Nitratlann bitkilərə intensiv daxil olması ona səbəb olur ki,
onlar bütöv şəkildə mübadilə prosesinə qoşula bilmir, yarpaqlarda,
köklərdə və gövdədə toplanır, bu zaman həddən artıqlığı
ammonyaka qədər qismən bərpa olunur.
Nitratlann çoxluğu bilavasitə bitkilər üçün qorxu törətmir,
ancaq onlar orqanizmə qida ilə bərabər düşürsə, zəhərli nitritlərə
çevrilir, onlar da amin və amidlərlə qarşıhqlı təsirə qoşıdur.
İnsan orqanizmində nitratlann toplanması maddələr
mübadiləsinin pozulmasına, allergiyaya, əsəb pozğunluğuna səbəb
olur. Qandakı nitratlar hemoqlobinin 2 valentli dəmirini 3
valentliyə çevirir, bu da oksigenin ciyərlərdən toxumalara
keçməsini pozur. Nitratlann orqanizmin 1 kq bədən kütləsinə 5
mq-dan artıq dozada daxil olması təhlükəyə çevrilir. Qida ilə
orqanizmə daxil olan nitratlarm sutkalıq dozası 320 mq, nitrit-
lərinki isə 9 mq-dan artıq olmamalıdır.
Tərkibində radionukleidlər olan radioaktiv tullantılar «ekoloji
tələnin» digər nümunəsi hesab edilir. Onlar ətraf mühitə atom
enerjisi müəssisələrinin sənaye tullantıları və radioaktiv
tör-töküntülərilə daxil olur. Radioaktiv tullantılar dedikdə,
tərkibində radionukleidlər olan, istifadəyə yararsız olan maye və
bərk material və əşyalar başa düşülür. Texniki fəaliyyət nəticəsində
əmələ gələn radionukleidlər, tərkibində saxlayan bioloji və texniki
zərərli maddələr də buraya daxildir.
Radionukleidlər radioaktiv şüa buraxan element izotopları
olub, atmosferdən elektronlan çıxarma qabiliyyətinə malikdir. Belə
şüalanma ionizəedici adım daşıyır. Liftlərin bəzilərində bütün
izotoplar radioaktiv xassəyə mahkdir. Belələrinə xüsusilə
texnesium prometium, eləcə də D.K.Mendeleyevin dövri
cədvəlinin poloniumdan başlayaraq transurana qədərki bütün
elementləri daxildir.
Yağıntılara səbəb olan atom silahlarının sınaqdan keçirilməsi
mühitin radiasiya çirklənməsində böyük rolu olmuşdur.
lonizasiya şüalanmasımn 3 növü ekoloji əhəmiyyətə malikdir.
Korpuskulyar (2 növ) və elektromaqnit).
Korpuskulyar şüalanma hissəciklər axınıdır, onlar helium
66
nüvəsi (alfa-şualanma) və ya sürətli elektronlardır (beta-
şualanma).
Elektromaqnit ionizasiya şüalanması qamma şüalanması və
ona yaxın olan rentgen şüalanmasıdır. Alfa və beta şüalanma
orqanizmə təsir edir, qamma şüalanma isə orqanizmə kənardan
təsir edə bilər. İonizasiyalı şüalanma yüksək inkişaf etmiş
orqanizmə, ilk növbədə insana daha çox təsir edir. Təcrübi
tədqiqatlar göstərdi ki, qamma-şüalanmamn qüvvətli mənbəyinə
yaxın olan bir dənə də olsun ali bitki və heyvan yaşamır. Müxtəlif
radionukleidlər orqanizmə təsir müxtəHfliyi ilə fərqlənir. Hərçənd
ki, bütövlükdə onlar üçün mutagen və biastomogen effekti daha
tipikdir. Məsələn, yod-131-in aşağı dozalan zamanı qalxanvari
vəzinin funksiyası pozulur, yüksək olduqda isə bədxassəli şiş
əmələ gəlir.
Digər təhlükəli radiomıkleid - stronsium-90 nüvə smaqlan
nəticəsində əmələ gəlir. O, orqanizmə mədə-bağırsaq yolu ilə daxil
olur və yumşaq toxumalarda toplamr. Stronsiya qanda patoloji
hadisələr törədir, daxüi qanaxmaya, beyin sümüyünün
destruksiyasına səbəb olur. Bir müddət keçdikdən sonra
zədələnmədən bəd şiş, leykozlar ola bilər.
