mamlanır. Yaxşı sağlamlıq sosial, iqtisadi və fərdi inkişafm əsas
resursu, həmçinin həyat keyfiyyətinin mühüm parametridir.
İctimai sağlamlıq və həyatın ümumi davam etməsi bioloji
(irsi) təbii və sosial amillərlə müəyyən ediür. Sağlamlıq insanların
və yaşayış mühitinin yardımı sayəsində gündəlik həyatda yaranır
və saxlanılır.
Sağlamhğı təmin edən mühüm şərait, təmiz hava və su,
yüksək keyfiyyətli məhsullar, flora və faunanın müxtəlifliyidir.
Əhalinin sağlamlığı strategiyası işlənərkən ekoloji problemləri
nəzərə almaq lazımdır. Bu problemlərin həll edilməsi sosial və
mənəvi dəyərə malikdir.
Bütün bunlar «insan və cəmiyyətin sağlamlığı» anlayışına
mənəvi-əxlaqi sağlamlığı da əlavə etməyə əsas verir. Beləliklə,
sağlamhq xəstəliyin olmaması deyil, öz azadlığında tam dəyərə
malik həyat deməkdir.
İctimai sağlamlığın əsas göstəriciləri:
1)
xəstəlik (yayılması, yeni hadisələrin tezliyi);
2)
Ölümlük və onun törəməsi - həyatın gözlənilən orta
davamiyyəti, əmək qabiliyyətinin olmaması (müvəqqəti,
möhkəm), eləcə də bir sıra parametrlərin normadan kənaraçıxma
tezliyi, əsas xroniki xəstəliklərin artan riski (məsələn, bədənin
artıq kütləsi, qalxmış qan təzyiqi və s.).
Professional sağlamlıq
- insan orqanizminin kompensasiya və
müdafiə xassələrinin - professional fəaliyyətin davamiyyəti
şəraitində iş qabiliyyətini təmin edən xassələri saxlama qabiliyyəti
- professional sağlamlığın səviyyəsi yüksək fiziki və əqli gərginlik
tələb edən peşə sahiblərinin (təyyarəçilər, kos- monavtlar, AES
operatorları və s.) bioloji yaşı ilə aydın surətdə uyğun gəlir.
Digər peşələrdə professional sağlamhq sadə sağlamhq kimi
qeyd edilir. Ona görə də əhalinin geniş dairəsinin tədqiqi zamanı
«respublika, vilayət, region və s.» anlayışı tətbiq etmək məqsədə
uyğundur.
63
3.7.
Antropogen çırkləndiricUərinin təsnifatı
Çirklənmə, sözün əsl mənasında, mühitə yeni, ona səciyyəvi
olmayan - fiziki, kimyəvi və bioloji agentlərin gətirilməsi və
onların təbii orta çoxillik səviyyələrinin yüksək olmasıdır.
Başa düşmək lazımdır ki, ekoloji nöqteyi-nəzərdən bu və ya
digər komponentlər sadəcə suya, atmosfer havasına və torpağa
verilməklə iş bitmir, ümumiyyətlə həmişə ekosistem
(biogeosenoz) çirklənmə obyekti olmuşdur. Bundan başqa, təbii
mühitdə bir maddənin çoxluğu və ya onun mövcudluğu ekoloji
amillər rejiminin dəyişilməsi deməkdir, çünki zərərli maddələr, əsl
mənada, ekoloji amillər deməkdir. Deməli, bu amillər rejimi (və ya
onların tərkibi) bu və ya digər orqanizmin (qida zəncirində halqa)
ekoloji taxçasından kənara çıxır. Bu zaman maddələr mübadiləsi
dəyişir, prosudentlərin assimilya- siyasımn intensivliyi aşağı
düşür, bütövlükdə biosenozun məhsuldarhğına zərər dəyir.
Beləliklə, hava, su və torpaqda olan hər hansı maddə
çirkləndirən agent (səbəb) ola bilər. Ətraf mühitə daxil olan
maddələr suqredient adlanır. İnqrediyentlər həm təbii (məs: vulkan
püskürməsi, bitki tozcuğu, küləyin qaldırdığı toz), həm də
antropogen mənşəli ola bilər.
