Kadmium ətraf mühitin toksikantıdır (zəhəridir). Ağu- metal
olan kadmium, ümumiyyətlə, mühitin ən təhlükəli tok- sinin
zəhərli maddəsidir. Təbii mühitdə kadmiuma az miqdarda rast
gəlinir, ona görə də onun zəhərləyici təsiri son dövrdə aşkara
çıxanlnuşdır. Son 3-4 onillikdə kadmium texniki cəhətdən tətbiq
edilir. O, mazut, dizel yanacağmm tərkibində, eyni zamanda
ərintilərə əlavələr kimi istifadə edilir. O, həmçinin kadmium
piqmentlərinin, istehsala lazım olan laklarm, emal və keramikamn,
plastmas üçün stabilizator alınmasında istifadə edilir. Nəticədə,
kalium tərkibli plastmas tullantılarının yandıniması zamanı
kadmium havaya düşə bilər. Məsələn, hər il Baltik dənizinə 200
ton, havadan isə 45%-ə qədər kadmium tökülür. Əldə edilən
məlumatlara görə isə bütün dünyada ətraf mühitə hər il təxminən
5000 ton kadmium tullanır.
Kadmium hər bir formada təhlükəlidir - daxilə qəbul edilən
30-40 mq doza artıq öldürücü ola bilər. Buna görə də mate- riahnda
kadmium olan bardaqdan limonad içilməsi belə təhlükə törədə
bilər. Belə ki, qəbul edilmiş kadmiumun miqdarı orqanizmdən çox
ləng (sutkada 0,1%) kənara çıxır, bunun nəticəsində xronik
zəhərlənmə baş verə bilər. Bunun nəticəsində ürək simptomları,
böyrəklərin və əsəb sisteminin zəifləməsi, sidikdə zülal, cinsi
orqanların fəaliyyətinin zəifləməsi, sonradan isə kürəkdə və
ayaqda kəskin sümük ağrıları meydana çıxır.
Orqanizmdə kadmium, ilk növbədə, böyrəklərdə toplanır,
sonra isə böyrəyin 1 q çəkisinə 0,2 mq toplanmaqla özünün astana
konsentrasiyasma çatır, nəhayət, ağır sağalmaz zəhərlənmə
simptomları əmələ gəlir. Kadmiumun böyrəklərdə çökməsi
əvvəlcə hər hansı bir hiss ediləcək klinik simptomlar şəklində
büruzə verir. Yalnız özünün yüksək konsentrasiyasma çatdıqdan
sonra (təngnəfəslik, sidikdə zülal, qan azlığı və böyrək
çatışmazlığı) ağır simptomlar meydana çıxır. Digər tərəfdən,
kadmium cinsi vəzilərə (xüsusilə toxumluğa) toksiki təsir göstərir.
Kadmium, ətraf mühitdən kənarlaşdırmaq mümkün deyil, o, daha
çox toplanaraq, müxtəlif yollarla qida zəncirinə daxil olur.
72
Ancaq kadmiumu biz daha çox bitki mənşəli qidalarla alırıq,
İş bundadır ki, kadmium asanlıqla torpaqdan bitkilərə keçir,
bitkilər torpaqdan kadmiumun 70%, havadan isə 30%- ni
mənimsəyir. Bu münasibətdə göbələklər xüsusilə ciddi təhlükə
yaradır, çünki onlar kadmiumu ən jmksək konsentra- siyalarda
həyəcana gətirə bilirlər. Məsələn, çəmən şampinyon- larmda 6
mq/kq kadmium (Cd) tapılnuşdır. Digər tərəfdən, bu göbələkdə
qurğuşun və civə yığılır.
İnsan orqanizminə düşən kadmiumun miqdarı təkcə qida
məhsullarının istifadə edilməsindən asıh deyil, əksər hallarda,
onun pəhriz keyfiyyətindən asılıdır. Məsələn, qidada azacıq da
olsa dəmirin çatışmazlığı kadmiumun toplanmasım sürətləndirə
bilər.
Kadmium hətta saçlarda da toplana bilir. İnsan cənazələrinin
patoloji-anatomik tədqiqi zamanı qeyd edilmişdir ki, son 50 ildə
böyrəklərdə kadmiumun tərkibi getdikcə artmışdır. Ən böyük
konsentrasiyalara iri şəhərlərin və sənaye rayonlarının
sakinlərində rast gəlir.
