
əlamətləri zamanı onu aşkar etmək olar. Ona görə də orqanizmin
sutkalıq ritminin tədqiqi xəstəliyin ilk diaqnostikası üçün etibarlı
vasitədir.
Sutkalıq dövri tsiklin bioritmləri sirkadian adlamr (tsikl-
gümrahlıq», bədənin temperatur, elektrolitlərin konsentrasiya-
sının və hormonların səviyyəsinin tərəddüdü). Daha uzunmüddətli
tsikllər infradiann adlandırılır (aybaşı sildi), qısamüddət- lilərə isə
ultradiann deyilir (tənəffüs, ürəyin ritmi, əsəb impul- slarının
ritmlik boşalması).
Sutkalıq və sutkalığa oxşar ritmiər
- canlı orqanizmlərin
ayrılmaz xassələri. Bütün orqanizmin həyat fəaliyyəti üçün ritmin
əhəmiyyəti onun uzun sürən dövrü Yer kürəsinin öz oxu ətrafında
fırlanması dövrü ilə uyğun gəlməlidir. Bütün canhla- ra xas olan
maddələr mübadiləsi biokimyəvi reaksiyaların zənciri kimi çıxış
edir, onun sürəti spesifik fermentlər katalizatorlarının iştirakından
asılıdır. Bu zəncirin hər bir halqası potensial assimilyator kimi
çıxış edir. Yəqin ki, biokimyəvi tsikl- lərin müxtəlifliyi arasında
daimi vaxtı yer sutkasına - 24 saata yaxın olanlar üstünlük əldə
etmişlər.
Bu xassənin genetik möhkəmləndirilməsi sutkaya yaxın
ritmiərin nadir xüsusiyyətlərini: onların təcrid olunma şəraitində
uzun müddət qalmasını müəyyən edir. Xarakterik cəhət odur ki,
ayrı-ayrı sarkad ritlmlərinin orta dövrü dəqiqliklə sutkaya bərabər
deyil. Görünür, canlı sistemlərin xüsusiyyətləri burada özünü
büruzə verir: ciddi vaxtla tsiklik təzahürlə
59
Dostları ilə paylaş: |