Mühitin çirklənməsi mürəkkəb, müxtəlif prosesdir. Kimyəvi
birləşmələr istehsal tullantılarında özünü göstərir. Onların bəzisi
kimyəvi cəhətdən fəal olaraq canlı orqanizmin toxumaları
tərkibində olan molekullarla qarşıhqh təsir qabiliyyətinə
malikdirlər, ya da havada fəal oksidləşə bilirlər. Aydındır ki, belə
maddələr hər bir canlıya zəhər verə bilər.
Xarici kimyəvi mühit keyfiyyətinin dəyişilməsinin canlı
orqanizmlərin metabolizminə mənfi təsiri son dövrlərdə «ekoloji
tələ» adım alımşdır. Buna misal olaraq insan orqanizmində
fizioloji proseslərə metilcivənin (CHaHq) təsirini göstərmək olar.
Məlum olan dinzopropilftorfosfat maddəsi zısetilxamine- steroza
fermentinə fəallaşdırıcı təsir göstərir. Zəhərli kimyəvi maddələr,
nəinki onlann tətbiq edildiyi növlər üçün təhlükəlidir, həm də ətraf
mühitin kəskin çirklənməsinə, eləcə də arzuo-
64
lunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Vaxıilə DDT-nin intek- tisid
xassələrinin kəşfi hətta Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Onun
dünya üzrə istehsalı 30 il müddətində hər il 10 min tona bərabər
olmuş, onun tətbiqi isə bir sıra kənd təsərrüfatı məhsullannı, eləcə
də meşə tinglərini qoruyub saxlamışdır. Bununla yanaşı, DDT-nin
özü və onun preparatlarda- kı qatışığı bəzi heyvanlar üçün zəhərli
olmuşdur. Belə bir məlumat da verilmişdir ki, DDT-yə yaxın
preparatların mln- da 0,04 hissəsinin suya düşməsi artıq onun
planktondakı hissəsini 0,5-ə çatdırmışdır, bahq əzələlərində isə 221
hissə olmuş, yəni 104 dəfədən artıq idi.
Yüksək zəhərliliyinə və bioloji fəallığına görə, supereko-
toksikat adlanan dioksinlər xüsusilə təhlükəlidir. Dioksinlər
maddələr qrupu olub özündə dibenzo-l,4-dioksini (PXDD),
dibenzofuranı (PXDF) və bioıenilini (PXBF) birləşdirir. Bu qrupa
yüzlərlə xlor-, brom- və xlorbromarqanik daxildir. Dioksinlər bir
çox texnoloji poseslərdə - sellöloz-kağız, metallurgiya və digər
istehsal
sahələrindən
başlayaraq
axar
sulann
bioloji
təmizlənməsinə və içməli suyun xlorlaşmasma, tullantılann
yandıniması, mühərriklərdə yanacağm yanmasına qədərki
prsoeslərdə əmələ gəlir.
Bu maddələr öz zəhərliyinə görə ağır metallar birləşməsini,
xlorüzvi pestisidləri (DDT, heksaxloran və s.) kanserogenliy- inə
görə isə aromatik benprigen karbohidrogenləri ötüb keçir.
Dioksinlər orqanizmdə toplanma qabiliyyətinə malikdir,
nəticədə bu ağır xəstəliklərə, kəskin və xronİk zəhərlənmələrə
səbəb olur, dərinin korlanmasına, selikli qişanın pozulmasına,
qaranlıqda dölün inkişafında pozuntulara, qara ciyərin
dağılmasına, bəd şişin əmələ gəlmələrinə gətirib çıxanr. Onlar
həmçinin immunodermatik səbəbkarı da ola bilərlər, bu mənada
bəzən SPİD törədicisilə müqayisə edilir.
«Ekoloji tələlər» siyahısını nitrat və nitritlərlə artırmaq olar.
Nitratlar azot turşusunun duzları olub, gübrə kimi kənd
təsərrüfatında tətbiq edilir. Azot gübrəsi kimi natrium (Na-
NO2),
kalium
KNO2),
amonium
(NH4NO3)
və bəzi şora növləri istifadə
edilə bilər.
65
Dostları ilə paylaş: |