Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 99 qismən pozmuş olur. Mifopoetik qat bu romanın əsas məğzini təşkil edir, əsasən arxetip və motivlərlə gerçəkləşir. Məhz bu arxetip və motivlər vasitəsilə başqa müəllif mətnləri ilə əlaqələr qurulur. Yusif Səmədoğlu yaradıcılığında ədəbi mətn yaddaşının digər bir forması isə müəllifin öz mətnləri arasındakı münasibətlərdə özünü gös- tərir. Müəllifin roman və hekayələri arasında qəribə bir bağlantı var, bu mətnlərin demək olar ki, böyük qismi biri digərinin əvvəli və sonu kimi çıxış etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu bağlantı bəzən bir mətnin personaj və obrazlarının digər mətndə qarşımıza çıxması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, feldşer Mahmud həm “Qətl günü” romanının, həm də “İncə də- rəsində yaz çağı” hekayəsinin əsas personajlarından biridir. Yazıçının hekayələri öz yığcam təhkiyəsi, lakonik bədii təsvir va- sitəsi ilə zamanın tələblərinə cavab verir, sosial gerçəkliyi, həyat tərzini, mənəvi dünyanı, insanların duyğu və düşüncələrini özünəməxsus şəkildə inikas etdirir. Həcm etibarilə kiçik olmasına baxmayaraq, yaxşı hekayə çox vaxt ifadə etdiyi fikirlərə, təsvir etdiyi hadisələrə və toxunduğu bədii mətləblərə görə romanlarla müqayisə edilə bilir. Yusif Səmədoğlunun hekayələri onun sonrakı qeyri-adi roman yaradıcılığının başlanğıcı kimi olduqca dəyərlidir. “Soyuq daş”ın lirik təhkiyəsi, “Foto-fantaziya”nın sərt realizmi, həzin və kədərli poetik əhval-ruhiyyəsi ilə seçilən “Bayatı-Şiraz, “İncə dərəsində yaz çağı” hekayələri, psixoloji-ictimai ovqata köklənmiş “Astana” və başqa hekayələri, Azərbaycan nəsrində xüsusi çəkisi və yeri olan “Qətl günü”, bitirməyə ölümünün imkan vermədiyi “Deyilənlər gəldi başa...” romanlarının bədii kamilliyini, Yusif Səmədoğlu yaradıcılığının rəngarəngliyini, poetik çəkisinin ağırlığını anlamaq üçün yetərli mənbə- lərdir. Müəllifin yaradıcılığında bədii fantaziya, kifayət qədər geniş yara- dıcı təxəyyüllə yanaşı, eyni zamanda real həyatda gördüklərinin, yaşadıq- larının, duyduqlarının, real təəssüratlarının da xüsusi yeri və önəmli payı vardır. Yaddaş – informasiyanın toplanması, saxlanması və yenilənməsi üçün beynin funksiyalarından və fəaliyyət növlərindən biridir. Bu, orqa- nizmin ətraf mühitə operativ reaksiyası və perspektiv (gələcəklə bağlı) planlaşdırılması üçün lazımdır. Psixoloji ədəbiyyatda qazanılmış bilik ehtiyatlarını və həyat təcrübəsini beyində saxlamaq və lazım gəldikdə ondan istifadə etmək qabiliyyətinə yaddaş deyilir. Yaddaş insanın, fərdin, eyni zamanda hər hansı bir cəmiyyətin. sosial-ictimai statusa malik küt- lənin zamanda və məkanda var olmasının əsasıdır. Yaddaş bəşər övla- dının öz şəxsi keçmişindən tutmuş, bir parçası olduğu millətin, tarixin, bütövlükdə bəşəriyyətin keçmişini də əhatə edəcək məlumat, xatirə, anlar və biliklərin toplandığı dərin bir quyu kimidir. “Millət – genetik səviyyə- də, yaddaş – ağrı səviyyəsində dərk olunmuş vəhdətdən və bütövlükdən başqa bir şey deyildir. Yalnız yaddaş olan yerdə sabitlik və tamlıq var, nə- sillər və əsrlər, ilahi və bəşəri dəyərlər və sərvətlər arasında əlaqə və ______________________________________________________ Poetika.izm 100 estafet var.... Artıq gör neçənci əsrdir ki, İsa da və Məhəmməd də, Qor- qud da və Şekspir də bir haqqın, bir də yaddaşın dərgahında yaşayır. Daha doğrusu, tarix, zaman hər yerdən axıb, sürüşüb gedir, bir yaddaşa ilişəndə iz qoyur, qeyrətdə əbədiləşir və abidələşir” [1]. Yaddaş fenomeni bədii yaradıcılıqda həm bədii predmet, poetik kateqoriya, bütövlükdə bir əsərin əsas strukturunu müəyyənləşdirən vasitə, bədii düşüncə tipi, yazıçının dünyayabaxış üsulu kimi öz əksini tapa bilər. Yaddaşın canlı obrazları söz-işarələr vasitəsilə bədii mətnə çevrilir. Yaddaş mifin bədii ədəbiyyatla sintezində əsas vasitəçidir. Belə ki, insanların öz ətrafında baş verənləri “mif” olaraq dərk etdikləri və səciyyələndirdikləri arxaik mədəniyyətin izləri, mifyaratma dövrünün qalıqları sivilizasiyanın son həddinə çatmış, informasiya-kommunikasiya cəmiyyətini yaratmış bəşəriyyətin yaddaşın- da hələ də yaşamaqdadır. İnsanın ömrünün həyatı xarakter daşıyan mə- qamlarında (doğum, ölüm, nikah, dəfn və s. ilə bağlı mərasimlərdə) dün- yanı ilkin dərketmə formaları, fövqəlqüvvələrə inam, mərasim adətləri, simvollaşdırma, qədim psixoloji davranış tərzləri müəyyən əlamət və şə- killərdə hələ də öz yaşamını sürdürməkdədir. Bəşəriyyət yaddaşının dərin qatlarında öz başlanğıcına sadiqdir və bu başlanğıcın sakrallığını (müqəd- dəsliyini) qorumağa meyllidir. Mif təkcə yaddaşda yaşamır, o həm də təhtəl-şüurda möhkəm yerləşmiş, istədiyi vaxt təxəyyülə çevrilmək qa- biliyyətinə malik potensial qüvvədir. Bu gün gerçəklik dediyimiz dünyaya alternativ bədii dünya modelləri yaratmaq prosesində təhrikedici, cəlbedi- ci, nağılvari, fantastik, realist və s. istəkləri gerçəkləşdirmək əslində qə- dim insanın mifyaratma prosesinin bir variantıdır. XX əsr filosoflarından Beneddito Kroçe poeziyanı, ədəbiyyatı, incəsənəti mifologiya hesab edirdi, tarixin özünün miftörətmə prosesindən başqa bir şey olmadığını vurğulayırdı [2, s. 101]. Mifopoetik təfəkkürün əsas prinsipi və ümumi məntiqi mifin bəşər sivilizasiyasının müəyyən mərhələsində sərt və zid- diyyətli görünən tərəflərini, həmin mərhələnin öz şərtlərinə uyğunlaş- dırmaq, irreallığı reallıqla ört-basdır etmək qabiliyyətinə əsaslanır. Yusif Səmədoğlu nəsrinin unikal əlamətlərindən biri də məhz bu əsərlərdə mifopoetik yaddaşın müxtəlif mənşəli (dini, tarixi, ədəbi, mədəni) arxetip- lərlə təzahür etməsidir. Mifin müasir dövrdə bədii mətndə təzahür şəkil- lərinin əhatə dairəsi kifayət qədər genişdir. Ədəbiyyat mifə münasibətdə ikili davranır. O, bir yandan mifi bərpa edir, digər yandan mifi dağıdır. Mif bəşərin dünyaya ilkin baxış formasıdır. “Mif çağında ulu əcdad, ilk növbədə, yaşayış tərzi ilə təbiət hadisələri və heyvanlar aləmi arasında oxşarlıq görmüş (qidalanmada, doğumda, hərəkət və davranışda, eləcə də digər zahiri əlamətlərdə), həmin aləmlərlə özü arasındakı qeyri-adi əla- qəyə təsir göstərməyə çalışmış, bununla da nəhəng vəhşi canlılar tərəfin- dən gələn təhlükələrə qarşı nikbinliklərini qoruya bilmişdir. Onların ya- şamaq uğrunda mübarizəsindən və topladıqları təcrübədən doğan inanışlar Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|