Pedagogika (umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti)

P ed a g o g ik ta 'sir k o ‘rsa tish — k o m m u n ik a tiv q o b iliy a tn in g aso siy usuli
sifatid a
P edagogik ta'sir k o ‘rsatish - ta rb iy alan u v ch ig a ongli intizom va m ustakil fikr 
y u ritish k o 'n ik m a la rin i hosil qilish, ta rb iy an i m a'lu m bir m aq sad g a m u v o fiq
ta k o m illa s h tirish u chun sh ax sg a m un tazam va tizim li ta'sir k o ‘rsatish , ja m iy a tn in g
ijtim o iy -ta rix iy tajrib alarig a y o n d ash ib shaxsni h ar to m o n lam a kam ol to p tirish , 
u n in g x u lq -a tv o ri va d u n y o q arash in i ta k o m illash tirish , yosh avlodni m uayyan 
m aq sad aso sid a tarb iy alash , ijtim oiy o ng va x u lq -a tv o rn i x alq im izn in g boy 
m afk u ralari aso sid a sh ak llan tirish g a y o ‘n altirilg an faoliyat ja ray o n id ir. P ed ag o g ik
ta 's ir k o 'rs a tis h aso sid a ta rb iy alan u v ch in in g ongi shakllanadi. m a'naviy b o y lig i va
296

---

his—tu y g ‘ulari rivojlanadi, unda ijtim oiy hayot uchun zaru r b o ‘lgan ijtim oiy 
aloqalarni tashkil etishga x izm at qiladigan xulqiy o d atlar hosil b o 'la d i. T a'lim va 
tarbiya ja ra y o n id a o ‘qituvchi tom onidan pedagogik ta'sir k o ‘rsatishning asosiy 
usullariga: talab, istiqbol, jam o atch ilik fikri, ra g 'b atlan tirish va jazo lash kabilar 
kiradi.
Pedagogik munosabatda muvaffaqiyatlarga erishis/t uchun o'qituvchi:
•
o ‘quvchilar bilan b o ‘lajak m unosabatni m odellashtira olishi;
•
m unosabatda boMadigan sin f jam o asi xususiyatlarini oldindan bilishi;
•
bevosita sam im iy v a ham jihatlikka asoslangan m unosabat o ‘rnatish;
•
m unosabatda u stunlikka ega b o 'lib . uni dem okratik talab lar asosida oqilona 
boshqarish;
•
m unosabatning ijobiy va salbiy jih atlarin i uzluksiz taxii 1 etib borishi lozim.
Ijtim oiy - p six o lo g ik teksh iru v ch ilar p edagogik m u loqot m alakasida 
ikkita 
asosiy 
kom m unikativ 
ta'sir etish turlarini ajratadilar: ishoneh hosil qilish va 
ishontirish. P edagogning har bir harakati tarbiy alan u v ch in in g
m unosabatiari, 
fikrlari, hissiyotlari, faoliyatlarini shakllantirishga, ya'ni ularning psixikasi va 
x ulq ig a har to m o n lam a ta'sir etishga qaratiladi. L ekin ishoneh hosil qilish va 
ishontirishning p sixologik jaray o n i turlichadir. T a'sir etishning har bir y o ’li o ’z 
spesifik xark terig a ega. Ishoneh hosil qilish yangi qarashlar, m unosabatlarni 
shakllantiradi, n o to ’g ’ri q arashlar va m unosabatlarni o ’zgartiradi. 
Ishoneh hosil 
qilish shakllariga: disputlar, diskussiya, suhbat, o ’qituvchi him oyasi, shaxsiy 
n am u n a kiradi.
Ishoneh hosil qilish d a o ’zaro ta'sir qilish m etodi sifatida m aksim al ta'sirli 
b o ’lishi uchun, u b ir qancha shartlarga rioya q ilish kerak:
-
ishonchning m azm uni va shakli bolalarning y osh x ususiyatlariga m osligi;
-
ishoneh hosil qilish tarbiy alan u v ch in in g shaxsiy d u nyoqarashiga m osligi;
- tarbiyachi bolalarda ishoneh hosil qilish d a avvalo o ’zi shu narsaga nisbatan 
ishoneh hosil qilishi.
Ishoneh hosil qilishning natijasi o ’q ituvchining so 'z la ri va harakatlariga 
ham b o g ’liq. T arb iy a ch in in g
s o ’zi va harakatlari bir - biriga m os tushishi
29 7

---

k erak . M asalan , ta rb iy a c h i ja h l . u stid a b o lag a q attiq ja z o berishini aytadi, lekin 
e sid a n ch iq ib k etadi. Y o k i b iro r nim a v a 'd a qilib, o ’z so ’zining u stid a tu rm ay d i. 
B o la la r bun d ay p e d a g o g n in g s o ’zlarig a a h a m iy a t berm ay q o ’yadilar. Y an ay am
y o m o n i. a g a r o ’q itu v c h i balan d p arv o z, t o 'g ’ri s o ’zlarni g ap irsa —yu, lekin k u n d alik
h a y o tid a b u n g a am al q ilm asa bunday o ’q itu v c h ila r ja m iy a tg a zarar etk az ad ilar. 
Ish o n tirish n in g
y u q o ri 
effekti 
o ’q u v ch ilarn in g
olgan 
b ilim larin in g
m u sta h k a m la y d ig a n
m ash q lari (ruhini tetik lash , to ’g ’ri xu lq hosil q ilish ) orqali 
hosil b o ’ladi. Is h o n tirish n in g usulini b o sh q atd an tarb iy alash , ya'ni qarash va 
m u o m alarn i 
hosil 
q ilish
m aq sad id a q o ’llash m um kin. Isbotlash 
shaxs 
d u n y o q ra s h in in g e ta k c h i struktura elem enti b o ’lib, ish o n tirish n in g o ’zagi b o ’lgan 
b ilm ilar 
h iso b la n a d i. Isbot orqali bilim eg allay o tg an o ’qu vchida unga to ’g ’ri 
k elm a y d ig a n ham m a ish o n tirish n i q a ttiq q o ’llik, isbotlash y o ’li bilan q ay tara olish 
q o b iliy ati riv o jlan ad i. P ed ag o g ik ta'sir qilish usuli b o ’lgan ishontirish bilan 
b irg a p e d a g o g ik ja ra y o n d a ta'sir etish ham o ’zig a xos o ’rn ig a ega. T a'sir etish -
o d a m la rn in g ish v a m u o m a la ja ra y o n id a b o g ’liqlikni belgilaydigan v o sitalarn in g
biri. U n in g aso siy o ’z ig a xosligi shundaki, u o d am n in g p sixikasiga va x arak terig a 
o ’zi b ilm ag an h o ld a ta 's ir qiladi, shaxsning p six ik a stru k tu rasig a nazo ratsiz h o latd a 
k irib , k u n d a lik ishi, x ara k te rid a k o ’rinadi.