Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
vadilərində olan kolluqlardır. Antropogen landşaftlardan muxtar respublikada, xüsusən Ordubad rayonunda olan oazis xarakterli meyvə bağları dendrofıl quşların steriotip tələblərinə uyğun biotopdur. Petrofil və oreofıl qruplar ikisi biridikdə dendrofıl qrup qədər növü birləşdirir (57 növ və ya 26,4%). Bu da təbiidir. Ona görə ki, Naxçıvan MR dağlıq ölkədir və onun ərazisində qayalıqlar və başqa açıq sahələr böyük yer tutur. Qayalıqlar petrofil növlər üçün, qumsal torpaqlı açıq sahələr isə oreofıl quşlar üçün əlverişli sığınacaq və nəsilvermə yerləridir. Naxçıvanın selitep sahələrində bir sıra sirıantrop quşlar məskunlaşır. Q.T.Mustafayevin bölgüsünə görə quşlardan ağ leylək, çöl göyərçini, qara uzunqanad, şəhər qaranquşu və adi sığırçın natamam sinantrop, qumru, dam bayquşu, kənd qaranquşu və dam sərçəsi isə tamam sinantrop quşlardır(l). Cədvəl 3. Naxçıvanda yayılmış quşların biotopuna görə bölgüsü Ekoloji qruplar
Növün sayı %-lə
Limnodofıl 63 29,0 Dendrofıl 59 27,2 Evritop 35 16,1 Petrofil 28 12,9 Oreofıl 28 13,0 Sinantrop 4 1,8 Cəmi: 217
100 Naxçıvan MR-də nəsil verən quşların (166 növ) yuva şəraitinə görə bölgüsü onların əsas biotopları ilə bağlıdır. Açıq şəraitdə (yerdə, qaya üzərində, ağac və kol Ü 2 :ərində, damların üstündə və s.) yuvalayanlar çoxluq təşkil edir- 118 487
növ və ya 71%. Örtülü şəraitdə (ağac koğuşunda, torpaqda qazılmış yuvalarda və antropogen tikintilərin örtülü yerlərində) yuvalayanlar növün sayma görə ikinci yeri tuturlar- 26 növ və ya 15,7 faiz. Aralıq mövqe tutanlar, yəni eyni populyasiyanın açıq və örtülü şəraitdə yuvalayan fərdləri olan növlər daha da azdır - 22 növ və ya 13,3 faiz. Güman etmək olar ki, örtülü şəraitdə yuvalayan və aralıq mövqe tutanların açıq şəraitdə yuvadayanlara nisbətən azlıq təşkil etməsi muxtar respublikada qayalıqların və yarğanların quşları gizlədici rolu ilə əlaqədardır. Belə şəraitdə quşıın özünü və nəslini gizlətməsi asan olur. Ona görə də örtülü şəraitdə yuvalamağa az ehtiyac qalır. Quşların özlərini qoruması üçün təhlükəni uzaqdan görüb qaçmaları onların açıq şəraitdə yuva tikməyə üstünlük verməsi səbəblərindən biri ola bilər (4). Cədvəl 4. Naxçıvanda nəsil verən quşların yuva şəraitinə görə bölgüsü Yuva şəraiti Növün sayı %-lə
Açıq şəraitdə
118 71,0
yuvalayanlar 26 15,7 Örtülü şəraitdə
22 13,3
yuvalayanlar Aralıq mövqe tutanlar Cəmi: 166
100 Naxçıvanda nəsil verən
quşların (166
növ) sosiologiyası da onların açıq şəraitdə yuvalamağa üstünlük verməsini təsdiq edir. Cüt- cüt yaşayıb nəsil verən, yəni yuva sahəsi olan quşlar çoxdur- 139 növ və ya 83,8 faiz. Bu dəlil Muxtar respublikanın ərazisində qida bazasının kasıblığı və nisbətən bərabər paylanması ilə əlaqədar ola bilər. Təsadüfi deyil ki, koloniya əmələ gətirən quşlar (14 növ və 8,4%) az olub, aralıq mövqe tutan quşların (13 növ və ya 7,8%) sayına 488
