Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
123 
parçalar  verilirdi.  «Qəzet  səhifələrində  ilk  şeirləri  görünən  Əli  Fitrət,  Hilal 
Nasiri,  Mir  Mehdi  Etimad  və  başqalarının  təşəbbüsləri  nəticəsində  ana  dilində 
yazanların sayı artır, mətbuat aləminə yeni qüvvələr gəlirdi» (45, 173). 
«Azərbaycan» qəzeti ən yaxşı yazıçı və jurnalistləri öz ətrafında birləşdirə 
bilmişdi.  Bunlardan  Firudin  İbrahimi,  M.Turabi,  H.Xoşginabi,  İsmayıl  Şəms, 
Q.Qəhrəmanzadə, Abbas Pənahi, Əhməd Musəvi və s. göstərmək olar. 
Firqənin  sədri  S.C.Pişəvəri  «Azərbaycan»  qəzetinin  və  ana  dilində  nəşr 
olunan mətbuatın təşkilatçısı olmuşdur. «Azərbaycan» qəzetində ən möhkəm və 
məzmunlu,  dolğun  məqalələr  Pişəvərinin  qələmi  ilə  yazılmışdır.  O, 
«Azərbaycan» qəzetinə yaxından rəhbərlik etmişdi (55, 22). 
S.C.Pişəvəri  Azərbaycan  xalqının  milli-azadlıq  hərəkatının  ən  mühüm 
problemləri, gündəlik siyasi-ideoloji məsələləri barədə qəzetdə məqalələr yazır, 
kütləvi yığıncaqlarda iştirak edir və bunlar mətbuat vasitəsilə yayılırdı. 
Mətbuatın  və  nəşriyyatın  ana  dilinə,  geniş  miqyasda  yayılması,  ilk  dəfə 
olaraq kəndlərə yol tapması, kənd və şəhər zəhmətkeşlərinə onların keçmişi və 
gələcəyi  gündəlik  təsərrüfat  işləri  haqqında  məhz  ana  dilində  söz  açması  ço x 
mühüm hadisə idi. Bu cəhətdən «Azərbaycan» qəzetinin xidməti daha böyükdür 
(27, 151). 
 
SEYİD CƏFƏR PİŞƏVƏRİ 
 
Seyid  Cəfər  Cavadzadə  (Xalxali)  Pişəvəri  1892-ci  ildə  Xalxalın 
yaxınlığındakı  Zaviyə  kəndində  anadan  olmuşdur.  Atası  Xalxalda  məşhur  olan 
Təbatai  seyidlərindən  idi.  O  dövrdə  İranda,  xususilə  Azərbaycan  kəndlərində 
yaşayış səviyyəsi aşağı olduğundan, əhali qazanc məqsədilə Qafqaza, Bakıya üz 
tuturdu.  Ailəsi  Bakının  Bülbülə  qəsəbəsində  köçüb  yerləşəndə  Seyid  Cəfər  13 
yaşlarında idi. Təhsil aldığı yerli məktəbdə həm zəkası, həm də zəhmətsevərliyi 
ilə  hörmət  qazanan  Cəfərə  müəllimləri  hərdən  dərs  keçməyi  etibar  edirdi. 
Məktəbin  təsərrüfat  işlərində  çalışıb  evə  maddi  kömək  göstərirdi.  «İttihad» 
məktəbində  təhsilini  başa  çatdırandan  sonra  həmin  məktəbdə  müəllimlik  edir. 

---

 
124 
Dərin  mütaliəsi  sayəsində  ictimai  elmləri  öyrənmiş  və  siyasi  fəaliyyətə 
başlamışdı.  İran  Sosialist  Demokratik  Partiyasının  Qafqazdakı  təşkilatlarında 
siyasi fəaliyyət göstərən  zamandan mətbuat aləminə qədəm qoyur.  
Bakıda  nəşr  olunan  «Açıq  söz»  qəzetində  məqalələrlə  çıxış  edirdi.  İran 
xalqlarının  ağır  vəziyyəti  onu  da  düşündürür,  əzilən  xalqların  azadlıq  və 
istiqlaliyyət  əldə  etməsi  yollarını  axtarırdı.  1918-ci  ildən  «Azərbaycan 
Cüzilayənfəki-İran»  qəzetəsində  əməkdaşlıq  edir,  İran  xalqlarının  ağır 
vəziyyətini aradan qaldırmaq üçün mübarizə yollarını göstərən siyasi məqalələr 
nəşr  etdirir.  Pişəvəri  özünə  daha  geniş  mübarizə  meydanı  axtırır.  Buna  görə 
1919-cu  ildə  İran  «Ədalət»  firqəsinin  Bakıda  açılmış  «İttihad»  mədrəsəsində 
müəllim işləyir. Bakıda inqilab rəhbərləri olan N.Nərimanov, Bəhram Ağazadə 
və başqaları ilə əlaqə yaradır. 
C.Pişəvərinin  ilk  publisistik  yazısı  «Hümmət»  qəzetində  dərc  edilmişdir. 
Həmin  illərdə  o  «Açıq  söz»  və  «Azərbaycan  cazve  layinfək»  qəzetlərində 
ictimai-siyasi  məqalələrlə  çıxış  edirdi.  1919-cu  ildən  başlayaraq  «Hüriyyət», 
«Azərbaycan  füqərası»,  «Azərbaycan  Müvəqqəti  Hərbi  İnqilab  Komitəsinin 
əxbarı», «Kəndli», «Kommunist», «Yeni yol», «Yeni fikir» qəzetlərində, habelə 
«Tikan»,  «Məşəl»,  «Qızıl  qələm»,  «Maarif»,  «Şərq  qadını»  jurnallarında  çıxış 
etmişdir. 
C.Pişəvəri  Gənc  İşçilər  İttifaqının  orqanı  olan  «Yoldaş»  qəzetinin 
redaktoru  olur.  Satirik  felyetonlarında,  ümumiyyətlə,  bir  sıra  mətbu 
orqanlarında «Müstəar», «Əcul», «Nadi», «Əhməd Pərviz», «M.C.Cavadzadə», 
«M.C.Cavadzadə Xalxali» imzaları ilə çıxış edir. 
İran  «Ədalət»  Firqəsi  Mərkəzi  Komitəsinin  orqanı  olan  «Hürriyyət» 
qəzetinin redaktoru olan dövrdə İran xalqlarını mübarizəyə səsləyir. Bu qəzetdə 
şahlıq üsul-idarəsinin satqınlığını açıb göstərir, imperialistlərin müstəmləkəçilik 
siyasətini  kəskin  tənqid  edir  və  1919-20-ci  illərdə  «Hürriyyət»  qəzetinin 
redaktoru  olmaqla  bərabər  İran  «Ədalət»  Firqəsi  Mərkəzi  Komitəsinin  xarici 
bölməsinin  katibi  seçilir.  İranda    inqilabi  hərəkatın  güclənməsi  ilə  əlaqədar 
1920-ci  ilin  may  ayında  Pişəvəri  İrana  gedir,  Gilan  əyalətində  baş  vermiş 