Çirklənmənin nəticəsi heç də o dəqiqə hiss edilmir.
Çirklənmənin sıçrayışh təzahüründən əvvəl gizli, o dəqiqə aşkar
edilməyən formalar özünü göstərir. Ona görə də çirklənmənin, ən
başlanğıc anından indikasiyasını aparmaq lazımdır.
Çirklənmə zərərli maddələrin təbii mühitə təkcə daxil olması
demək deyildir. Suyun soyuducu sistemdən su obyektinə
ötürülməsi zamam bu obyektdə temperaturun təbii rejiminin
dəyişilməsi baş verir, istilik çirklənməsi əmələ gəlir. İstilik
çirklənməsi su temperaturunun yüksəlməsi deyil, ola bilər ki, aşağı
düşməsi deməkdir. Belə bir fakt məlumdur ki, isti suyun atılması
balıqların kürütökmə yerinə getməsi yolunda istilik maneəsi
yaradırdı.
Kimyəvi çirklənmədən fərqli olaraq belə formalar fiziki (və
ya parametrik) çirklənmə adlanır ki, bu da ətraf mühitin fiziki
parametrlərinin normadan kənara çıxması ilə əlaqədardır. İstilik
(termal) çirklənmə ilə yanaşı, heyvan və insanlarm
67
həyatında anomallara gətirib çıxaran, bu və ya digər yerdə
işıqlandırmanın təbii rejiminin pozulması nəticəsində meydana
çıxan işıq çirklənmə növü böyük təhlükə yaradn. Səs-küyün öz
təbii səviyyəsindən artıq intensivliyi və təkranmn artması, vib-
rasion, elektromaqnit mühitinin elektromaqnit xassələrinin
dəyişməsi, qüvvətli elektrik qurğuları, müxtəlif qida buraxıcı- ları
nəticəsində ətraf mühitdə radioaktiv maddələrinin təbii
səviyyəsinin çox olması - bütün adları çəkilən bu çirklənmə növləri
canlı orqanizmlərin zərərli və qorxulu tipləridir.
Bioloji çirklənmə çox təhlükəli ola bilər. Burada bakteriya və
virus mikroorqamzmlərin (mikrobioloji çirklənmə) törətdiyi vəba,
qrip və taun kimi epidemiyaları yada salmaq yerinə düşər. Məişət
su borularının kəmiyyət, yüksək dərəcədə tənzimlənməsi və
zərərsizləşdirilməsi dəri, mədə və digər xəstəlik törədən kompleks
patogen orqanizmlərin mənbəyi ola bilər. Əksər hallarda yeni
ekosistemlərə təsadüfən köçürülmüş heyvan və bitkilər
(mikrobioloji çirklənmə) təsərrüfata böyük ziyan vura bilər. Belə
bir hadisə: Avropada Amerika Kolorado böcəyinin əkinlərin
kütləvi zərərvericisinə çevirməsi hadisəsi hamının yadındadır.
Bunun ekoloji taxçası isə Avropadan Amerikamn palıd meşələrinə
təsadüfən barama qurdunun gətirilməsi, onun sürətlə artması
nəticəsində uzun illər ərzində təhlükəli zərərvericiyə çevrilməsidir.
Kibernetika nöqteyi-nəzərindən çirklənmə qida zəncirində
enerji və informasiya axımna təsir edən ekosistemlərə kompleks
malikdir. Ancaq bu maneələr orqanizmin ekoloji standart
səviyyəsində uyğunlaşma imkanlarını sonsuz olaraq üstələyir. Ona
görə də təbii məneələrdən fərqli olaraq antropogen maneələr əksər
hallarda orqanizmlərin çeşidlənməsinə deyil, onların qeyri-statik,
kütləvi eliminasiyasma (tələf olmasına) apam.
Müasir dövrdə Yer kürəsində bu və ya digər dərəcədə
antropogen təsirə məruz qalmayan ekoloji sistem qalmaımşdır.
Ekosistemlərdə mövcud maneələrlə yanaşı, bir sıra hallarda insan
özü ekosistem komponentləri arasmdakı informasiya kanallarmda
istiqamətlənmiş maneələr yaradır. Buna misal
68
Dostları ilə paylaş: |