Cədvəlin davamı
1
2
7. Kuzbass
Dağ-mədən işlərilə torpaqlann pozulması, atmosferin
çirklənməsi, quru sahənin su və torpağının tükənməsi və
çirklənməsi, xüsusi qorunan ərazUərin rejiminin pozulması
8. Baykal gölü
rayonlan
Sulann, atmosferin çirklənməsi, bahq ehtiyatlannın tükənməsi,
meşə massivlərinin zəifləməsi, yarpaqlann əmələ gəlməsi,
torpaq-qruntların donuşluq rejiminin pozulması, xüsusi
qorunan təbii ərazilərin rejiminin pozulması
9. Norilak sənaye
rayonu
Dağ-mədən işlərilə torpaqların pozulması, hava və sulann
çirklənməsi, torpaq-qnmtlann donuşluq rejiminin pozulması,
qorunan meşələrin rejiminin pozulması, landşaftın təbii
rekreasiya keyfiyyətinin aşağı düşməsi
10. Kalmıgiya
Təbii yem otlaqlarının zəifləməsi, torpaqların deflya- siyası
11. Yeni torpaq
Radioaktiv çirklənmə
12.Çemobıl AES- nin
fəlakət zonası
Ərazinin radiasiya pozulması, atmosferin çirklənməsi, quru
sahə sulan və torpaqlannm tükənməsi və çirklənməsi
13. Qara və Azov
dənizləri sahillərinin
rekreasiya zonaları
Quru sahə sulannın tükənməsi və çirklənməsi, dəniz və
atmosferin
çirklənməsi,
landşaftın
təbii-rekreasiya
keyfiyyətinin aşağı düşməsi və itkisi, xüsusi qorunan ərazilərin
rejiminin pozulması.
Ona görə də geniş beynəlmiləl əməkdaşlıq insan fəaliyyətinin
ekoloji təhlükəsizliyini təmin etməyə imkan verir.
Ekoloji qaçqınlar - əvvəlki yaşadığı ərazinin hiss ediləcək
dərəcədə pisləşməsi nəticəsində oranı tərk edərək, ekoloji şəraiti
yaxşı vəziyyətdə olan yeni ərazilərə köçərək, özünün və
uşaqlarının sağlamlığını qorumaq məqsədini güdmüşlər. Çer-
nobıl fəlakətindən zərər çəkən adamlar ekoloji qaçqınlara daha
aşkar nümunə ola bilərlər.
84
D ö r d ü n c ü f ə s i l
4.
SOSIAL
EKOLOGİYA
Sosial ekologiya - ictimai strukturların (ailədən başlayaraq
digər kiçik sosial qruplara qədər) təbiətin və onları əhatə edən
sosial mühitlə (yəni insamn sinekologiyası) əlaqəsini öyrənən elmi
sahələrin birləşməsidir.
Bir elm kimi sosial ekologiyanın mərkəzi mövzusu insanlar
birliyidir. Ancaq onun insan naminə mühitin dəyişilməsi
sahəsindəki vəzifəsi təbiətin özünün «mənafeyindən» yan keçməsi
demək deyil. Təbiətin təbii sistemini saxlamaq insanın məqsədilə
üst-üstə düşür, çünki onlar dialektik bütövün hissəsidir. Məhz bu
proseslərin dinamik bütövlüyünün dərk edilməsi ekoloji
təfəkkürün əsasım təşkil edir.
Sadəcə desək, əsl fikir klassik formula olan «orqanizm və
mühit»ə aparıb çıxarır. Orqanizmə insanlar, onların qrupları və
bütövlükdə bəşəriyyət, «mühitə» isə təbii və sosial proseslər,
hadisə və obyektlər xidmət edir.
İnsamn və mühitin dinamik yekdilliyi nə qədər yüksək olarsa,
sosial-iqtisadi inkişafın təbii əsası optimal olar, insan- lann
sağlamlığını əks etdirən «həyat keyfiyyəti» o qədər yaxşı olar.