---

 
125 
Cənkəlilər  hərəkatının  başçısı  Kiçik  Xanla  görüşür.  İyun  ayında  Gilanda 
yaranmış inqilabi dövlətin xarici işlər naziri təyin olunur. 
1921-ci  ildə  Pişəvəri  İran  Həmkarlar  İttifaqının  orqanı  olan  «Həqiqət» 
qəzetinin  redaktoru  olur.  1923-cü  ilə  qədər  İranın  bir  çox  şəhərlərində  nəşr 
olunan qəzetlərə məqalələr yazır. 1922-ci ildə Tehranda polis təzyiqinin artması 
ilə  əlaqədar  «Həqiqət»  qəzeti  bağlanır.  1923-cü  ilə  qədər  o,  İsfahan  şəhərində 
gizli fəaliyyət göstərir. Rza şahın iş başına gəlməsi ilə polis təqibləri güclənir, 
qəzet və jurnalların çap edilməsi çətinləşir. Bu fəaliyyət ağır şəraitdə 9 il davam 
edir.  1930-cu  ildə  Pişəvəri  həbs  olunur  və  11  il  həbsdə  qalır.  Qəsri-Qacar 
adlanan  zindanda  bütün  işgəncələrə  baxmayaraq  Pişəvəri  öz  mübarizəsini  və 
ədəbi-siyasi fəaliyyətini davam etdirir. Sonralar orada qələmə aldığı əsərlərinin 
bir  hissəsi  «Zindan  xatirələri»  adı  altında  nəşr  olunur.  II  dünya  müharibəsinin 
başlanması  Rza  şah  diktaturasının  yıxılması  ilə  nəticələnir.  Ölkədə  demokratik 
hərəkatın  yaradılmasına,  mütərəqqi  qüvvələrin  birləşməsinə  şərait  yaranır. 
Pişəvəri  1941-ci  il  sentyabr  ayında  həbsdən  buraxılıb  Tehrana  gəlir.  1941-ci 
ildə İran Xalq partiyasının yaranmasında fəal iştirak edir. 1943-cü il may ayının 
23-də  nəşr  etdiyi  «Acir»  qəzetinin  ilk  nömrəsini  İran  ictimaiyyətinə  təqdim 
edir.  Pişəvəri  redaktoru  olduğu  «Acir»  qəzeti  vasitəsilə  Rza  şahın,  onunla 
birlikdə  xalqı  soyan  və  İranın  müstəmləkəyə  çevrilməsinə  kömək  edən  irticanı 
ifşa edir. 
Pişəvəri İranda nəşr edilən 48 mütərəqqi qəzeti birləşdirib «Cəbheyi-azadi» 
(Azadlıq  cəbhəsi)  yaratmışdır.  Bu  qəzetlər  vasitəsilə  Pişəvəri  İran  xalqlarının 
irtica və imperializm  əleyhinə  mübarizəsinə, ölkənin qüvvələrini birləşdirməyə 
çalışmışdır.  Alman  faşizminin  məğlub  olması  ilə  əlaqədar  bütün  dünyada 
inqilabi  hərəkat  güclənmiş,    itstiqlal  və  azadlıq  uğrunda  xalqların  mübarizəsi 
artmışdı.  Belə  bir  şəraitdə  Azərbaycan  xalqının  mübarizəsinə  rəhbərlik  edə 
biləcək,  Azərbaycanda  bütün  təbəqələri  birləşdirə  biləcək  bir  təşkilat  – 
Azərbaycan  Demokrat  Firqəsi  1945-ci  il  sentyabr  ayının  3-də    yarandı. 
Azərbaycan  Demokrat  Firqəsinin  qarşısında  duran  xətti-hərəkət  12  Şəhrivər 
müraciətnaməsi adı ilə elan olundu. 

---