bərabərdir. Bu da təbii ki, ərazinin iri su hövzələrindən uzaqda yerləşməsi ilə bağlı olub, kolonial şəkildə yaşamağa üstünlük verən bəzi növ su- bataqlıq quşları üçün tələb olunan şəraitin məhdudluğunu göstərir (2). Cədvəl 5. Naxçıvanda nəsil verən quşların (166 növ) sosiologiyası Sosioloji qruplar Növün sayı %-lə Yuva
sahəsi 139
83,8 olanlar
Koloniya əmələ
gətirənlər 14 oc • Aralıq
mövqe 13 7,8 tutanlar • Cəmi: 166 100
Quşların qida xarakterinə görə bölgüsü yenə də Naxçıvanının təbii şəraiti ilə səciyyələnir. Fitofaq növlər azdır- 15 növ və ya 6,9%. Ona görə ki, qış aylarında qar örtüyii, hətta qalın şeh düşüb donması nəticəsində xırda toxumların üzəri örtülür və quşların onu görməsi çətinləşir. Bu səbəbdən muxtar respublikada zoofaq və qarışıq qida ilə yenilənənlər çoxluq təşkil edir. Həmçinin səciyyavi bitkiyeyən quşlar da körpə balalarını həşərat ilə bəsləyirlər. Burumla əlaqədar olaraq quşların evrifaq qrupu keyfiyyət baxımından zəngindir (85 növ və ya 39,4 %) (3). Cədvəl 6. Naxçıvanda quşların qida xarakterinə görə qrupları Qida tərkibi Növün sayı %-lə Fitofaqlar 16 7,0
Zoofaqlar 116
53,6 *
• Evrifaqlaı* 85 39,4
Cəmi: 217
100 489
Ə d ə b i y y a t : 1. Azərbaycan faunası. IV cild, quşlar. Elm nəşriyyatı. Bakı, 1977, 314 s. 2. H.M.Novruzov, A. M.Mehdiyev. Arazboyu düzənlikdə yayılmış quşların mühafizə problemi. XI elini konfransın materialları. Naxçıvan, 1990, s. 220-222 3. H.M.Novruzov. Naxçıvan MR-də ornitoloji tədqiqatların qısa tarixi. Bakı,2000, s. 68-70 4. T.H.Talıbov, H.M.Novruzov. Ammopcrdix qriseogularis Azərbaycan respublikası üçün yeni növdür. Azərbaycan EA məruzələri, VI cild. № 4-6. Elm nəşriyyatı, Bakı, 2000, s. 205- 208 5. Novruzov H.M. Naxçıvanda ağbığ silvinin (silvia ınustasea) çoxalma biologiyası. Naxçıvan Muxtar Respublikasının flora və faunasının tədqiqi. Naxçıvan, 2002, s. 112-114 S A H İ B H A C I Y E V A M E A N a x ç ıv a n Bölm əsi %
SƏDƏRƏK DÜZÜNÜN TORPAQ ÖRTÜYÜ STRUKTUR TƏRKİBİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ ONLARDAN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏ YOLLARI Muxtar Respublikanın relyef şəraiti ilə əlaqədar olaraq yararlı torpaq sahələrinin azlığı, torpaqlardan kortəbii surətdə düzgün istifadə olunmaması, şorlaşma, şorakətləşmə, eroziya, bataqlıqlaşma və sair səbəblərdən əkin dövriy yəsindən çıxaraq yararsız hala düşmüşdür. Məhz, buna görə də təbii və kənd təsərrüfatı bitkiləri altında olan torpaqlardan səmərəli istifadə etmək üçün ərazidə tədqiqatların aparılması çox aktual və zəruri məsələdir. Apardığımız tədqiqatlar Muxtar Respublikanın ən ucqar qərb hissəsində yerləşən və mühüm təsərrüfat əhəmiyyəti olan Sədərək rayonunun mərkəz və cənub hissəsinin geniş bir sahəsini əhatə edən eyni adlı düzdə 490
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|