Digər tərəfdən, kadmiuma torpağın münbitliyini artırmaq,
kənd təsərrüfatı bitkilərinin (kartof, şəkər çuğunduru və s.)
məhsuldarlığını yüksəltmək üçün istifadə edilən gübrələrin
tərkibində də rast gəlinir.
Bizi əhatə edən mühitin kadmiumla çirklənməsinin
mənbələri müxtəlifdir. Məsələn, daş kömürün yandırılması zamanı
kadmium havada toplaşır, fosfat gübrələrində rast gəhnir və s.
Papiros çəkənlərin orqanizmində kadmium çəkməyənlərə
nisbətən çoxdur. 1 siqaretdə təxminən 2 kq kadmium vardır. Əgər
hesab etsək ki, gündə 28 siqaret çəkən varsa, onda onun böyrək və
qaraciyərində kadmium iki dəfə artıqdır (çəkməyənlə
müqayisədə).
Belə tədqiqatların aparılması canlı orqanizmdə kadmiumun
mövcudluğunun neytral aktivləşmə metodu vasitəsilə öyrənilməsi
sayəsində
mümkün
olmuşdur.
Kadmium
ən
yüksək
konsentrasiyalarda bir çox kimyəvi gübrələrdə və plast- mass
istehsalı tullantılarında mövcuddur. Civə və qurğuşund
73
an fərqli olaraq kadmium orqanizmdən kənar edilmir. Bitkiçilikdə
gübrələr dozasının artırılması kadmiumun yığılmasına səbəb olur.
Ona görə də intensiv kənd təsərrüfatına malik vilayətlərdə
torpaqlarda kadmiumun yüksək qalığı qeyd edilir.
Kadmium və qurğuşunun dəniz balıqlarında təhlükəli
səviyyədən aşağı olması aşkar edilmişdir. Diri balıqdan və balıq
məhsuUanndan ağır metallann çıxarılması metodları hələlik özünü
doğrultmamışdır.
Sink ətraf mühitin toksiki zəhəridir. Sink dəniz plankto-
nunun böyüməsinə lazımdır, lakin dənizin metallarla çirklənməsi
sinkin konsentrasiyasımn suda artmasına səbəb olmuşdur. Norma
üzrə 1 litr dəniz suyunda 5 mkq-dan az sink olmalıdır. Bununla
yanaşı Britaniya adalarının sahil sularında sinkin ən yüksək
miqdarı 4-6 mq-1 tapılmışdır.
Belə
konsentrasiyah
sink
bütün
plankton
bitki
orqanizmlərinin fotosintezini boğur. Belə ki, plankton qida
zəncirində ilkin halqam və bir çox balıq növləri üçün əsas qida
resursunu təşkil edir, ancaq fotosintezin boğulması ağır nəticələrə
gətirib çıxara bilər.
Ancaq onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, sink bütövlükdə
ətraf mühitə təsir edə bilər.
Vinilxlorid ətraf mühitin toksikantıdır. Polivinilxlorid (PVX)
bu gün həyatımızın vacib komponenti olub, hər şeydən əvvəl qida
məhsullarımn qablaşdırıcı materialı kimi əvəzedilməzdir. Belə ki,
onu vinilxloriddən əldə edirlər. Belə bir sual meydana çıxır:
PVX-dən olan örtüklərdə bəzən qalıq olan vinilxlorid bilavasitə
insana zərərli təsir göstərə bilərmi?
Həqiqətdə isə PVX istehsal edən fabriklərdə vinilxlorid
buxanm udmaq məcburiyyətində olan fəhlələrdə qemongio-
sarkoma (bədəndə şişin sürətlə inkişaf edən forması) xəstəliyi baş
verir.
Məlumdur ki, əvvəllər qida məhsullarının qablaşdınlma-
sında örtük kimi istifadə edilən PVX-də hələ vinilxlorid qa- hqları
aşkar edilirdi, lakin onlar o zaman təhlükə yarada bilər ki, bir qida
üçün istifadə ediləsi qaba sonralar yağlı maye tökülsün.
74
Dostları ilə paylaş: |