Təbiətin və cəmiyyətin qarşıhqlı əlaqəsi - insanın və ətraf
mühitin dialektik yekdilliyidir. İnsan Yer kürəsi biokütləsinin
tərkib hissəsi kimi, özünün bütün təkamülü boyunca mühitdən
bilavasitə asılı vəziyyətdə olur. Ali əsəb fəaliyyətinin inkişafı
sayəsində insan özü mühitin qüvvətli amilinə çevrilir, ona görə də
onun təbiətə təsiri ikili-müsbət və mənfi olur.
4.1.
İnsan - biososial növdür
Biososial növ kimi insan-bəşəriyyət həm bioloji, həm də
sosial qanunlara tabedir, ona görə də insan Yer kürəsində - vahid
biososial növdür. İnsan nadir hadisədir, o, bioloji proseslərdən
keçidi həyata keçirmişdir. Cəmiyyətin inkişafımn ilkin
mərhələlərində sosiallıq çox mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur.
«O cəmiyyətlərin ki, bir-birinə rəğbət laləyən üzv
85
lərinin sayı çox idi, o zaman cəmiyyətlər daha çox çiçəklənməli və
özündən sonra çoxsaylı nəsil qoyub getməli idilər» (Ç.Darvin).
Məhz «İnsan - biososial növü üzrə seçim» insanı adam cərgəsinə
çıxartdı (C.Xoldeyn).
Növ kimi düşüncəli insanın meydanagəlmə əsasları ~ bu,
altrusetik meyllilik olub, kollektiv həyat şəraitində onun sahibinin
üstünlüyünü təyin edir.
Düşüncəh insanın əmələ gəlməsi prosesində əməyin rolu,
müxtəlif vasitələrin (alətlərin) istehsalı insam insanabənzər
meymundan ayıran sərhəd olmuşdur.
İnsanın məfhi təkamülü ondan ibarət idi ki, bütün biliklər
gələcək nəslə avtomatik deyil, təlimin köməkliyilə verilirdi; belə
ki, «irsən qazanılmış sosial inkişafla həyata keçirilir, bunun da
qanunauyğunluğu bioloji təkamülün qanunauyğundan tamamilə
ayrıdır.
Kollektiv ağlın qüvvətlənməsi informasiyanın toplanması,
saxlanması və verilməsi yolu ilə həyata keçirilirdi.
Beləliklə, bəşəriyyətin digər bioloji növlərdən ekoloji fərqi
aydın ifadə olunmuş sosialhqdır, raälaşdmhmş ictimai hərəkətin
qabiliyyətilə şərtləndirilmiş əmək vasitələrinin müxtəlifliyidir. Bu,
«cəmiyyət-təbiət» qarşılıqlı əlaqəsini sosial-ekoloji əlaqə kimi
nəzərdən keçirməyə imkan verir.
Antropogenezin (əmək fəaliyyəti, ictimai həyat tərzi, nitq və
təfəkkür) sosial amilləri insan təkamülündə əhəmiyyət kəsb
etmişdir.
İnsanın sosial təkamülü bioloji təkamül, xüstısilə əsəb
sisteminin təkamülü əsasında təşəkkül tapmışdır.
Əsəb sistemi orqanların işini tənzimləyir, orqanın müxtəlif
sistemlərinin razılaşdınlımş fəahyyətini həyata keçirir, orqanizmin
xarici mühitlə əlaqəsini, həmçinin insanın şüurlu fəaliyyətini təmin
edir.
Əsəb tənzimlənməsi reflektor xarakter daşıyır.
Refleks. Reseptorlann qıcıqlandınimasma qarşı orqanizmin
mərkəzi əsəb sistemi (MƏS) vasitəsilə həyata keçirilən cavab
reaksiyasına refleks deyilir. Refleksin həyata keçirilməsi zamam
həyəcanlanmamn yayınma yolu reflektor qövsü adla
86
Dostları ilə paylaş: |